بررسی و شناسایی چهارگونه زالوی دریاچه سد مهاباد برای اولین بار در ایران

● مقدمه
باتوجه به تلاش دولت در گسترش صنعت شیلات در کشور و توجه استفاده بهینه از منابع آبی مستعد جهت ماهی دار کردن آنها و نیز استفاده از آب این منابع جهت مزارع پرورش ماهی ، لزوم توجه مسئولین امر و دامپزشکان گرامی به این مقوله می رود .
استان آذر بایجان غربی با دارا بودن دریاچه های مخزنی پشت سدها از قبیل مهاباد و نیز رودخانه های بزرگ می تواند به عنوان یکی از مراکز بزرگ تولید ماهی و ایجاد اشتغال برای افراد بومی منطقه از طریق تکثیر و پرورش ماهی در این مراکز مطرح باشد . شرط اولیه این کار شناسایی ایکتیوفون و پارازیتوفون منطقه می باشد . زالوهای انگلی ایران کمتر مورد مطالعه قرار گرفته اند . انواعی از زالوها در حوزه دریای خزر (پیسیکولا ) (مخیر و همکاران ، ۱۹۷۴ ) و حوزه زاینده رود (تراکلوبدلا ) دیده می شوند .
ذکی خانی (۱۳۷۳) برای اولین بار در مطالعه ای بر روی زالوهای ماهیان زرینه رود موفق به یافتن یک مورد زالوی cystobranchus sp از باله مخرجی سیاه ماهی شد .
● مواد و روش کار
طی شش مورد نمونه برداری و صید از اسفند ۷۳تا آبان ۱۳۷۴ مجموعا ۲۳۳ ماهی از ۷ گونه مختلف سیاه ماهی ، کپور ماهی ، آمور علفخوار ،‌اسبله ماهی ، فیتوفاک ، کاراس و کپور معمولی مورد مطالعه و بررسی کامل قرار گرفتند .
ممکن است به علت اینکه زالوها برای تخمگذاری مکرر خود از اردیبهشت تا پاییز میزبان خود را ترک می کنند ، موفق به پیدا کردن زالو بر روی سطح بدن ماهی نشویم به خصوص زمانی که از خون مکیده شده پر می شوند (به دلیل چینه دان بزرگ ، یک زالو قادر است تا ۳ برابر وزن خودش خون بخورد و ممکن است حدود ۹ ماه هضم این مقدارخون طول بکشد ) و نیز به دلیل اینکه زالوها انگل اجباری نبوده و می توانند به مدت طولانی میزبان خود را ترک کرده و به صورت آزاد زندگی نمایند بنابراین اقدام به جمع آوری آنها از محیط زیست ماهی نمودیم .
برای جلوگیری از جمع شدن و یا خم شدن ، پس از جدا کردن ، زالوها را بین دو لام قرار داده و با نخ خوب بسته و داخل فرمالین ۱۰ درصد انداختیم . قبل از تثبیت کردن بهتر است زالوها را با الکل ۱۰درصد و یا آب حاوی اسید کربنیک (آب شلتز ویا نیکوتین و Nembutal که نقش نارکوتیک (مخدر ) برای زالو داشته آرام نمائیم . پاپیلها و حلقه های زالو در الکل – پیکریک (یک قسمت پیکریک اسید .۲/۰ درصد + یک قسمت الکل ۲۰درصد ) بهتر حفظ می شود .
در مورد زالوها ابتدا مقاطع عرضی میکروسکوپی تهیه کرده و سپس رنگ آمیزی آنها جت مطالعه آناتومی انگل صورت می گرفت . رنگ آمیزی بوسیله رنگ اسید کارمن صورت می گرفت .
● نتایج
زالوهای شناسایی شده در تحقیق فوق از ۴ گونه مختلف بودند که به تفکیک مورد بررسی قرار می گیرند .
۱) Codonobdella truncata
جنس و گونه این زالو برای اولین بار از ایران گزارش می شود (۱۸۷۲crube ) این زالو دارای بدنی استوانه ای می باشد که تا حدی فشرده شده است . سطح پشتی آن خشن بوده و دارای پاپیلهای پوستی کوچکی می باشد که در قسمتهای خلفی به حداکثر اندازه خود رسیده و به خوبی رشد و تکامل یافته اند .
