زرشک

زرشک ها گیاهانی علفی، چند ساله با برگ های همیشه سبز یا زودافت، اغلب خاردار و گاهی به صورت درختچه یا حتی درخت های کوچک هستند. برگ ها متناوب، ساده یا مرکب و به ندرت قاعده ای است. گاهی اوقات برگ ها به خار کاهش می یابند. گل ها منظم، کامل، منفرد، یا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و یا شکل هایی از پانیکول یا گرزن است. قطعات گل معمولاً دوتایی یا سه تایی بوده و در دو ردیف قرار دارند. هر گل دارای ۴ تا ۶ کاسبرگ براکته مانند در دو ردیف دوتایی یا سه تایی و ۴ تا ۶ گلبرگ داخلی است که در دو ردیف قرار گرفته اند.
تیره زرشک شامل ۱۵ جنس و ۶۵۰ گونه است که بیشترآنها در مناطق معتدله نیمکره شمالی پراکنده اند. مهم ترین جنس در تیره زرشک جنس زرشک است. این جنس دارای ۵۰۰ گونه است که شماری از آنها و از جمله زرشک زالزالکی، زرشک زرافشانی، زرشک خراسانی، زرشک راست خوشه، زرشک معمولی و زرشک ژاپنی در ایران وجود دارد. از این بین دو گونه راست خوشه و خراسانی انحصاری ایرانند و دو گونه زالزالکی و زرافشانی علاوه بر ایران در شرق آناتولی، شرق عراق، افغانستان، ماورای قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمیر و آسیای مرکزی نیز می رویند. در سال های اخیر گونه های دیگری به ایران وارد و به منظور استفاده زینتی در مناطق مختلف از جمله باغ گیاهشناسی ملی ایران کاشته شده اند.
زرشک معمولی (Berberis vulgaris) در بین انواع زرشک از نظر اقتصادی دارای اهمیت بیشتری است و انواع زرشک های بی دانه از آن به دست می آید. زرشک معمولی درختچه ای است به ارتفاع ۳ و گاهی تا ۶ متر، شاخه ها شکننده و در جوانی به رنگ زرد ارغوانی و یا قرمز مایل به قهوه ای و از یک سال به بالا قهوه ای و به تدریج خاکستری و سپس سیاه و متورق می شود. برگ های آن چرمی یا تا حدودی غشایی متناوب، واژ تخم مرغی، پهن و دارای کناره هایی صاف یا با دندانه های تیز و خارمانند است. گل آذین مجتمع دارای ۲۰ تا ۲۵ و گاهی تا ۴۰ گل است. میوه ها مجتمع و به صورت خوشه های آویخته است، میوه سته قرمزجه مانند، بیضی یا شبه بیضی به طول ۶ تا ۱۲ میلی متر و قطر ۶ تا ۹ میلی متر است. نمونه تیپ این گونه در جنگل های اروپا پیدا شده است.
این گیاه در ایران پراکنش زیادی داشته و در شیب های تند و به ویژه خاک های آهک دار در آذربایجان، گیلان، مازندران، گلستان، تهران، تاجیکستان، خراسان و فارس دیده می شود. این گیاه با اغلب گونه های زرشک، دو رگ تولید می کند.
نام زرشک در نوشته های دوران قرون وسطی (کتاب های دارویی جنوب ایتالیا) وجود داشته و احتمالاً منشاء آن عربی است. به نظر می رسد که سیمون ژانونسی نخستین کسی بود که زرشک را در قرن هشتم با نام عربی بربریس به مردم شناساند. چوب زرشک و احتمالاً میوه آن در دامنه های هیمالیا از قدیم الایام مورد استفاده بوده است و یونانیان در قرن اول میلادی با عصاره آن که بدان لیسیوم هندی می گفتند، آشنایی داشته و اعراب آن را راس هندی می نامیدند.
