سرپرستی کودکان با مشکلات رفتاری

در دنیای امروز، مسائل و مشکلات فرزندان ما رو به افزایش است، با وجود این بسیاری از والدین از نحوه برخورد با این مشکلات و چالش ها آگاهی ندارند، والدین می دانند که مانند گذشته نمی توانند با فرزندشان رفتار کنند ولی از شیوه های دیگر برای برخورد با بچه ها، هم اطلاعی ندارند، پیشنهاد ما سهل گیری یا سخت گیری نیست، هماهنگی والدین یا فرزندان برای پیشرفت، رشد و تعالی آنها بدون ایجاد یک محیط خفقان آور برای آنها ضروری است، والدین باید استعدادهای بچه ها را با تفکر رهبری کنند، ما باید یاد بگیریم که چگونه با مسائل و مشکلات عمومی بچه ها و نوجوانان برخورد کنیم. تعدادی از کودکان، چالش هایی برای والدین خود به وجود می آورند که ما اغلب به این نوع کودکان برچسب کودکان سخت و دشوار یا سرکش و نافرمان و حتی بد را می زنیم، این کودکان قصد مبارزه طلبی و به چالش انداختن والدین خود را ندارند، بلکه با یک خلق و خوی چالش انگیز به دنیا آمده اند، متأسفانه بیشتر کودکانی که دارای مشکلات رفتاری هستند، واکنش های منفی از سوی بزرگسالان را فرا می خوانند که این واکنش های منفی، رفتارهای کودکان را به سوی بد و حتی بدتر شدن هدایت می کند، شروع یک الگوی مضر و نامناسب که می تواند سرتاسر طول زندگی کودک را تحت تأثیر خود قرار دهد. واکنش و عکس العمل های سودمند و سازنده از سوی والدین می تواند جهت اصلاح رفتار نامطلوب و نابهنجار کودک کمک کننده و مؤثر باشد.پژوهشگرانی که بر روی کودکان با مشکلات رفتاری مطالعاتی داشته اند، راهکارهایی در جهت تغییر رفتار این کودکان ارائه داده اند، والدین با به کارگیری این شیوه های رفتاری می توانند اثرگذاری متقابل بر فرزندشان داشته باشند.
● یک چرخه مداوم
خلق و خو و سرشت یک کودک و گرایشات رفتاری او می تواند یک ویژگی و خصیصه ذاتی و درون زاد باشد. پژوهشگران تربیتی معتقد هستند که مشکلات مربوط به خلق و خو می تواند به وجود آورنده یک چرخه منفی بین والدین و کودک شود، یک کودک با خلق و خوی تند، رفتاری را انجام می دهد که بد به شمار می رود و واکنش والدین را بر می انگیزد که این عکس العمل از سوی والدین می تواند نظم و انضباط را نقض کرده و یا آن را بی اثر و بی نتیجه سازد. اعتقاد پژوهشگران بر آن است که ادامه این چرخه و سیکل منفی باید متوقف شود.
برخی از عادات رفتاری والدین که چه به صورت منفی و یا مثبت در این چرخه سهمی دارند، این هاست:
▪ سرمشق گیری :
سرمشق گیری یا الگو برداری به معنی یاد گرفتن از طریق مشاهده اعمال سایرین یا یادگیری مشاهده ای، بچه ها تمایل دارند آنچه را که می بینند دیگران انجام می دهند، خود نیز انجام دهند، اگر والدین یا سایر اعضای خانواده (خواهر، برادر و...) الگوی بدرفتاری برای کودک باشند، کودک به همان طریقی که الگوی مورد نظر انجام می دهد، رفتار خواهد کرد.
● تقویت
تقویت، جایزه و پاداشی است در قبال انجام کاری پسندیده توسط کودک که به او از طرف والدین ارائه می شود، متأسفانه گاهی اوقات رفتارهای ناپسند و نامطلوب از سوی والدین ندانسته و ناخواسته تقویت می گردد و تداوم انجام آن را در کودک نیرومند می سازد.
برای مثال: والدین گاهی به کلمه بدی که کودکشان بر زبان می آورد به دلیل این که از نظر آنان بامزه و یا مضحک بیان می شود می خندند و این خنده عامل تقویتی مهمی است که کودک همان کلمه را بارها تکرار کند.
● تنبیه
تنبیه و مجازات کردن کودکی که خشم والدین را برانگیخته است کار آسانی به نظر می رسد ولی این عکس العمل بیشتر از آن چه که نفع و سودی داشته باشد، آسیب زاست. تنبیه تند و خشن و یا کاربرد تنبیه به صورت مداوم، اغلب احساس تنفر در کودک به وجود می آورد. با تنبیه یک رفتار تغییر در عملکرد کودک به صورت پایدار به وجود نخواهدآمد بلکه رفتار تنبیه شده در خزانه رفتاری کودک به صورت دست نخورده (intact) باقی می ماند و ممکن است دوباره ظاهر شود. استفاده از تنبیه به عنوان ابزاری برای تغییر و یا حذف رفتار نامطلوب غیرمؤثر است مگر آن که استفاده از آن در موارد نادر و تلفیقاً با تقویت یک رفتار مطلوب و مثبت و مغایر و ناهمساز با رفتار تنبیه شده همراه گردد.
