پایه گذار علوم جدید در ایران

● نگاهی به نقش دکتر محمود بهزاد در تالیف کتاب های درسی
استاد دکتر محمود بهزاد (که در تاریخ هشتم شهریور ماه درگذشت) یکی از پایه گذاران و گسترش بخشان علوم جدید در ایران است. ایشان از راه آموزش مستقیم و غیرمستقیم در پیشرفت علم و اندیشه علمی در کشور موثر بوده است. اثربخشی بهزاد را می توان از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داد. او معلمی توانا و بانفوذ، مولف و مترجمی آگاه و مسلط به زبان فارسی، فرانسه، انگلیسی و آلمانی، مدیری لایق و انسانی فرهیخته و کمال یافته و عاشق بود. بیش از یکصد کتاب علمی ترجمه و تالیف کرده، صدها مقاله نوشته، بیش از نیم قرن شوق انگیز درس داده، کتاب درسی نوشته و سازمان کتاب های درسی ایران را پایه گذاری و مدیریت کرده است.
در این مقاله نگاهی داریم به تاریخ آموزش و پرورش نوین در ایران و به ویژه تالیف کتاب های درسی و فرآیند تاسیس سازمان کتاب های درسی و نقش دکتر محمود بهزاد.
بعد از انقلاب مشروطیت سرعت افزایش مدارس زیادتر و لزوم توجه به اداره آنها بیشتر احساس شد. در نتیجه، قانون اساسی وزارت معارف در سال ۱۲۹۰ به تصویب مجلس شورای ملی رسید. طبق این قانون همه مدارس، شامل چهار نوع (ابتدایی شهری و روستایی، متوسطه و عالی) با برنامه یکسان زیر نظارت دولت قرار گرفت. مدارس ابتدایی کامل شش سال و تعلیمات متوسطه نیز شش سال معین شد. برای هر کلاس برنامه درسی و برای هر درسی فهرست مطالب مشخص شد. از این پس کتاب های درسی (موافق پروگرام رسمی وزارت جلیله علوم و معارف) تالیف و منتشر می شد. در سال ۱۲۹۷ شمسی در زمان وزارت میرزا احمدخان بدر (نصیرالدوله) مدارس دولتی تاسیس شد و عملاً در سال ۱۳۰۰ شمسی با تاسیس شورای عالی فرهنگ، کلیه امور مدارس شامل سازمان برنامه، امتحانات، استخدام معلم و مدت زمان آموزش قانونمند شد. در همین زمان بود که آموزش علوم در ایران از دوره ابتدایی آغاز شد و کتاب هایی نیز طبق برنامه برای آن نوشتند، اما این بیش از دو، سه سالی ادامه نیافت و آموزش علوم منحصر به کلاس پنجم و ششم و با عنوان درس «علم الاشیا» تدریس می شد.
در سال ۱۳۰۷ شمسی در زمان وزارت قراگوزلو (اعتمادالدوله) تالیف کتاب های درسی ابتدایی بر عهده وزارت معارف قرار گرفت و نخستین بار کتاب های وزارتی برای این دوره در سطح کشور انتشار یافت. موفقیتی که در تهیه کتاب های ابتدایی به دست آمد سبب شد وزارتخانه، تالیف کتاب های دبیرستان را نیز از سال ۱۳۱۷ برعهده گیرد. در ۲۷ مهرماه ۱۳۱۷ در زمان وزارت مرحوم اسماعیل مرآت تصویب نامه یی از هیات وزیران گذشت که در آن نگارش کتاب های دبیرستان بر عهده وزارت معارف قرار گرفت. به دنبال این تصویب نامه، کمیسیونی از دانشیاران و استادان در هر موضوع درسی تشکیل شد تا کتاب های دبیرستان را برنامه ریزی و تالیف کنند. طبق آیین نامه مقرر شد «همه کتاب های دبیرستانی طبق یک اسلوب مطلوب و موافق با اصول آموزش و پرورش نگارش یابد، به طوری که علاوه بر مواد علمی و ادبی موید خصال ملی و ملکات راسخه باشد که در عهد باستان سرشته نهاد ایرانیان بوده است.»
به دنبال این اقدام موثر، در مدت سه سال ۸۰ جلد کتاب دبیرستانی با سرمایه وزارت فرهنگ منتشر شد. این کتاب ها که به عنوان کتاب های وزارتی معروف بودند، از نظر دقت و صحت مطالب، زیبایی چاپ، نوع کاغذ و جلدسازی نسبت به کتاب های قبلی امتیازات فراوان داشتند. افرادی که در هر یک از گروه های درسی شرکت داشتند، از موجه ترین و شایسته ترین افراد متخصص و صاحب نظر آن زمان بودند.
