از پرواز ۵۷ تا بزنگاه

مجموعه تلویزیونی طنز پرواز ۵۷ که در ایام دهه فجر سال ۱۳۷۲ از شبکه اول سیما پخش می شد، دومین مجموعه طنز چارچوب شکن و متفاوت سیما پس از مجموعه طنز پیشرو نوروز ۷۲ محسوب می شود. در واقع در حالی که در آن مقطع زمانی حدود ۱۵ سال از پیروزی انقلاب اسلامی می گذشت اما هنوز برنامه های طنز تلویزیونی قالب کهنه و نخ نمای طنز مبتنی بر کلام و تیپ های تاریخ گذشته رادیویی خود را حفظ کرده بودند و به رغم استفاده از تعداد زیادی از پیشکسوتان و استخوان خرد کرده های رادیو، تلویزیون و دوبله همچون زنده یادان منوچهر نوذری، فرهنگ مهرپرور و کنعان کیانی و هنرمندانی همچون حسین عرفانی، منوچهر آذری، علیرضا جاویدنیا، شهروز ملک آرایی و بسیاری دیگر عملاً در اصلی ترین ماموریت خود که همان سرگرم کردن مخاطبان و فراهم کردن لحظاتی شاد و مفرح برای آنان است ناکام مانده بودند.
اولین جرقه تغییر اساسی ساختار برنامه های طنز سیما با جنگ نوروزی نوروز ۷۲ که توسط داریوش کاردان، علی عمرانی و زنده یاد مهرداد خسروی ساخته و پرداخته شده بود زده شد و بینندگان ناامید و خسته از کلیشه های تکراری سیما به ناگاه با گونه های جدید،خلاقانه و کاملاً متفاوت طنز و نیز با چهره هایی جوان و پرانرژی ولی گمنام مانند مهران مدیری، مهرداد نظری، اردشیر منظم، داریوش موفق، غلامرضا نیکخواه و... روبه رو شدند که نه تنها حرف هایی نو برای گفتن داشتند بلکه از آنچنان درجه یی از اعتماد به نفس برخوردار بودند که با شکستن تابوهای آن روز تلویزیون آیتم های شوخی و سر به سر گذاشتن با پیشکسوت های طنز سیما را هم در برنامه خود گنجانده بودند؛ آیتم هایی مانند شوخی با برنامه پربیننده مسابقه هفته که توسط زنده یاد منوچهر نوذری اجرا می شد یا برنامه کاملاً جدی و تخصصی هنر هفتم که با اجرای مجری خشک و جدی نام آشنای برنامه های حوزه سینما یعنی اکبر عالمی روی آنتن می رفت.
اوج گیری و محبوبیت این برنامه و هسته اصلی بازیگران آن تا به آنجا پیش رفت که چند ماه بعد یعنی درست در ایام دهه فجر همان سال گروه فیلم و سریال شبکه اول سیما مجدداً به این گروه خلاق تازه وارد اطمینان کرده و بار مجموعه طنز مختص این دهه را بر دوش آنها (البته این بار با کارگردانی شاخص ترین بازیگر گروه یعنی مهران مدیری) گذاشت. برنامه جذاب پرواز ۵۷ دقیقاً همان برنامه یی بود که یکی از متفاوت ترین طنزپردازان حال حاضر تلویزیون یعنی رضا عطاران که در خیل طنزسازان این رسانه از یکی از رفیع ترین جایگاه ها نیز برخوردار است فعالیت هنری خود در عرصه تصویر را از آنجا آغاز کرد. عطاران که متولد ۱۳۴۷ در یکی از شهرستان های استان مشهد است پس از سال ها کار تئاتر در کنار مرحوم حسن حامد در مشهد جهت ادامه تحصیل در رشته طراحی صنعتی به تهران آمد و با مجموعه طنز پرواز ۵۷ فعالیت تصویری خود را به عنوان بازیگر آغاز کرد.
