تغذیه و دیابت

نكته ها
۱- اكثر افراد درگیر با بیماری دیابت چنانچه برنامه غذایی آگاهانه ای را انتخاب كنند بروز مشكلات را به طرز قابل بحثی كاهش می دهند.
۲- استفاده از فیبر های محلول زمان لازم برای جذب قند خون را افزایش داده و از افزایش ناگهانی قند خون پس از مصرف وعده غذایی جلوگیری می كند.
۳- بهترین شكل مصرف نان استفاده از انواع سبوس دار آن است و باز بهترین گزینه ها استفاده از نان سنگك و نان جو است.
۴- سعی كنید تخم مرغ مصرفی شما بیشتر از سه عدد در هفته نباشد.
بیماری دیابت یكی از شایع ترین بیماری های غدد درون ریز است،اكثر افراد درگیر با این بیماری چنانچه برنامه غذایی آگاهانه ای را انتخاب كنند بروز مشكلات را به طرز قابل بحثی كاهش می دهند. مشكل اساسی اینجا است كه با تشخیص دیابت درست در موقعیتی قرار می گیریم كه باید عادات غذایی خود را تغییر بدهیم، هر تغییری در ابتدا سخت است ولی از آنجایی كه عنصر عادت را در كلیه امور زندگی مربوط به انسان ها نمی توان نادیده گرفت بدن به زودی با شرایط جدید وفق پیدا می كند و از آنجایی كه مشكلات فرد در اثر این رعایت ها برطرف می شود تمایل به داشتن رژیم غذایی مخصوص بیشتر می شود. مشاوره تغذیه بسیار لازم است و به بیماران یاد خواهد داد تا جیره غذایی برخی مواد غذایی را در برنامه غذایی خود تعیین نمایند. از آنجایی كه هیچ گروه غذایی به تنهایی قادر نیست تا تمام مواد مغذی مورد نیاز برای بدن را برای آن تامین كند بنابراین استفاده از یك رژیم غذایی شامل طیف وسیعی از خوراكی ها افراد درگیر با این بیماری در وضعیت خوبی از نظر سلامت قرار خواهد داد.توصیه هایی كه در زیر به آنها اشاره خواهیم كرد برای افراد درگیر با هر دو نوع دیابت (۱- وابسته به انسولین IDDM و۲- غیر وابسته به انسولین NIDDM) كارآمد است در جایی كه نیاز به فرق گذاشتن در این دو نوع است ذكر خواهد شد همچنین افراد با دیابت بارداری (GDM) و افرادی كه میزان قند خون آنها در حد مرزی است (IGT) می توانند از این توصیه ها بهره ببرند.
• كالری
هر ماده مغذی انرژی زایی كه به عنوان انرژی مصرف نشود به صورت چربی ذخیره می شود. بنابراین باید سعی شود كه بین میزان كل كالری دریافتی با میزان سوخت آن در بدن توازن برقرار شود.برای افرادی كه انسولین خارجی استفاده می كنند جلوگیری از افزایش وزن یك هدف اساسی است و برای افرادی با تیپ دو دیابت(غیروابسته)، كاهش وزن متوسط با توجه به وزن اولیه نمایانگر كاهش در هایپرگلیسمی (بالا بودن قند خون)، مقاومت انسولین، اختلالات چربی و بالا بودن فشار خون بوده است. به عنوان مثال یك كالری مناسب برای كودكان كالری ای است كه مقدار انرژی لازم برای رشد و نمو را در كودكان به ارمغان بیاورد و وعده های غذایی در مورد كودكان نباید محدودیت از نظر كالریكی داشته باشد (از این رو به خصوص در مورد كودكان استفاده از مشاوره تغذیه ای ضروری است).محدودیت كالریكی و كاهش وزن متوسط در حدود ۷-۵ كیلوگرم نشانه های خوبی را در كنترل دیابت نشان می دهد حتی اگر یك وزن مطلوب به دست نیاید.