به نظر می رسد که زکریای رازی نخستین کسی بوده که خواص طبی زرشک را شناخته است. آمده است که او خوردن آب زرشک را برای درمان تب، عطش و التهاب به هارون الرشید توصیه کرده بود. در ایران مردم آب زرشک را می نوشند و از میوه آن در تهیه غذا و مربا استفاده می کنند. کشت و تولید زرشک بی دانه نخستین بار در روستایی به نام «افین» از بخش زیر کوه شهرستان قاین صورت گرفت. تا ۵۰ سال پیش، پرورش نوع بی دانه زرشک عمدتاً در روستای افین و. در میان. به طور وسیع رواج داشت اماطی ۵۰ سال گذشته و به ویژه ۲۰ سال اخیر پرورش آن به اکثر روستاها و مناطق اطراف گسترش یافته و در منطقه جنوب خراسان زرشک بی دانه به عنوان محصول اصلی آن نواحی از شهرت و اهمیت اقتصادی خاصی برخوردار شده است.
● مصارف و کاربردهای انواع زرشک:
زرشک ها، گروه بزرگی از درختچه های خاردار همیشه سبز یا خزان پذیرند که به دلیل مصارف و کاربردهای متعدد از قبیل مصارف خوراکی میوه نوع بی دانه، استفاده وسیع و روزافزون از خواص دارویی اندام های مختلف اقسام دانه دار خودرو، برای درمان بیماری ها در پزشکی و کاربرد انواع اصلاح شده آنها به عنوان ارقام زینتی در گسترش فضای سبز شهرها، از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
انواع زرشک در بیشتر کشورهای جهان عمدتاً به عنوان گیاه دارویی و زینتی شناخته می شود، اما نوع بی دانه آن در ایران به صورت یک میوه خشک و بیشتر به عنوان چاشنی غذایی به مصرف می رسد. انواع دانه دار زرشک نیز در اکثر مناطق کوهستانی ایران به عنوان یکی از اجزای پوشش سبز طبیعی نقش مهمی را در حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش دامنه های شیب دار برعهده دارند. زرشک بی دانه به دلیل رنگ و طعم دلپذیرش از سال ها پیش به عنوان مکمل برنج و زعفران در ایران استفاده می شد و معمولاً از آن در تهیه زرشک پلو، ته چین، انواع خوراک ها مانند دلمه، کوکو، کوفته و انواع آش ها استفاده می شود. از میوه نارس آن در تهیه ترشی و از میوه رسیده در تهیه مربا، لواشک، آب میوه و شربت، پولکی و سوهان عسلی استفاده می کنند.
در سال های اخیر به منظور استفاده صنعتی از زرشک تحقیقات زیادی در زمینه تهیه فرآورده های مختلفی مانند نوشابه گازدار، سس، ژله، آب نبات، پاستیل، پودر رنگی خوراکی و. . . از میوه زرشک بی دانه انجام شده است.
● مصارف دارویی
میوه زرشک طبیعتی سرد و خشک دارد و در طب سنتی از آن برای تقویت کبد، قلب، صفرابر، مسکن معده و بندآورنده خون بواسیر استفاده می شد. از برگ زرشک به تنهایی یا مخلوط با داروهای مناسب برای زخم معده و نیز رفع اسهال های ناشی از ضعف امعاء و احشای داخلی شکم استفاده می شود. در مغولستان زرشک را برای خارج کردن رطوبت و بند آوردن خونریزی و برای بیماری هایی با ترشحات مخاطی به کار می برند و همچنین برای میوه زرشک خاصیت منقبض کننده عروق قائل بوده و ببرین (ترکیب دارویی موجود در زرشک) را به عنوان مقوی معده و ضداستفراغ های دوره بارداری توصیه کرده اند. جویدن برگ زرشک نیز باعث سفتی لثه ها می شود. برگ زرشک در درمان عوارض ناشی از کمبود ویتامین C به کار می رود. برای درمان اسهال مزمن پانزده تا سی گرم برگ خشک زرشک را در نیم لیتر آب سرد ریخته، می جوشانند، سپس صاف کرده با عسل شیرین می کنند و هر روز بین غذاهای اصلی در سه نوبت و هر بار یک فنجان از آن را می خورند. علاوه بر این از برگ زرشک در دیسانتزی مزمن، آب آوردن بافت ها و در درمان اسکوربوت استفاده می شده است. روس ها از زرشک برای رفع التهاب خونریزی رحمی، خونریزی، تنش های شدید، اختلالات کیسه صفرا و برای افزایش صفرا استفاده می کنند.
