انتظارات بشر از دین

مساله انتظار بشر از دین مساله نوظهور در عرصه فرهنگی ماست و اکنون مورد توجه محققان و متفکران قرار گرفته و هر فردی از آنان در چهارچوب برداشت های خود از دین، به تبیین آن پرداخته است.
غرب جدید با سودای سلطه بر طبیعت، روش ها و دانش های سترگی را به هم آورد.
تمدن نوپدید نه تنها فرهنگ و روابط اجتماعی را دگرگون ساخت که معرفت شناسی و انسان شناسی و دین شناسی جدیدی را نیز بنیاد نهاد. تشدید نزاع میان دستاوردهای علمی و باورهای دینی، تعارض بین سنت و مدرنیزم و چالش میان دینداری و فن آوری، نمونه هایی از ارمغان پیدایی روش ها و دانش هایی تازه شمرده می شد و پیامد این ستیزه و ناسازگاری ها، عقب نشینی دیانت ( به ویژه در غرب) از حدود دعاوی گذشته خویش بود.
این انفعال و انحطاط دین، امید احیای دوباره دیانت را از دین باوران نستاند تا این که با کوشش علمی و علمی پیشوای جهان تشیع، حضرت امام خمینی (ره) شجره طیبه دیانت و تدین بار دیگر بالید و بارور شد و حکومت دینی در مقابل سکولاریزم، دینداری در برابر مدرنیزم و آزادی الهی انسانی در برابر لیبرالیزم قامت برافراشت.
دین و متون دینی اسلامی چه از منظر درون متون دینی یا از دیدگاه برون متون دینی، نه تنها بر آباد کردن آخرت دلالت دارند که به تامین پاره ای از نیازهای دنیایی نیز تاکید می ورزند.
به عبارت دیگر، رسالت پیامبر به تامین آخرت مسلمانان منحصر نبوده و نیازمندی های انسان در عرصه های تعلیم و تربیت، اقتصاد، سیاست، اخلاق، فقه و حقوق، انسان شناسی و … و تبیین پاره ای از مسایل مربوط به علوم تجربی را نیز برطرف می کند و آموزه های دینی اسلامی، بر تمدن و فرهنگ، هنر و فن آوری و برخی از علوم تجربی، طبیعی و انسانی تاثیر جدی گذاشته است. آنچه در جهت هدایت و سعادت انسان و آبادی دنیا و آخرت او ضرورت دارد، در متن دین بیان شده، البته تحقق سعادت دنیایی و آخرتی در گرو التزام عقیدتی و علمی مسوولان نظام حاکم بر جامعه و یکایک افراد بشری برگزاره ها، احکام، ارزش ها و آموزه های دینی است. وقتی انتظارات بشر از دین آشکار شود، درک ما در متون دین نیز کامل تر می شود، بدون داشتن انتظار معین از دین و با مراجعه به آیات و روایات، کسب فهم درست از دین میسر است و این ادعا با فرآیند وضع بین لفظ و معنا تاکید می شود. ولی تعیین انتظارات بشر از دین، ما را در شناخت مدلول های التزامی نصوص و ظواهر دینی مدد می رساند. چنان که پاره ای از انتظارات منطقی و مستدل از دین، در فرآیند اجتهاد مجتهدان و فهم احکام مولوی و ارشادی و قرینی جهت رابطه عام و خاص، مطلق و مقید، مفید خواهد بود. گزینش یا ترک دین، از مهم ترین تصمیم های بشر به شمار می رود. پذیرش و دلسپردگی به دین، مسوولیت، تعهد و چگونگی زیستن در برابر آفریدگار را پدید می آورد و رها ساختن آن نیز به گونه ای دیگر به زندگی انسان شکل می دهد. برای آن که انتخاب دین فقط محصول کشش فطری و روانی یا معجونی معقول و غیرمعقول نبوده، فقط زاییده معارف درست و منطقی باشد و قصه های معرفت را از خوان منطق( نه سفره عواطف و زمینه های فرهنگی و اجتماعی) برگیرد، ناگزیر باید با روشی منطقی، در پی یافتن پاسخی درست برای مساله انتظار بشر از دین باشیم.
برای آشنایی با اهداف و قلمرو دین و انتظار بشر از شریعت، باید نگاه درون متون دینی داشت و با مراجعه به کتاب سنت و سیره پیشوایان دین، به اهداف، قلمرو و کارکردهای دین دست یافت. روش درون متون دینی و مراجعه به کتاب و سنت با توجه به ناطقیت و گویایی متون دینی در تعیین اهداف و قلمرو دین توانمند است.