• كربوهیدرات ها
یك دریافت كافی از كربوهیدرات ها تا ۵۰درصد كالری روزانه توصیه می شود. حبوبات، سبزیجات و میوه ها منابع خوبی برای ویتامین، مینرال و فیبر هستند.توصیه ها در جهت حذف یا تقلیل میزان كربوهیدرات های ساده به میزان ۵ درصد از كالری روزانه است. این مواد شامل قند، شكر، مربا، شیرینی ها و... هستند كه قند آنها نسبت به كربوهیدرات های تركیبی (نان، غلات، ماكارونی و...) سریع تر وارد خون می شود بنابر این افزایش سریع قند خون را به دنبال خواهد داشت. بد نیست در اینجا اندكی راجع به جانشین های فاقد كالری قندی كه قند خون را افزایش نمی دهند صحبت كنیم چون این مواد حاوی هیچ گونه كربوهیدراتی نیستند. اینها شامل شیرین كننده های مصنوعی مثل آسپارتام، ساخارین و ایس سولفام ـ كا هستند.برخی الكل های قندی كه به عنوان جانشین قند مصرف می شوند، دارای كالری بوده و پس از جذب وارد خون می شوند. اینها شامل سوربیتول، مانیتول و گزیلیتول هستند، كه معمولاً بسیار آرامتر از قند جذب شده و نسبت به گلوكز و ساكاروز كمتر باعث افزایش سطح قند خون می شوند، البته اگر بیشتر از ۲۰تا ۵۰گرم در روز مصرف شوند ناراحتی های گوارشی و در نهایت اسهال ایجاد می كنند. شیرین كننده های مصنوعی در زنان باردار و شیرده مثل ساخارین نباید مصرف شود و كودكان مبتلا به بیماری فنیل كتونوریا (PKU)نباید از آسپارتام استفاده كنند.
• پروتئین
پروتئین ها به عنوان جانشین شونده های بخش هایی از بدن استفاده می شوند. این مواد به عنوان انرژی مصرف نمی شوند مگر اینكه به مقدار كافی كربوهیدرات و چربی در اختیار بدن نباشد. خوردن پروتئین بخش مهم هر رژیم غذایی سالم است. ولی زیاده روی در یك چیز خوب می تواند بد باشد. به خصوص برای افرادی كه مشكلات كلیوی دارند باید آگاهانه میزان پروتئین مصرفی شان را محدود كنند.
• چربی
هر فردی در رژیم غذایی خود به میزان كمی چربی نیاز دارد تا عمل حیاتی بدن كه در ارتباط با چربی ها است به طور مطلوب انجام شود. بنابراین مصرف محدود و از نوع خوب آن (روغن های مایع زیتون و آفتابگردان و گردو و سایر روغن های مایع) را توصیه می كنیم.
• فیبر
فیبر محلول (بنشن، جو،میوه ها و بعضی از سبزی ها) قادر به جذب مهار گلوكز از روده باریك است. و در درمان و جلوگیری از بیماری های دستگاه گوارش و سرطان كولون بسیار نافع است. بنابراین توصیه می شود كه افراد دیابتی مقدار فیبر دریافتی شان مثل افراد عادی باشد و برای دریافت آن توصیه می شود حدود ۳۵-۲۰گرم در روز از فیبرهای خوراكی استفاده شود چون این مقدار احتیاج به منابع متعدد دارد از این رو مواد زیر می توانند این هدف را اجرا كنند: غلات صبحانه ای، حبوبات كامل، میوه ها، سبزی ها و بنشن.
• ویتامین ها و مواد معدنی
قبل از مصرف مكمل ویتامین ها با متخصص تغذیه مشورت كنید، تغییر مختصری در غذاهای انتخابی، می تواند هرگونه كمبود تغذیه ای را جبران كند.به نظر می رسد كه توزیع مناسبی برای دریافت ویتامین ها و مینرال ها برای افراد مواجه با دیابت وجود ندارد. آنتی اكسیدان هایی مثل ویتامین ث، ویتامینE و بتاكاروتن قابل توجه و به دست آمده است و افرادی كه كمبود در ویتامین ها و مواد معدنی دارند در معرض خطر بیشتری نسبت به افراد با كفایت تغذیه ای از نظر این مواد هستند. تحقیقات نشان داده است كه عنصر كروم در تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار كارآمد است. همچنین تخلیه منیزیم با حساسیت به انسولین ارتباط دارد و با مكمل یاری از طریق خوراكی بهبود پیدا می كند (به خصوص در دیابت غیروابسته به انسولین).