به خانم هایی که دوره یائسگی شان نزدیک است و کسانی که اختلالات رحمی دارند توصیه می شود که زرشک بخورند. زرشک همچنین برای درمان غده های کبدی، گردن و معده و بزرگ شدن کبد مورد استفاده قرار می گیرد. از جوشانده زرشک در طب سنتی ایران برای رفع خارش و سایر عوارض پوستی، تصفیه کننده خون، و از میوه آن برای درمان تیفوس، درد قفسه سینه و به عنوان داروی ضدمالاریا، دیورتیک و خلط آور استفاده می شود. پوست ریشه درختچه زرشک نیز از دیرباز مصرف دارویی داشته و از آن به عنوان مقوی و اشتهاآور، صفرابر و مسهل استفاده می کردند.
زمان برداشت قسمت های مورد استفاده گیاه اهمیت بسیاری دارد زیرا اندام مورد نظر بایستی حاوی بالاترین میزان مواد موثره باشد. معمولاً پوست ساقه ها را در بهار، پوست ریشه ها را در پاییز و میوه ها را در اواخر تابستان و اوایل پاییز جمع آوری می کنند.
نوع دیگری از زرشک در کوه های ایران می روید که در سمنان به آن «وج ور» می گویند. قطران چوب آن بهترین دارو برای معالجه امراض پوستی است و برای این کار یک طرف چوب تازه آن را آتش می زنند و آب و قطراتی که از طرف دیگر چوب می چکد، گرفته و روی پوست می مالند. در کشورهای مختلف جهان از پوست ریشه و ساقه زرشک در درمان شمار بسیاری از بیماری ها استفاده می شوند که ذکر تمامی آنها در اینجا میسر نیست.
جالب است بدانید که در سال های اخیر کپسول هایی به نام «لیوسین»با استفاده از زرشک، تاج ریزی سیاه و پنج گیاه دارویی دیگر تهیه شد که از بی نظمی های کبدی که منجر به تولید لکه پوستی می شوند، جلوگیری می کند و ترشحات صفراوی و اعمال روده ها را متعادل می سازند. امروزه از چای زرشک به عنوان گلوشوی (غرغره) و از تنتور آن که اغلب با گیاهانی مثل جنتیانا ترکیب می شود در درمان مشکلات کبدی مثل هپاتیت و یرقان، کاهش ضربان قلب و فشار خون استفاده می شود.
بر اساس مطالعات انجام شده بیشتر خواص دارویی گیاهان تیره زرشک مربوط به وجود آلکالوئیدها در ترکیب شیمیایی اندام های مختلف این گیاهان است. از زمره آلکالوئیدهای موجود در اندام های مختلف زرشک می توان به بربامین، بربروبین، ژاتوریزین، اکسی آکانتین، پالماتین، برولیسین، کلومبامین و. . . اشاره کرد. بررسی ها نشان داده است که بربرین موثرترین ماده در گروه آلکالوئیدهای موجود در ریشه گیاه زرشک است و در پزشکی نوین از آن به عنوان آنتی بیوتیک طبیعی برای مقابله با باکتری های «استاف» استفاده می شود. علاوه بر این از زرشک در درمان بیماری صدف، در درمان معتادین به مواد مخدر بهره برداری می شود.
● کاربرد زینتی:
گونه های زرشک زینتی در سه گروه خزان پذیر، همیشه سبز و نیمه همیشه سبز دسته بندی می شوند. درختچه های زیبای زرشک به خاطر دارا بودن گل های خوشه ای زرد تا نارنجی، میوه های قرمز تا آبی ـ بنفش، تغییر رنگ زیبای شاخ و برگ در پاییز و ارتفاع مختلف آنها از ۳۰ سانتی متر تا حدود ۵/۲ متر، در طراحی فضای سبز در باغ های صخره ای تا حاشیه پارک ها به صورت منفرد یا در دسته های کوچک کاربرد دارند. ارقام زینتی زرشک از نظر شکل و رنگ برگ ها و میوه هایشان دارای تنوع بسیار زیادی هستند. بیشتر زرشک های خزان پذیر منشاء آسیایی دارند و در آفتاب یا کمی سایه و تقریباً در هر خاکی که زهکشی خوبی داشته باشد به آسانی رشد می کنند. زرشک های همیشه سبز عمدتاً منشاء آسیایی داشته و تعداد کمی نیز از آمریکای جنوبی هستند.