● افزایش تدریجی رفتارهای متقابل
این مورد زمانی اتفاق می افتد که والدین نسبت به کودکی که رفتاری تجاوزگرانه داشته است، پرخاشگر و سلطه جو می شوند. افزایش تدریجی رفتار متقابل، کنش و واکنش های متقابل کودک و والدین به هنگام بروز رفتارهای نامطلوب از سوی کودک به وجود آمده و با واکنش های منفی و متقابل والدین گرایش به موقعیت بد و بدتر پیدا می کند.
● افزایش تدریجی رفتارهای مکمل
این زمانی روی می دهد که والدین در مقابل مطالبات و تقاضای غیرمنطقی و یا بیش از حد کودکشان تسلیم شده و به جهت دوری از کشمکش، در مقابل این تقاضاها از پا درمی آیند و این خود زمینه ای فراهم می کند تا کودک به تقاضاهایش تداوم و وسعت بخشد.
● راهبردهایی برای تسلط
متخصصان رشد کودک یک روش ۵ مرحله ای به والدین پیشنهاد می دهند که می تواند در جهت اصلاح و بهبود رفتارهای نامطلوب در کودکان کاربرد مؤثری داشته باشد، مراحل پنجگانه این روش باید به صورت متوالی به کار رود چون هر مرحله پایه ای است برای شروع مرحله بعد.
● توجه کردن
توجه کردن به رفتار مطلوب و پسندیده کودک به سادگی می تواند تقویت کننده باشد، توجه کردن از طریق توصیف و تعریف از یک رفتار قابل قبول از طرف کودک، با صدای بلند و با اشتیاق و شور و ذوق از طرف والدین، زمینه ساز تداوم رفتارهای مطلوب در کودکان می شود که این توجه مثبت از سوی والدین می تواند بهبود دهنده روابط والدین و کودک نیز باشد.
● جایزه و پاداش دادن
پاداش دادن به کودک جلوه ای است از تأیید و تصدیق والدین برای یک رفتار خوب کودک، باید توجه داشت که نمی توان جایزه دادن را جایگزین مورد اول یعنی توجه کردن نمود بلکه جایزه و پاداش دادن مکمل مرحله اول است. همان گونه که والدین از یک رفتار شایسته کودک تعریف و تمجید می کنند، می توانند از جایزه و پاداش که تقویت کننده مثبت است با هدف افزایش و نیرومندی رفتار مطلوب ارائه دهند. البته برای این که تقویت مثبت والدین نتیجه مطلوبی داشته باشد، باید به فراوانی و برنامه زمانی ارائه آن نیز توجه نمود.
● چشم پوشی کردن
چشم پوشی کردن و بی فایده پنداشتن بعضی از رفتارهای ناپسند کودک گاهی می تواند روش مؤثری در جهت کاهش رفتار غیرقابل قبول کودک باشد که این روش خیلی آسان تر از کاربردتنبیه است ولی چشم پوشی کردن نباید به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد.
وقتی کودک رفتار نامطلوب خود را متوقف کرد بلافاصله والدین باید هر رفتار مطلوبی که از کودک سر زد را مورد توجه و تشویق قرار دهند، نکته مهم که باید به آن اشاره شود این است که چشم پوشی از رفتارهای پرخطر و آسیب زا در کودکانی که به صورت بالقوه استعداد انجام این اعمال را دارند جایز نیست. در این دسته از کودکان باید از اقدامات پیشگیرانه استفاده نمود ولی رفتارهایی که اغلب کودکان از طریق انجام مکرر آن، باعث سلب آرامش از والدین می شوند از قبیل: گریه کردن های بی دلیل ، بهانه گیری، اوقات تلخی و قشقرق راه انداختن، وسط حرف دیگران پریدن و... را می توان بدین طریق موجب کاهش آنهاگردید.
● ارائه دستورالعمل های زنجیره ای
گاهی اوقات والدین یک دستورالعمل کلی به کودک جهت اطاعت و پیروی از آن را ارائه می دهند که این دستورالعمل کلی و مبهم برای کودک غیرقابل فهم و انجام است. والدین باید در هنگام دادن یک دستورالعمل به قدر کافی آن را با جزئیات و سلسله مراتب انجام آن برای کودکشان توضیح دهند و منظور دقیق خود را از اجرای آن تشریح کنند.
برای مثال: والدین به کودک می گویند: «مؤدب باش» و یا «بچه خوبی باش» که این یک دستورالعمل کلی است که والدین باید به صورت زنجیره ای و سلسله مراتبی به کودک توضیح دهند. در صورت انجام چه کارهایی می تواند مؤدب باشد و یا بچه خوبی شود.