● ورود بهزاد به صحنه کتاب درسی
در شهریور ۱۳۲۰، نیروهای متفقین به کشور ما وارد شدند و آثار شوم جنگ در ایران ظاهر شد. بهای کالاها و خدمات افزایش یافت و درآمد دولت کم شد. چاپ و توزیع کتاب درسی وزارتی هم با اشکالات فراوان روبه رو شد و اصولاً تصدی امور بازرگانی به وسیله دولت مورد شک قرار گرفت و بسیاری از کارها که در دست دولت بود، به بخش خصوصی منتقل شد. آزادی تالیف هم بحث گرم روز شد و رقابت علمی و آزادی چاپ و تالیف هم درخواست شد. وزارت فرهنگ هم که در اندیشه کاهش مخارج و مسوولیت های خود بود، تهیه و تالیف و چاپ و انتشار کتاب درسی را آزاد کرد. هنگامی که آزادی تالیف عنوان شد، بسیاری افراد و گروه ها به میدان آمدند و اعلام آمادگی کردند. در این میان به چهره های اصیل فرهنگی برخورد می کنیم که خود را آماده خدمت کرده اند. از نخستین آنها می توان دکتر محمود بهزاد، استاد احمد آرام، پروفسور تقی فاطمی، اصغر نوروزیان، احمد رضاقلی زاده، رفیع زاده، ابوالقاسم قربانی، حسن صفاری، احمد بیرشک، جلال الدین همایی، محمد خوانساری، استاد علی نقی بهمنیار، نصرالله فلسفی، علی اصغر شمیم و... را نام برد.
این افراد که بعضاً به صورت گروه درآمدند، نزدیک ربع قرن به تالیف انواع کتاب های درسی و تجدیدنظر در آنها مشغول بودند و آثار ماندنی از خود به یادگار گذاشتند. یکی از این گروه ها، گروه علوم طبیعی شامل آقایان دکتر محمود بهزاد، صادق متین و دکتر علی زرگری بود که ۱۱ جلد از کتاب های اول تا ششم دبیرستان را تهیه و تالیف کردند.
مجموعه کتاب هایی که این گروه نوشتند و تا سال ۱۳۵۲ همه آنها در کلیه مدارس کشور تدریس می شد، عبارت بودند از بهداشت، گیاه شناسی، جانورشناسی، تشریح و فیزیولوژی جانوری و زمین شناسی. این کتاب ها را سال ها در کتابفروشی و چاپخانه دانش چاپ و منتشر می کردند. نویسندگان این گروه در مقدمه کتاب تشریح و فیزیولوژی گیاهی نوشته بودند؛ «آزادشدن تالیف کتب درسی از طرف وزارت فرهنگ که باید آن را شکستن سد دانش و ادب گفت، نویسندگان این کتاب را بر آن داشت که با استفاده از تجربیات چندین ساله خود دست به نگارش بزنند.»
آزادی تالیف بسیاری از افراد را به سوی تحقیق و کتاب نویسی کشانید و چهره های نامداری در این قسمت ظاهر شدند و آثار ماندنی به وجود آوردند، اما چون راهنمایی و نظارتی در کار نبود، کم کم گروه هایی به میدان آمدند که نه آن عشق گروه نخستین را داشتند و نه آن آگاهی و مهارت در نوشتن را. در نتیجه کار تالیف کتاب های درسی با مسائلی روبه رو شد که بعضی از آنها چنین است؛
▪ به کاربردن اصطلاحات متفاوت به وسیله مولفان در انواع کتاب های یک ماده درسی.
▪ نابرابری کیفیت و کمیت کتاب هایی که در کلاس های مختلف برای یک درس تدریس می شد.
▪ گران بودن بهای کتاب های درسی با توجه به بالابودن تیراژ آنها.
▪ عوض شدن کتاب درسی با جابه جاشدن معلمان، به طوری که گزارش هایی به بازرسی رسیده بود که در یک شهر دانش آموزان در یک سال، هفت بار کتاب عوض کرده اند.
▪ دسته بندی های فرهنگی و تشکیل گروه هایی برای اعمال قدرت در فرهنگ کشور.
▪ نرسیدن به موقع کتاب و ایجاد بازار سیاه و بی دقتی در چاپ و اغلب اعمال مسائل سیاسی در کتاب درسی.