این پاپیلها در ردیفهای عرضی بوده و به ازای هر سومیت ۳ ردیف و به ازای هر سومیت ۳ ردیف از آنها وجود دارد ، طول این زالوها ۴۷ و عرض آن ۵/۲ میلیمتر می باشد . حداکثر پهنا در ربع سوم بوده و حدود مشخص و واضحی بین بخشهای قدامی و خلفی وجود ندارد . بادکش قدامی دارای دو زوج چشم می باشد که در همه گونه ها موجود نیست . بادکش خلفی کوچک و به صورت متسع بوده و دارای لکه های چشم مانندی می باشد .
۲) Paracantobdella Livanowi
(۱۹۹۶ epstein ) مترادف acanthobdella livanowi جنس و گونه این زالو برای اولین بار از ایران گزارش می شود . در این زالو احتمالا سومیت اول و دوم با هم ترکیب شده است . بادکش خلفی از یک حلقه تشکیل شده است . طول بدن آن تا ۲۱ میلیمتر می رسد که ۶-۴ بار از عرض خود بزرگتر می باشد . بادکش قدامی دارای یک لب عقبی خیلی کم رشد کرده می باشد .
سومیت اا+ا و ااا دارای یک حلقه می باشند که بعضی اوقات شیارهای روی سومیت چهارم دارای ۴ حلقه می باشد که گاها حلقه اول آن به دو قسمت تقسیم شده است ، سایر قسمتها دارای چهار حلقه می باشد .
۳) piscicola geometra
مترادف Hirudo geometra
این گونه برای اولین بار به طور رسمی از ایران گزارش می شود (۱۷۶۱ Linnaeus) و دارای بیشترین انتشار در ماهیان آبهای شیرین می باشد ، و علاوه بر آن در آبهای لب شور نیز یافت می شود . بدن استوانه ای و طویل بوده و در نمونه های تثبیت شده تا ۳۵ میلیمتر طول و ۳ میلیمتر عرض دارند . بدن حدود ۱۱-۱۰ برابر طولیتر از پهنای زالو می باشد اگرچه در برخی از موارد این نسبت به ۲۰-۲۵ برابر پهنا می رسد بادکش قدامی دارای دو زوج چشم می باشد . بادکش خلفی به صورت خارج از مرکز به بدن متصل می شود و سطح پشتی آن دو برابر طویلتر از سطح شکمی بوده و حامل نوارهای پیگمانته شعاعی می باشد که بعضی اوقات نقاط چشم مانندی جانشین آنها می شوند . این زالو در گونه های مختلفی دیده می شود و دارای شیوع بالائی در کپورهای پرورشی و قزل الا است .
۴)
(۱۸۷۱ Gtube ) Baicalobdella torquata
مترادفها
(۱۸۷۱ Grube) Piscicola torquata
( ۱۸۷۱ Grube ) Trachelobdella torquata
جنس و گونه این زالو برای اولین بار از ایران گزارش می شود (۱۸۷۱ Grube ) و جزء زالوهای کوچک می باشد . بادکش قدامی دارای دو زوج چشم می باشد . بادکش خلفی بخوبی توسعه یافته و فنجانی می باشد و ۵/۲-۲ برابر بزرگتر از پهنای بدن در نقطه اتصال بادکش می باشد اما کمتر از پهنای بدن در پهن ترین نقطه آن می باشد . رنگ بدن اغلب از سبز روشن تا زنگاری (به رنگ زنگ آهن ) روشن می باشد . هر سومیت شامل ۳ حلقه می باشد .
بحث شناسایی دقیق و بررسی زالوهای یک منطقه ارز ش علمی بالایی دارد زیرا از نظر جغرافیایی در هر منطقه نوعی زالو متناسب با آن منطقه وجود دارد و کمتر نوعی یافت می شود که در دو منطقه وجود داشته باشد .
علاوه بر آن زالوها به جهت خونخواری موجب تضعیف ماهیان و حتی مرگ آنها شده و ارزش اقتصادی آنها را از بین می برند .