● نیازهای اکولوژیک:
زرشک بی دانه در مناطقی که ارتفاع آن از سطح دریا بیش از ۱۵۰۰ متر است بهتر پرورش می یابد. لازم به ذکر است که زرشک بی دانه به عنوان یک محصول باغی به ایران و به ویژه جنوب خراسان محدود است، اما انواع دانه دار آن به صورت خودرو در بسیاری از نقاط دنیا پراکنده است. زرشک بی دانه نسبت به سرما مقاوم بوده و در نواحی کوهستانی با زمستان های سرد به خوبی رشد و نمو می کند. اما گرمای شدید تابستان در دشت های کم ارتفاع همراه با بادهای گرم، عامل محدودکننده است. دوره رویشی معمولاً ۲۳۵ ـ ۲۲۰ روز به طول می انجامد و از مرحله گل تا رسیدن میوه ها حدود ۱۶۰ روز طول می کشد. زرشک بی دانه برای تولید میوه کافی به یک محل آفتابی با جریان هوای خوب احتیاج دارد. درختچه زرشک در برابر باد مقاومت خوبی داشته و از آن به عنوان بادشکن نیز استفاده می شود اما وزش بادهای گرم به ویژه در هنگام گل دهی میزان تولید و کیفیت میوه آن را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد. زرشک ها دارای نیازهای آبی متفاوتی هستند. نیاز آبی زرشک بی دانه نسبت به درختان یا درختچه های میوه مشابه پایین است. زرشک بی دانه به خاک های نسبتاً سبک لومی ـ شنی با زهکشی خوب نیازمند است البته در خاک های گچی و آهکی نیز به خوبی رشد کرده و EC و PH بالا را نیز تحمل کرده و نیازی به خاک های غنی ندارد.
● روش های تکثیر:
زرشک بی دانه به روش غیرجنسی و معمولاً به وسیله پاجوش تکثیر می شود معمولاً از پاجوش های ۲ تا ۳ ساله که دارای ریشه کافی بوده و در حدود ۶۰ ـ ۶۰ سانتی متر طول دارد، استفاده می شود. بهترین زمان جداسازی و کاشت پاجوش ها اواخر آبان و اوایل آذر است. پاجوش ها از درختچه های شش ساله و مسن تر تهیه می شود. انواع دیگر زرشک به وسیله بذر، خوابانیدن، پیوند و قلمه زدن تکثیر می شوند.
● آفات و بیماری های زرشک بی دانه:
مهم ترین آفت زرشک بی دانه در جنوب خراسان زنبور سرشاخه خوار است. این آفت بیشتر توسط پاجوش های آلوده گسترش می یابد. حشره ماده روی شاخه های سبز و نرم و پاجوش های نورسته تخم ریزی می کند. لاروها پس از خروج از تخم از شاخه ها تغذیه می کنند. پروانه برگ خوار، کنه دو نقطه ای، گوشخیزک و شپشک بنفش زیتون از زمره آفت های دیگر زرشک بی دانه اند.
عدم تغییر رنگ میوه، چروکیده و خشک شدن میوه، جارویی شدن، کتابی شدن شاخه ها، لکه لکه شدن پشت برگ ها و خشکی و زوال درختچه از زمره بیماری های شایع در زرشک بی دانه است.