در مدت نزدیک به ۲۰ سال، کتاب های درسی آزاد شد. به امید آنکه رقابت آزاد سبب اعتلای سطح کتاب های درسی شود لیکن مسائل به وجود آمده، انتقادات شدیدی را برانگیخت، به طوری که دکتر امین ریاحی در مقاله «کتاب درسی» نوشت؛ «کتاب های درسی در ایران ملعبه دست عده یی ناشر سوداگر و مولف بی دقت و وزارت فرهنگ بی تصمیم است.» (ماهنامه آموزش و پرورش شماره ۴، سال ۱۳۴۲)
مرحوم جلال آل احمد، مقاله «بلبشوی کتاب های درسی» را در همین زمینه منتشر کرد و از اوضاع آشفته کتاب درسی انتقاد کرد. دکتر پرویز خانلری وزیر فرهنگ درباره کتاب های درسی چنین گفت ؛«وضع کتاب های درسی ایران در سال های اخیر از نظر ابتذال محتویات و تنوع بی حد و حصر و گرانی آنها و زدوبندها و سوءاستفاده هایی که در کارها بود، به جایی رسید که می بایست تصمیم های قاطعی به نفع مردم گرفته شود و آن فساد و هرج و مرج پایان یابد.»
این تصمیم قاطع در جلسه مورخه ۱۸/۱۲/۱۳۴۱ هیات وزیران به صورت تصویب نامه زیر اعلام شد؛
«به منظور بهبود وضع کتب درسی دبستان ها و دبیرستان ها و تهیه متن کتاب هایی که متناسب با پیشرفت علم و فرهنگ و ارزانی بها و توزیع منظم باشد، هیات وزیران تصویب نمودند؛
۱) ماده ۱- تالیف و تهیه کتاب های درسی دبستان و دبیرستان از این تاریخ منحصراً برعهده وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش کنونی) است.
۲) ماده ۲- برای تهیه متون این کتاب ها هیاتی در وزارت فرهنگ مرکب از عده یی از دبیران و استادان و سایر دانشمندان به تشخیص و دعوت وزارت مزبور تشکیل می گردد.
۳) ماده ۴- تا زمانی که متن تمام یا بعضی از کتاب های دبیرستانی از طرف هیات مذکور در ماده ۲ تهیه نشده، وزارت فرهنگ می تواند از بین تالیفات موجود موقتاً یک کتاب را برای تدریس هر ماده درسی انتخاب کند و بر طبق مقررات این تصویب نامه منتشر کند.»
به دنبال این تصویب نامه بود که سه کار اساسی زیر صورت گرفت؛
▪ تشکیل شرکت سهامی طبع و نشر کتب درسی.
▪ تشکیل ۱۴ کمیسیون با شرکت ۶۳ نفر از استادان و دبیران کارآزموده برای انتخاب یک کتاب درسی برای هر ماده درسی.
▪ تهیه اساسنامه سازمان کتاب های درسی ایران و به تصویب رساندن قانون آن. پس از مدتی اساسنامه این سازمان تهیه شد و به تصویب رسید. ماده یک و دو این اساسنامه چنین است؛
۱) ماده ۱- به منظور تالیف و تهیه متون کتاب های درسی مورد نیاز دبستان ها و دبیرستان های کشور یک مرکز علمی به نام سازمان کتاب های درسی ایران تحت نظر وزارت فرهنگ طبق مقررات تاسیس می شود.
طبق مواد دیگر این تصویب نامه سازمان علمی و غیرانتفاعی تشکیل می شود تا کتاب های ایران را «با توجه به سنن مذهبی، علمی، فرهنگی و ملی و نیازمندی های حال و آینده کشور بر مبنای آخرین و صحیح ترین اطلاعات علمی و متناسب با اصول تعلیم و تربیت و استعداد دانش آموزان در سال ها و مراحل مختلف تحصیل و رعایت نظم طبیعی و منطقی و همراه با تصاویر لازم آنان تالیف گردد و سادگی و روانی عبارات و هماهنگی اصطلاحات علمی و املای واحد صحیح و اصول نقطه گذاری در آنها ملحوظ گردد.»
به دنبال این اساسنامه مقدمات تشکیل سازمان کتاب های درسی ایران فراهم شد و سرانجام نخستین جلسه هیات امنای آن با شرکت آقایان دکتر پرویز ناتل خانلری، دکتر ضیایی، رضا اقصی، دکتر محمود بهزاد و پروفسور تقی فاطمی در ۱۴/۸/۱۳۴۳ تشکیل شد.
در این جلسه آقای دکتر محمود بهزاد با پیشنهاد وزیر فرهنگ و تصویب هیات دولت به مدت سه سال به ریاست سازمان کتاب های درسی ایران منصوب شد.
سازمان کتاب های درسی ایران و مدیریت کوشا، آگاه و با فرهنگ آن سبب شد در همان سال اول تشکیل، نتیجه دهد و مشکلات کمبود کتاب های درسی از میان برود.
«سهولت و سرعت کار در امر توزیع و انتشار، کم نظیر و درخور همه گونه ستایش و تقدیر بود و باید به یاد داشت که هر کار درست که با نیت پاک و نیالوده و هوش و متانت آغاز کنیم، در تضمین و تامین صحت و سرعت کارهای فردا پایه اصلی و اساسی خواهد بود.