در دستورالعمل های سؤالی که والدین به هنگامی که کودک مشغول انجام کاری است و والدین قصد خاتمه آن کار از طرف کودک را دارند مورد استفاده قرار می گیرد ولی نحوه بیان آنها برای والدین برای این که بلافاصله به هدف خود برسند خیلی مهم است:
برای مثال: والدین به کودک می گویند:
بالاخره کی می خواهی از بالا و پائین پریدن روی تختخواب دست برداری.
بهتر است بگویند: لطفاً «تمام کن» پریدن بر روی تختخواب را.
دستورالعمل هایی که با دلیل مطرح می شوند زمانی بی اثر و بی نتیجه خواهند بود که به صورت زیر مطرح شوند:
اسباب بازی هایت را جمع کن و اتاقت را مرتب کن برای این که مادر بزرگ امشب به منزل ما می آید و او دوست دارد همه جا تمیز باشد.
استفاده از دستورالعمل بعد از گفتن دلایل انجام آن و در انتهای جمله تأثیرگذارتر می باشد چرا که کودک به جملات و کلماتی که در انتها گفته می شود بیشتر توجه می کند.
● محروم کردن
محروم کردن فرآیندی است که در آن کودک به علت انجام رفتار نامطلوب، از یک موقعیت تقویت کننده دور نگه داشته می شود.
گاهی اوقات این روش در تغییر رفتار نامطلوب کودک می تواند بسیار مؤثر واقع شود. والدین ممکن است تمام مراحل قبلی را به خوبی و درستی انجام داده باشند ولی کودک به ادامه رفتار نامطلوب خود اصرار ورزد که این تکنیک می تواند در این مواقع مؤثرتر باشد.
در استفاده از راهبرد محروم کردن نکات قابل توجهی وجود دارد که به طور خلاصه به آن اشاره می شود:
۱) کودک باید از آنچه اتفاق می افتد آگاه باشد یعنی به طور کامل به کودک تفهیم گردد که به خاطر انجام چه عملی محروم شده است. والدین کودک را باید تا محل مورد نظر که باید در آن جا تنها باشد بدون عصبانیت همراهی کنند.
۲) مکان محروم کردن باید کاملاً بی خطر باشد و اصولاً نباید در اتاق کودک که مملو از وسایل و اسباب بازی مورد علاقه اش است محروم کردن را اجرا نمود. یعنی خود مکان نباید تقویت کننده باشد و کودک در آن جا خود را با چیزی مشغول نموده و اوقات خوبی را سپری کند.
۳) محروم کردن نباید طولانی مدت باشد. محرومیت طولانی مدت به خشم و بیزاری کودک منجر خواهد شد نه به تغییر رفتار مطلوب برای محروم کردن یک زمان خاص معمولاً دقایقی به اندازه سن کودک در نظر می گیرید. متخصصان زمان بیشتر از پانزده دقیقه را توصیه نمی کنند.
● تداوم بخشیدن به تغییرات رفتاری
ایجاد تغییرات و اصلاح رفتار نامطلوب در کودک آسان نیست، زمانی می توان آن را آسانتر و مؤثرتر گرداند که یک محیط مثبت و تقویت کننده نیز برای کودک در خانه فراهم نمود. والدین با انجام کارهای ساده و بدون هزینه می توانند این محیط را برای کودکشان به وجود بیاورند مواردی از قبیل:
▪ با کودکان شوخی کنید
▪ جمله دوستت دارم را در بیشتر اوقات به کار برید
▪ شنونده خوبی برای کودکتان باشید
▪ از شکیبایی و صبر در رفتار با کودک خود برخوردار باشید
▪ خود تنظیمی را در کودک خود پرورش دهید
▪ به کودکتان کمک کنید تا بتواند مشکلات خود با همسالانش را حل کند
▪ از یک ساختار تربیتی منظم و برنامه روزانه برخوردار باشید
▪ در مقابل کارهایی که از کودکتان خواسته اید انجام دهد از مکالمه خوب و تشکرآمیز استفاده کنید.
● نتیجه
تغییر و اصلاح رفتار نامطلوب در کودک ممکن است به آسانی انجام نگیرد و یا پیشرفت در این زمینه به کندی انجام گیرد ولی ایجاد تغییر، مستلزم اختصاص دادن زمان به قدر نیاز و داشتن صبر و شکیبایی از سوی والدین است. اگر در آن لحظات احساس کنید که رفتار نامطلوب کودک شما تغییرپذیر نیست و یا احساس دلسردی و ناامیدی کنید ممکن است به آسانی دچار اشتباه و لغزش شده و به عادات و اصول حاکم در شرایط قبلی بازگردید. پس مهم است که شما ثابت قدم و استوار به تلاش و تقلای خود در این زمینه بپردازید، صبر و شکیبایی شما می تواند سرانجام به بهبود و اصلاح رفتار کودک شما بینجامد و بدین طریق روابط شما با کودکتان نیز تقویت خواهد شد.

مریم درخشنده

منبع : روزنامه ایران