این روش که به طور عمده از سوی نص گرایان و ظاهر مسلکان مطرح شده است، طیف گسترده ای دارد که بر خارج نشدن از چهارچوب روایات پا فشرده، با ورود هرگونه اندیشه بشری به دین، مخالفت می ورزند؛ به همین دلیل از به کارگیری قیاس و تمثیل و هرگونه استدلال عقلی خودداری کردند. اگر کسی از طریق مساله انتظار بشر از دین و بررسی نیازهای آدمیان از طریق انسان شناسی تجربی به سراغ دین برود و روش برون متون دینی را در این مساله بپذیرد، به طور طبیعی در بسیاری از معارف دینی اثر می گذارد؛ ولی اولا روش شناسی حل مساله انتظار بشر از دین، در روش برون متون همچون انسان شناسی و بررسی نیازهای آدمیان منحصر نیست و باید با جمع روش درون و برون متون دینی، به حل این مساله پرداخت و با مراجعه به کتاب و سنت برای اصلاح انتظارات کوشید. ثانیا انتظارات از دین در تمام معارف دینی اثر نمی گذارند. سخن در این است که پیش فرض های قبول دین، مانند اثبات خدا، ضرورت بعثت انبیا، اثبات نبوت خاصه نبی اکرم (ص) عصمت، علم، ولایت و دیگر صفات حضرت، در فهم دینی ما اثر ندارند و این غیر از آن است که بگوییم: معارف دینی بدون هیچ پیش فرضی قابل استخراج و استنباط است. روش دیگر، روش جمع درون و برون متون دینی، بهره گیری از کتاب، سنت، عقل، تجربه و تاریخ است. بدین معنا که پاره ای از پرسش های قلمرو اهداف دین و مساله انتظارت بشر از دین را حل کند. از ویژگی های تفکر در اوایل قرن نوزدهم، اصالت دادن به علم بود. به گونه ای که تصور می شد، علم تمام معماهای بشر را حل خواهد کرد و پاسخگوی همه پرسش ها خواهد بود؛ به همین دلیل در این دوران، کارکرد علم، به طور کامل جایگزین کارکرد دین، انتظارات دینی به علم وانهاده شد. ولی در نیمه دوم قرن بیستم، نگرش به علم و دین تفاوت یافت و برای هر کدام، کارکرد جداگانه و مستقل و روش شناسی مجزایی مطرح شد، غرب پس از رنسانس و همگام با دستاوردهای علمی و فنی، چالش دین و علم را فراخواند و با طرح پرسش های نو در پیش پای دین داران و با همهمه های شبهه برانگیز در تاریکستان خواب آلود معنویت، دین و دینداری را از صحنه زندگی دور ساخت و سرانجام به تفکیک قلمرو دین و علم با تفسیرهای گوناگون اگزیستاسینالیستی، نوارتوکسی و تحلیل زبانی روی آورد و نگرش اومانیستی پرسش انتظار بشر از دین را طرح کرد.
خاستگاه اصلی مساله انتظار بشر از دین در مغرب زمین از عصر روشنگری آغاز شد؛ از آنجا که دفاع عقلانی از دین و آموزه های دینی ناممکن، تجربه گرایی بر متفکران اروپا و امریکا غلبه کرد. به همین دلیل، برخورد با دین، نگرش حق جویانه و پرسش گرایانه از صحت و سقم آموزه های دینی، به نگرش کارکرد گرایانه و آثار و فواید دین بدل شده تا هم جلوی سیل خروشان دین ستیزی تعارض تجدد و سنت گرفته شود و هم نامی از دین بماند.
بی اعتباری کتاب مقدس مسیحیان در اثر تعارض آشکار با عقل و علم بشری و محرف دانستن آن به وسیله زبانشناسان نیز در روش برون متون دینی مساله انتظار بشر از دین موثر بوده است. در مورد متفکران اسلامی در طرح مساله انتظار بشر از دین می توان به تفسیرهای گوناگونی دست یافت. پاره ای از متکلمان و عارفان اسلامی، هدف بعثت و عنصر اصلی در دعوت انبیا را احیای روحی و روانی انسان و قرب الهی معرفی و کمتر به نقش این در حیات دنیایی و عرصه سیاست، حکومت، اقتصاد، فرهنگ و امثال اینها اعتراف کرده اند.
متفکرانی نیز در احیای تفکر دینی به انکار طرح برنامه ریزی توسعه و ایدئولوژی دنیاسازی به وسیله دین پرداختند. اما به طور کلی، نقش دین در آبادانی دنیا را انکار نکردند. براساس این تصویر، اسلام فقط با تشویق و ترغیب مردم در بهره گیری از مواهب طبیعی و تاکید بر عقل پذیری به جریان توسعه سازی دنیا مدد می رساند، بنابراین گستره دین در امور دنیایی، حداقلی خواهد بود. گروهی از متفکران اسلامی در جهت عدالت اجتماعی و نیازمندی بشر به قوانین دنیایی به تحلیل ضرورت بعثت انبیا و مساله انتظار بشر از دین کوشیدند.
پاره ای از متفکران علاوه بر جنبه حقوقی و عدالت اجتماعی از نقش دین در تامین رفاه مادی و بهبود در وضع معیشتی و آبادانی دنیا نیز سخن گفته اند و بر این باورند که اسلام، افزون بر دعوت به توسعه و بهره مندی از عقل و طبیعت ، مدل ایدولوژیکی و طرح و برنامه ریزی جهت توسعه و سازندگی، دنیایی نیز ارایه کرده است و آن را باید از گزاره های دینی و روش های اجتهاد استخراج کرد. گروهی از اندیشه وران اسلامی، در بحث انتظار بشر از دین به رویکرد جامع نگر روی آوردند. بر این اساس، آموزه های پیامبر اسلام و قرآن و سنت پیشوایان دین در همه شئون حیات انسانی، خواه دنیایی یا آخرتی، فردی یا اجتماعی و ظاهری یا باطنی حضور دارد. اما در چگونگی حضور دین در این عرصه ها، بین متفکران اسلامی اختلاف نظر است.کتاب انتظارات بشر از دین تالیف عبدالحسین خسروپناه، توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به قیمت ۴۶۰۰ تومان، منتشر شده است.

منبع : روزنامه جوان