همتی که کارگزاران فرهنگ و دانشمندان بلندپایه و گرانسنگ در فراهم کردن متن مهذب و مطلوب کتاب های درسی در کار کرده اند، شایسته هرگونه تحسین و تشویق و آفرین است که رنج برده اند و گنج آورده و خون خورده و مشک پرورده اند.» (ماهنامه آموزش و پرورش شماره ۵، دوره ۳۴،مهرماه ۱۳۴۳، ص۹)
دکتر محمود بهزاد، سازمان علمی کتاب های درسی ایران را تاسیس کرد. در این سازمان افرادی به کار دعوت شدند که هر یک در کار خود متخصص و آگاه بودند، به آموزش و پرورش فرزندان کشور عشق می ورزیدند، دائماً در حال نوسازی خویش و بهبود کار بودند و محیط کاری که در سازمان کتاب های درسی به وجود آوردند، فضای کار و سازندگی و عشق و امید بود.
در این سازمان علاوه بر هیات امنایی که هر یک از سرآمدان آموزش و پرورش کشور بودند، استادانی به کار مشغول شدند که در کار خود مهارت و تسلط کامل داشتند. بعضی از آنها عبارت بودند از؛ در علوم ریاضی عبدالحسین مصحفی، غلامرضا عسجدی، حسین مجذوب، میرزا جلیلی؛ در علم شیمی احمد خواجه نصیر طوسی و باقر مظفرزاده؛ در علم فیزیک رضا اقصی و هوشنگ شریف زاده؛ در ادبیات فارسی دکتر حسن انوری، دکتر رسول شایسته و اسماعیل روزبه و در جغرافی شادروان خلیلی فر. این عده بودند که تهیه و تالیف کتاب های درسی را در شروع کار بر عهده گرفتند و مقدمات تغییر نظام آموزش و پرورش را که از سال ۱۳۴۵ شروع شد، فراهم کردند.
استاد دکتر محمود بهزاد پیش از آن که سه سال مدت مدیریتش پایان یابد، از ریاست سازمان کتاب های درسی ایران (که با همه وجود به آن عشق می ورزید و آن را ساخته بود) کناره گرفت، اما هرگز از کار ارزشمند خود که گسترش علم و اندیشه های علمی و تعلیم و تربیت دانش آموزان کشور بود، دست نکشید.
دکتر بهزاد که در سال های ۱۳۴۱ به همراهی استاد فرزانه توران میرهادی و مربی بزرگوار ثمین باغچه بان و خانم ایمن کتاب های جدید علوم سوم و چهارم ابتدایی را همراه راهنمای معلم تالیف کرده و در آنها نهایت مهارت علم آموزی را به کار برده بود، پس از کناره گیری از ریاست سازمان کتاب های درسی، به کار جدیدی دست زد و آن تالیف کتاب های علوم تجربی در دوره راهنمایی تحصیلی بود.
دوره راهنمایی، در نظام آموزشی و پرورشی که از سال ۱۳۴۵ آغاز شد، به وجود آمد. پیش از ۱۳۴۵ مقاطع تحصیلی پیش از دانشگاه دو مقطع ابتدایی (۶سال) و متوسطه (۶سال) بود، اما از آن پس به سه مقطع ابتدایی (۵سال)، راهنمایی (۳سال) و متوسطه (۴سال) تغییر یافت. این تغییر فقط در مقطع تحصیلی نبود، بلکه برنامه، کتاب، روش آموزش و ارزشیابی را دربرگرفت و مخصوصاً به آموزش علوم و فنون توجهی ویژه شد.
محمود بهزاد با همکاری احمد خواجه نصیرطوسی و شادروان هوشنگ شریف زاده سه جلد کتاب علوم تجربی با سه جلد راهنمای معلم برای سه کلاس دوره راهنمایی تالیف کردند که مشابه آنها در آموزش و پرورش کشور وجود نداشت. این کتاب ها براساس فعالیت دانش آموز و به منظور رسیدن به تفکر علمی و آموختن مهارت های زندگی تالیف شده بود. ناگفته نماند معلمانی که این کتاب ها را درست آموزش دهند، وجود نداشت، ابزار کار فراهم نبود، تدریس کتاب ها با همان روش های سنتی مشکلاتی به بار آورد، لیکن تالیف این کتاب ها توانست تحولی در تالیف کتاب های درسی علمی به وجود آورد و نوشته ها را از حالت سطحی به مفهومی و دقیق تبدیل کند.
خلاصه آنکه دکتر محمود بهزاد از راه تالیف کتاب های درسی و از راه تاسیس و مدیریت سازمان کتاب های درسی ایران در آموزش و پرورش کشور بسیار موثر بود و توانست در ترویج علم و ارتقای سطح دانش کشور موفق و اثرگذار باشد.

اسفندیار معتمدی

منبع : روزنامه اعتماد