بینندگانی که آن مجموعه را مشاهده کرده اند حتماً به خوبی به خاطر می آورند که عطاران از همان ابتدا آینده دار و بالاتر از حد انتظار ظاهر شد و در میان بازیگران خلاق آن مجموعه و مجموعه های متعاقب آن یعنی سریال هفتگی موفق ساعت خوش که در پاییز و زمستان سال ۷۳ هر پنجشنبه شب از شبکه دوم سیما روی آنتن می رفت،همچنین مجموعه نوروزی سال خوش که به مناسبت نوروز ۷۴ تدارک دیده شده بود جایگاه درخوری را کسب کرد.
(بازیگرانی مانند نصرالله رادش، سعید آقاخانی، نادر سلیمانی، ارژنگ امیرفضلی و...) در واقع در خلال همان برنامه ها بود که او در کنار زنده یاد داود اسدی علاوه بر ارائه بازی های موفق که طیف هایی از شخصیت لاابالی امروزی او را نیز در خود داشت بار اصلی خلاقیت و ایده پردازی آیتم های طنز چند دقیقه یی را هم برعهده گرفته و گوشه یی دیگر از توانایی هایش را به منصه ظهور گذاشت. پس از پاییز ۷۴ که به ممنوع التصویر شدن و خانه نشینی گروه بازیگران ساعت خوش که بر خلاف سیاست های آن روزهای تلویزیون راه شهرت را در پیش گرفته بودند انجامید تا چند سالی از عطاران هم خبری نبود تا اینکه بینندگان شبکه اول سیما در سال ۷۶ بار دیگر نام این بازیگر و نویسنده بااستعداد را در مقام نویسنده و کارگردان مجموعه طنز کودکان سیب خنده و البته این بار با خروج نام او از زیر سایه سنگین نام مهران مدیری در تیتراژ مجموعه مشاهده کردند.
سیب خنده مجموعه کمدی پرطرفداری بود که علاوه بر کودکان در میان بزرگ ترها هم طرفداران زیادی پیدا کرده و علاوه بر تثبیت موقعیت عطاران در تلویزیون، امکان ادامه کار مستقل او در این رسانه را هم فراهم آورد. مجموعه های مجید دلبندم و ستاره ها که به ترتیب در سال های ۷۷ و ۷۸ روی آنتن رفتند آثار بعدی عطاران در مقام کارگردان محسوب می شدند که البته خود او در آیتم هایی از این آثار به عنوان بازیگر نیز مقابل دوربین ظاهر می شد.شیوه بازی با کلمات که عطاران در مجموعه مجید دلبندم به کار گرفت و در آن دو بازیگر مناظره کلامی خود را از یک کلمه آغاز کرده و در انتها به کلمه یی می رسیدند که فرسنگ ها از کلمه اولیه فاصله داشت، هنوز و پس از گذشت یک دهه از پخش مجموعه در ذهن بینندگان بسیاری مانده است. تجربه ساخت برنامه های نمایشی مختص کودکان و نوجوانان که بی تردید از حساسیت پایین تری در مقایسه با آثار پرمخاطب تر تلویزیونی برخوردار هستند به تدریج عطاران را آبدیده و آماده پذیرش مسوولیت های بزرگ تری کرد و او با مجموعه طنز قطار ابدی که در سال ۱۳۷۹ از شبکه سوم سیما پخش شد پا به دنیای برنامه سازی برای تمام گروه های سنی گذاشت.
هرچند اولین تجربه او در این جایگاه چندان موفقیتی برایش به همراه نداشت و شخصیت ها و موقعیت های دور از ذهن قطار ابدی در برقراری ارتباط با عموم مخاطبان ناموفق بودند اما به هرحال او دیگر به عنوان یک کارگردان طنز شناخته شده و فرصت های بیشتری برایش مهیا بود. عطاران در فاصله مابین قطار ابدی و پنجمین ساخته اش یعنی سریال باز هم طنز کوچه اقاقیا (۱۳۸۲) علاوه بر بازی در فیلم سینمایی سیندرلا (۱۳۸۰- مسعود رسام و بیژن بیرنگ) نویسندگی یکی از موفق ترین سریال های طنز دهه حاضر سیما یعنی زیر آسمان شهر۱ به کارگردانی مهران غفوریان را نیز به عهده گرفت. مجموعه یی که به گواه اکثر منتقدان قسمت عمده یی از موفقیت خود را مدیون متن های بکر و ایده های بی نظیر رضا عطاران بود و با اندکی تامل یا حتی بازبینی آن سریال، به راحتی می توان ردپای طنز مورد علاقه عطاران یعنی طنز موقعیت را در سکانس های متعددی از آن پیداکرد؛طنزی که هرچند عطاران در مجموعه متوسط کوچه اقاقیا نتوانست به خوبی از عهده اجرای آن برآید ولی در سریال مناسبتی خانه به دوش که به مناسبت ماه رمضان سال ۸۳ از شبکه سوم سیما روی آنتن رفت موفق شد گونه تکامل یافته یی از آن را به معرض نمایش بگذارد.
در این سریال که در حقیقت نقطه عطف و شروعی تازه در روند کاری عطاران محسوب می شود او سرانجام پس از قریب به هفت سال فعالیت در مقام کارگردان و با استفاده از تجارب مجموعه های پیشین خود نه تنها موفق شد زبان طنز دلخواهش را که بیشتر مبتنی بر طنز موقعیت است پیدا کند بلکه چون دیگر طنزسازان برجسته تلویزیون مانند مهران مدیری و در سال های نسبتاً دور مهران غفوریان به ترکیبی از بازیگران مورد علاقه خود دست یافت که در کارهای بعدی او مانند مجموعه متهم گریخت (رمضان ۸۴)،ترش و شیرین (نوروز۸۶) و در همین مجموعه رمضان امسال یعنی بزنگاه هم شاهد حضور تعدادی از آنها بوده و هستیم بازیگرانی نظیر حمید لولایی، علی صادقی، محمود بهرامی و احمد پورمخبر. مجموعه طنز رمضان امسال که بزنگاه نام دارد در واقع نهمین مجموعه تلویزیونی او در سمت کارگردان و سومین سریال رمضانی او محسوب می شود، مجموعه یی به نویسندگی مشترک نویسنده باتجربه و شناخته شده یی به نام سروش صحت و نویسنده یی نه چندان سرشناس به نام ایمان صفایی که بی گمان با توجه به توانایی و تجارب خود عطاران در حوزه نویسندگی طنز، نظرات خود او نیز در شکل گیری کلی آن موثر بوده است. در یک نگاه کلی تر بزنگاه ادامه همان سبک کاری شناخته شده و جاافتاده عطاران در سال های اخیر به حساب می آید و صرف نظر از تفاوت هایی که بزنگاه و آثار قبلی عطاران مخصوصاً ترش و شیرین و خانه به دوش در هسته اصلی داستان و شخصیت های آن دارند در بسیاری از موارد همان امضای خاص او بر ساخته هایش به راحتی قابل ردیابی هستند.
ویژگی هایی نظیر استفاده از بازیگرانی محدود و مشخص، تکیه بر ایجاد موقعیت های طنزآمیز، دوری از طنز کلامی و حتی استفاده از طنز کلامی در جهت پیشبرد موقعیت های کمیک، وقوع قصه در مناطق محروم و بافت های سنتی شهر، گنجانیدن یک نقش کاملاً خونسرد در بافت قصه که عموماً علی صادقی بازیگر آن است، تکیه بر طبیعت و گل و بلبل در تیتراژ و... که به کرات در ساخته های او مشاهده می شوند و دیگر کمی رنگ و بوی تکرار و کلیشه به خود گرفته اند. چه خوب است عطاران حالا که پس از ۱۵ سال تلاش و مرارت به جایگاه کنونی اش رسیده برای لحظه یی تامل کرده و با ارزیابی دقیق کارنامه اش به گونه یی خود را مهیای ساخت پیشنهادهای احتمالی بعدی کند که سرانجامی که درست ۱۵ سال پیش برای نسل پیشین طنزپردازان تلویزیونی رقم خورد این بار برای او و طنزهایش تعبیر نشود.

مازیار معاونی

منبع : روزنامه اعتماد