● روش های برداشت
برداشت زرشک به دلیل نازکی پوست میوه و همچنین وجود خارهای فراوان و تراکم شاخه ها یکی از دشوارترین و پرهزینه ترین مراحل تولید زرشک است که در حال حاضر از روش خوشه چینی (چیدن خوشه ها با دست)، روش بریدن ضربه ای (برداشت به وسیله ضربه زدن به شاخه ها)، روش شاخه بر (بریدن شاخه های حامل خوشه های میوه)، روش تلفیقی (تلفیقی از روش شاخه بر و ضربه ای) و سیستم برداشت مکانیکی استفاده می شود. فرآوری و بسته بندی زرشک بی دانه در بیشتر کشورها از زرشک در حد یک گیاه دارویی و زینتی استفاده می شود و میوه آن به عنوان یک محصول قابل فرآوری یا مصرف به دنیا معرفی نشده است. عمده ترین شکل تهیه و ارائه این محصول، زرشک خشک است که عمدتاً در جنوب خراسان تولید می شود. در حال حاضر بخش اعظم میوه زرشک به صورت سنتی خشک می شود. در دو روش برداشت خوشه ای و ضربه ای زرشک های جمع آوری شده درون کیسه یا کارتن های مقوایی و چوبی ریخته شده و به محل خشک کردن که معمولاً پشت بام های کاهگلی یا آسفالتی خانه هاست منتقل می شود. زرشک در شرایط مناسب در زیر آفتاب پاییزی طی ۱۵ ـ ۱۰ روز به رطوبت مطلوب رسیده و خشک می شود. در روش برداشت شاخه بر، شاخه ها به محل خشک کردن منتقل می شوند. برای خشک کردن شاخه ها ازمحل های سرپوشیده یا انبار استفاده می شود. این انبارها به داربست های چوبی ـ فلزی مجهز بوده که شاخه ها از آنها آویزان می شوند. میوه تازه زرشک بسیار حساس بوده و عمر انبارمانی چندانی ندارد. دو عامل در خشک کردن میوه زرشک نقش اساسی دارد. انتقال گرما از منبع حرارتی به میوه و انتقال آب یا بخار از درون میوه به سطح و دور کردن بخار از سطح میوه است. بهترین روش خشکانیدن زرشک استفاده از خشک کن های صنعتی متناسب با نوع میوه است. پس از خشکاندن بوجاری ثانویه که عبارت است از گرفتن اضافات همراه زرشک خشک شده مانند دم، کاه، شن، میوه های پوک و غیره انجام می شود. و سرانجام محصول نهایی درجه بندی و در بسته هایی از جنس پلاستیک های پلیمری بسته بندی و به بازار عرضه می شود.
● ویژگی های میوه زرشک:
میوه زرشک تازه دارای شکل بیضوی با قطر ۹/۰ ـ ۶/۰ سانتی متر و یا ۶/۰ ـ ۳/۰ سانتی متر و وزنی در حدود ۲۳/۰ گرم است. میوه زرشک تازه به رنگ قرمز روشن است که به تدریج و با از دست دادن آب به قرمز تیره می گراید. در اثر شرایط نامناسب فرآوری و نگهداری به رنگ قهوه ای تا قهوه ای تیره درمی آید و این وضعیت به علت تخریب و تغییر ترکیبات در رنگدانه های موجود در زرشک به خصوص آنتوسیانین ها است. چنانچه عملیات خشک کردن حرارت ملایم و مطلوب و نگهداری آن در شرایط عادی از رطوبت بالا انجام گیرد زرشک رنگ قرمز خود را حفظ کرده و برای مدت طولانی با تغییرات رنگی بسیار کم باقی می ماند. میوه زرشک دارای اسیدهای آلی و ترکیبات فنولی بوده و علاوه بر رنگدانه های آنتوسیانینی و کاروتنوئیدی دارای آنزیم های فنولاز، پلی فنولاز و گلیکوزیداز است. در صورت آزاد شدن این آنزیم ها تخریب آنزیماتیک میوه آغاز می شود. آنزیم های فوق الذکر به مجرد آسیب، خراش، لهیدگی، رسیدگی یا پارگی میوه خارج شده و با تأثیر بر روی ترکیبات رنگی و رنگدانه ها سبب بروز واکنش های قهوه ای شدن آنزیمی و تخریب رنگ می شود.
شهرستان های قائن، بیرجند مهم ترین مناطق تولید زرشک در ایران محسوب می شوند. دو شهرستان مذکور بیش از ۹۵ درصد سطح زیر کشت و تولید زرشک را به خود اختصاص می دهند. در سال های اخیر کشت زرشک به شهرستان های گناباد و فردوس نیز گسترش یافته است.

منبع:
کافی، محمد و همکاران.۱۳۸۱. زرشک: فناوری تولید و فرآوری ۳. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد
طاهره رنجبر

منبع : کلوب