واگن اسبی

واگن اسبی سواری همچون متروی فعلی برای مردم آن زمان لذت بخش بود. ناصر الدین شاه در آخرین سفرش به فرنگ سوغات دیگری برای ایرانیان و خصوصاً طهرانیان با ارمغان آورد. دیدن ترافیك شهری فرنگیان و استفاده آنان از واگنهایی در داخل شهر كه به جای ماشین بخار از اسب برای كشیدن آن استفاده می شد فكر استفاده از آن را در طهران به مخیله ناصر الدین شاه انداخت.
عصر هم عصر قراردادهای جور واجور بود. فی الفور پس از بازگشت از فرنگ قرارداد تأسیس واگن اسبی طهران با یك شركت بلژیكی بسته شد و شركت نیز در اندك زمانی با انتقال ریلها و واگنهای آن به طهران، پدیده مدرنی را به مردم عرضه كرد و پس از ماشین دودی شاه عبدالعظیم دومین پدیده ترافیكی مدرن نیز به ایران راه یافته بود و هر چند تفننی بود ولی به درد مردم می خورد. این واگنها بر روی ریلهایی به عرض كمتر از یك متر كه بر سطح زمین نصب شده بود با دو تا چهار اسب (بسته به شیب خیابانها) كشیده می شد و تقریباً اكثر خیابانهای مهم طهران را در می نوردید.
هر واگن سه كوپه مجزا داشت. كوپه اصلی با جدار و حفاظ مخصوص به خانمها تعلق داشت و دو كوپۀ طرفین كه بدون جدار ولی مسقف بود اختصاص به آقایان داشت.
مر كز كمپانی ابتدا در خیابان باغ وحش و سپس اكباتان بود. در آنجا ایستگاهی جهت واگنها و طویله اسبان دایر كرده بودند و هر روز واگنها را از ایستگاه خارج كرده به میدان توپخانه می آوردند و پس از سوار كردن مسافر هر واگن به سمت ایستگاه و خط اصلی خود می رفت.
خدمه این وسیله سه نفر بودند؛ یك واگنچی، یك بلیط فروش و یك آژان كه واگن را از شر مزاحمین به نوامیس و اراذل و اوباش حفظ می كرد!
واگن به حدی آهسته می رفت كه در حال حركت نیز می توانست مسافران را سوار یا پیاده كند. در واقع می توان گفت واگن هیچ گاه از حركت باز نمی ایستاد و ایستگاهی نداشت!
در زمستانها كه زمین به علت گل بودن معابر یخ می زد گاه واگن از خط خارج می شد كه با كمك مسافران مجدداً بر روی ریل منتقل می شد و به راه خود ادامه می داد!
در برخی معابر این ریلها به دو شعبه تقسیم می شد كه رفت و آمد واگنهایی كه از روبه رو می آمدند تسهیل گردد. جالب این است كه در ابتدای حركت واگن اسبی در طهران به علت بی توجهی مردم اسب سواری جلو آن حركت می كرد و با شیپور بی خبران را خبر دار می نمود!
● واگن اسبی پنج خط داشت:
▪ خط اول: خط بازار تا آخر خیابان لاله زار
▪ خط دوم: خط خیابان شاه عبدالعظیم كه از بازار شروع می شد و تا ایستگاه ماشین دودی (پارك كوثر فعلی) می رسید.
▪ خط سوم: خط باغشاه از بازار تا دروازه باغشاه
▪ خط چهارم: خط دروازه قزوین، از میدان توپخانه تا دروازه قزوین
▪ خط پنجم: از میدان اعدام تا ماشین دودی
نزدیك به پنجاه سال این وسیله نقلیه بدون تغییر و تعمیر و بازسازی با همان امكانات اولیه اش مردم را جابجا می كرد. ولی انگار عمر این وسیله با عمر قاجاریه پیوند خورده بود، زیرا اندكی پس از عزل قاجاریه این واگنها نیز از دور خارج شد. هر مدتی خطی از خطوط آن برچیده می شد. سریع ترین خطی كه برچیده شد خط باغشاه بود. این خط از كنار كاخ اعلیحضرت رد می شد. می گویند یك روز كه رضاشاه با ماشین اختصاصی از خیابان باغشاه می گذشت، چرخ آن در گود افتادگی كنار ریل لغزید و شاه را رنجاند. همان روز به كریم آقا خان بوذرجمهر جلاد تخریب طهران و رئیس بلدیه زنگ زد و دستور برچیدن آن را داد. شبانه نیروهای كار كشته بلدیه تراورسها و ریلهای آهنی را از باغشاه تا توپخانه كندند و به دور ریختند. عمر واگن اسبی با كل خاطرات پنجاه ساله اش به سر آمده بود بدون اینكه وسیله مطمئن دیگری جایگزین آن گردد.

جلال فرهمند

منبع : ماهنامه بهارستان