زالوها عمدتا از دامنه میزبانی وسیعی برخوردار بوده و می توانند تعداد زیادی از ماهیان را از خانواده و جنسهای مختلف آلوده سازند که این امر باید در ماهی دار کردن منابع مورد توجه قرار گیرد زیرا اگر ماهیان معرفی شده برای غنی کردن ایکتیفون منطقه دارای مقاومت در برابر انگلها نباشند به راحتی دچار آلودگی شده و طرح ماهی دار کردن منابع آبی را باخطر روبرو خواهند ساخت . علاوه بر آن ورود این انگلها(که اکثرا بسیار مقاوم در برابر مواد شیمیایی و دارویی و آب و هوایی می باشند) به منابع پرورش ماهی به دلیل عدم وجود اختصاصیت میزبانی بالا می توانند باعث ایجاد خسارت اقتصادی وسیع در تمام گونه های پرورش ماهیان گردند .
زالوهای بیماری زای ایران کمتر صورت گرفته است . در حوزه دریای خزر انگل پیسیکولا و در حوزه زاینده رود انگل تراکلوبدلا (مخیر ۱۹۷۴) تا حد جنس شناسایی شده است . در بررسی انجام شده بوسیله زکی خانی (۷۴-۱۳۷۳) در رودخانه زرینه رود جنس Cystobranchus یافته شده که بررسی جهت شناسایی گونه آن ادامه دارد .
در بررسی حاضر برای اولین بار جنس و گونه های Codonobdella ، truncate ، Paracanthobdella ، Livanow ، Baicalobdella torquata به پارازیتوفون ماهیان ایران معرفی می گردند و علاوه بر اینها گونه مشهور و طرناک Piscicola geometra نیز برای اولین بار معرفی می گردد.
از لحاظ زئو ژئو گرافی گونه های یافت شده همان گونه های یافت شده در ماهیان آسیای مرکزی و اروپا می باشند (۱۹۸۷ ، Bayera) بنابراین در تکنولوژی پرورش اهمیت اقتصادی در این زالوها برای پرورش ماهی نمی تواند تفاوت بارزی با اروپای شرقی داشته باشد .
ازلحاظ پاتولوژیکی گونه ای مختلف زالوها قدر به انتقال بسیاری از عوامل عفونی مهم و خطرناک از یک ماهی به ماهی دیگر می باشند. در بعضی از این بیماریها عامل عفونی در بدن زالو تکثیر می یابد (مانند گونه های هموگرگارینا که در گلبولهای قرمز خون ماهیان بوده و از تحت کلاس کوکسید یا می باشند ) بنابراین زالو فقط یک میزبان مکانیکی و یا یک ناقل مکانیکی (ویرمی بهاره کپور ماهیان و نکروز عفونی بافت خونساز ) نمی باشند . علاوه برموارد فوق نقش زالوها در انتقال بیماریهایی مانند تاژکداران انگل خون ماهیان (تریپانوزوم و کریپتوبیا ) Aeromonas hydrophia نماد تود نخی شکل Dracunculid کرم روده ای Sphaerostoma barmae اثبات شده است که این موارد نشان دهنده اهمیت مضاعف زالوها در بیماری زائی می باشند و بایستی مورد توجه ویژه در پرورش ماهی قرار بگیرد تا این بیماریهای خطرناک ماهی به استخرهای پرورشی منتقل نگردد.

کاظم عبدی، بهیار جلالی، ایرج موبدی، ثریا نائم
منابع
۱- جلالی ، بهیار ۱۳۷۲ بیماریهای شایع ماهیان پرورشی ایران ، معاونت تکثیر و پرورش آبزیان شیلات، اداره آموزش و ترویج ، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه ، دانشکده دامپزشکی
۲- حبیبی ، طلعت ۱۳۶۷ جانور شناسی عمومی ، جلد دوم ( کرمها و نرمتنان )
۳- زکی خان ، نعمت ا... ۷۴-۷۳ بررسی انگلها سخت پوست و زالوی ماهیان رودخانه زرینه رود ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه ، دانشکده دامپزشکی ، پایان نامه جهت اخذ دکتری دامپزشکی ،
۴- زنکوئیچ .ل. ا. ترجمه فرپور ، حسین ۱۳۵۲زندگی حیوانات ،
۵- مخیر ، بابا ۱۳۶۷ ، بیماریهای ماهیان پرورشی ، انتشارات دانشگاه تهران ،
۶- و منابع غیره انگلیسی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور