تئوری موسیقی (درس یک)

مجموعه حاضر درسهایی از تئوری موسیقی، برگرفته از كتاب «تئوری موسیقی» نوشته مصطفی كمال پورتراب میباشد. هدف از بخش تئوری موسیقی پایه گذاری اصول و مبانی موسیقی نظری برای علاقه‌مندان به موسیقی میباشد و نه تدریس كامل آن. چرا كه آموختن موسیقی (نظری - عملی) مستلزم تلمذ در محضر اساتید این هنر میباشد.
● تئوری موسیقی :
علمی است كه ازقوائد و اصطلاحات موسیقی گفتگو می كند.
● تعریف موسیقی :
موسیقی، هنر بیان احساسات به وسیله صداهاست. مهم ترین عوامل تشكیل دهنده موسیقی صدا و وزن هستند. صدا نتیجه ((حركت ارتعاشی))است كه به وسیله گوش احساس می شود. صداهائی كه دارای ارتعاشات نامنظم باشند، صداهای غیرموسیقی وآنهائی كه پریودیك هستند وارتعاشات منظم دارند،صدا های موسیقی نامیده می شوند.
● نت :
نت علامتی است كه به وسیله آن صداهای موسیقی نوشته و اجرا می شوند.
● حامل :
پنج خط افقی و موازی با فواصل معین كه نت ها را در رو یا میان خطوط آن می نویسند واز هم تشخیص می دهند، حامل گویند. خطوط حامل معمولا از پائین به بالا شمرده می شود. بوسیله حامل یازده نت شناخته می شود، به این ترتیب:
پنج نت در روی خطوط، چهار نت در میان خطوط و یك نت در بالا (چسبیده به خط پنجم )و یك نت در زیرحامل (چسبیده به خط اول).
● نام نت های موسیقی :
نت هائی كه در موسیقی به كار می روند، هفت نام مختلف دارند: دو(اوت)،ر،می،فا،سل،لا،سی. در انگلستان و امریكا و آلمان A به جای لا،B به جای سی،C به جای دو،D به جای ر،E به جای می،F به جای فا،G به جای سل كاربرد دارد؛ با این تفاوت كه در آلمان B معرف سی بمل،و H معرف سی است.
● كلید :
كلید علامتی است كه سمت چپ حامل قرار دارد و نام و موقعیت صدای نت ها را تعیین می كند. كلیدهائی كه در موسیقی به كار می روند عبارتند از :كلیدسل، كلید دو، كلید فا.

كلیدهای یاد شده بر روی حاملی كه دارای یازده خط است (و حامل عمومی نام دارد). به عبارت دیگر، هر كلید بر روی حامل پنج خطی واقع شده، ولی سطح خطوط حامل آن با سطح خطوط حامل كلید دیگر متفاوت است.مثلا خط اول حامل كلید سل شش خط بالاتر از سطح حامل كلید فا قرار دارد. كلید سل معمول ترین كلید هاست و مبنایش خط دوم حامل پنج خطی (خط هشتم حامل یازده خطی) است. با كلید سل نتی كه در روی خط دوم حامل قرار دارد سل نامیده می شود وبقیه نت ها به نسبت نت مزبور شناخته می شوند. نت سازهائی مانند ویلن و فلوت وابوآ و قره نی و دیگر سازهائی كه صدای زیر دارند با این كلید نوشته واجرا می شود. كلید فای خط چهارم را كلید باس نیز می نامند و مورد استفاده سازهائی مانند كنترباس و ویلنسل و باسون و غیره است. كلید فای خط سوم كلید باریتون و كلید دوی خط چهارم كلید تنور نامیده می شود. كلید دوی خط سوم كلید كنترآلتو و مورد استفاده سازهائی مانند ویلون آلتو و ترومبون آلتو است. كلید دوی خط دوم كلید متسوسپرانو و كلید دوی خط اول كلید سپرانو و كلید سل كلید آواز نام دارد. علت وجود كلیدهای مختلف در موسیقی جلوگیری از ازدیاد خطوط اضافه و در نتیجه سهولت در نت خوانی و اجرای قطعات است و ضمنا آشنائی كامل با آنها عمل ((انتقال)) نظری را بسیار آسان می كند.
● خطوط اضافه :
هرگاه نت ها از بالا و پائین حامل تجاوز كنند با استفاده از خطوط كوچك و موازی با حامل نوشته می شوند.
یادآوری: اگر خطوط اضافه در بالای حامل بالاتر از نتها و در پایین حامل پائین تر از نت ها قرار گیرند، تغییری در نام و صدای آنها نخواهند داد؛ بنابراین احتیاجی به وجود آنها نخواهد بود.
● نردبان موسیقائی :
مجموعه صداهائی را كه معمولا“ در موسیقی مورد استفاده قرار می گیرد بر روی دو حامل (به فاصله یك خط) به نام حامل عمومی (۱۱ خطی) با استفاده از تعدادی خطوط اضافه می نویسند. این مجموعه را نردبان موسیقائی می گویند. در نردبان موسیقائی زیر صداهای محدود در پیانو نوشته شده، ولی نردبان حقیقی موسیقائی از این مثال هم گستره بیشتری دارد.● وزن :
منظور از وزن در موسیقی به كار بردن صدا و سكوتها با امتدادهای گوناگون است كه از نظر زمان با یكدیگر متناسب باشند. برای تعیین امتداد كششهای صداها هفت شكل در موسیقی به كار می رود،به این ترتیب:
به طوریكه ملاحظه می شود یك گرد معادل با ۲سفید یا ۴ سیاه یا ۸ چنگ یا ۱۶ دولا چنگ یا ۳۲ سه لا چنگ یا ۶۴ چهارلا چنگ است. ویك سفید معادل با ۲سیاه یا ۴ چنگ و…است ارزش گرد بر حسب زمان قراردادی است،یعنی ممكن است ۲یا۴ ثانیه یا كمتر یا بیشتر طول بكشد. اگر نت گرد در یك قطعه موسیقی ۴ ثانیه طول بكشد، نت سفید ۲ ثانیه نت سیاه ۱ ثانیه و نت چنگ ـ ۲/۱ ونت دولا چنگ ۴/۱ ونت سه لا چنگ ۸/۱ و نت چهارلا چنگ ۱۶/۱ ثانیه طول خواهد كشید.
یادآوری:چنانچه چنگها و دولا چنگها وغیره از یكی بیشتر باشند پرچم آنها معمولا”با دسته های دوتائی وسه تائی یا چهارتائی (بنا به وضع میزانهای مختلف) به وسیله خطوط افقی یامایل به نام شاهین بهم متصل می شوند؛ ولی در موسیقی آوازی به منظور تطبیق با اجزاء ( هجاهای ) كلمات پرچم نت های چنگ وغیره به شكل منحنی و جدا از یكدیگر نوشته می شوند .
● سكوتها:
برابر كششهای مختلف صداها و به منظور جدا كردن صداها از یكدیگر علامتهایی برای سكوتها با همان نامها در موسیقی بكار میرود كه عبارتند از:
سكوت گرد مضاعف ( با ارزشی معادل دوبرابر گرد ) ، سكوت گرد و سكوت سفید، سكوت سیاه ، سكوت چنگ ،سكوت دولاچنگ ، سكوت سه لا چنگ ، سكوت چهار لاچنگ .
سكوتهای طولانی را بوسیله مستطیلی افقی مشخص میكنند كه بر روی آن عددی قرار دارد . عدد مزبور معرف تعداد میزانهای سكوت دار است .
● علامتهای دیگر كششها :
چون هفت شكل نت ها و سكوتها برای تمام كشش های لازم در موسیقی كافی نیست ، از این روی علامتهای دیگری نیز بكار میروند كه عبارتند از : خط اتحاد ، نقطه ، دو نقطه .
خط اتحاد : خطی است منحنی كه در بالا یا پایین دو نت هم نام و هم صدا گذارده می شود و كشش آن دو نت را با یكدیگر متحد میكند .
نقطه : هر گاه نقطه ای سمت راست نت یا سكوتی قرار گیرد ، نصف بركشش آن نت یا سكوت اضافه می شود.
دو نقطه: هرگاه دو نقطه سمت راست نت یا سكوتی گذاشته شود،نقطه اول به اندازه نصف و نقطه دوم به اندازه ۴/۱ به ارزش كشش آن نت یا سكوت می افزاید . اگر نقطه در بالا یا زیر نت قرار گیرد، نصف ارزش زمانی آن نت اجرا شده و بقیه آن به سكوت تبدیل می شود. این اجرا وعلامت آن را مقطع می نامند. اگر خط افقی كوتاهی در بالای نقطه بالا ویا زیر نقطه پایین نت قرار گیرد ویا خط اتصالی بر روی چند نت (كه بالای آنها نقطه دارد )قرار گیرد ۴/۳ ارزش زمانی هر یك از نت ها اجرا و بقیه تبدیل به سكوت میشود. این اجرا و علامتهای آن را نیمه مقطع می نامند. اگر این علامت r در بالا یا زیر نتی قرار گیرد ۴/۱ ارزش زمانی آن نت اجرا شده وبقیه آن تبدیل به سكوت می شود. این اجرا وعلامت آن را بیش مقطع می نامند.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی شبکه موسیقی ایران