• نمك
بسیاری از افراد دیابتی به خصوص دیابت نوع دوم باید مراقب فشار خون خود باشند. بنابر این برای جلوگیری از خطرات بی شمار مصرف نمك و بالا رفتن فشار خون مصرف محدود نمك به این بیماران توصیه می شود. (مصرف حداكثر ۵/۲ تا۳ گرم در افراد بدون فشار خون، كمتر از ۵/۲ برای افراد با فشار خون متوسط و كمتر از ۲ گرم در افراد با فشار خون بالا توصیه می شود.برای تسهیل در استنباط موارد یاد شده استفاده از توصیه های زیر می تواند بسیار سودمند باشد:
۱- استفاده از فیبر های محلول زمان لازم برای جذب قند خون را افزایش داده و از افزایش ناگهانی قند خون پس از مصرف وعده غذایی جلوگیری می كند پس مصرف یك عدد سیب با پوست، حبوبات و سبزی های سرشار از فیبر به شما در كنترل قند خون كمك بزرگی می كند.
۲- مصرف سیب زمینی و هویج، آردهای سفید و جوانه گندم به شكل آرد شده برای شما ممنوع است به خصوص سیب زمینی كه اندیس گلیسمی (سرعت ورود قند به خون) بالایی داشته و به سرعت قند خون را افزایش می دهد.
۳- محدودیت و چشم پوشی از مصرف كربوهیدرات های ساده (قند، شكر، شیرینی، مربا، آرد سفید و ژله، آب نبات و...) را به شما توصیه و جایگزینی كربوهیدرات مصرفی را با انواع كمپلكس آن پیشنهاد می كنم.
۴- بهترین شكل مصرف نان استفاده از انواع سبوس دار آن است و باز بهترین گزینه ها استفاده از نان سنگك و نان جو است.
۵- از چربی باید پرهیز كرد، زیرا چربی زیاد سرعت سقوط بدن به طرف بیماری دیابت را تسریع می كند، به خصوص چربی های اشباع (جامد) كه بر توانایی تاثیر انسولین بر متابولیسم قند تاثیر منفی می گذارد بنابراین توصیه من به شما این است كه چربی های مرئی گوشت ها (چربی هایی كه با چشم دیده می شود) را جدا كرده، مرغ را حتماً بدون پوست مصرف كنید و مصرف سینه مرغ را به ران مرغ و سایر قسمت ها ارجحیت دهید.
۶- كباب كردن، بخارپزكردن و روش های پخت سریع را بر سرخ كردن در روغن ارجحیت بدهید، آب گوشت ها را سرد كنید و چربی سطح آنها را گرفته و سپس مصرف نمایید.
۷- خوردن ماهی احتمال ابتلا به دیابت نوع دوم را تا ۵۰درصد تقلیل می دهد، یعنی اشخاصی كه در رژیم غذایی آنها ماهی جای دارد تا حدود ۵۰ درصد كمتر از آنهایی كه ماهی نمی خورند احتمال مبتلا شدن به ناراحتی عدم تحمل قند دارند. ماهی سرشار از اسید چرب امگا ۳ بوده بنابراین مصرف حداقل دو بار در هفته بسیار توصیه می شود. (البته توصیه می شود كه بیماران دیابتیك نباید از كپسول های روغن ماهی جز با تجویز پزشك استفاده نمایند زیرا تنظیم قند خون این بیماران را مختل می كند.)
۸- پیاز و سیر (در صورت عدم استفاده از آسپیرین و نداشتن مشكلات گوارشی در رابطه با سیر)یكی از قدیمی ترین ماده غذایی هستند كه از نظر كنترل بیماری دیابت مورد توجه بوده است و تحقیقات جدید این موارد را تایید كرده است (خام و پخته تفاوتی ندارد.) پیاز ممكن است از طریق تاثیر در سوخت و ساز گلوكز در كبد و یا افزایش سطح انسولین و یا بالاخره افزایش اثر كیفی انسولین برای كاهش قند خون موثر باشد.
۹- بروكلی از سبزی های بسیار مفید است كه منبع غنی كروم است و به تنظیم قند خون در محدوده مطلوب بسیار كمك می كند (حتی در مواردی مصرف كروم نیاز استفاده از قرص ها را برطرف كرده است) در یك پیمانه بروكلی حدود ۲۲میكروگرم كروم وجود دارد یعنی ده برابر بیشتر از سایر مواد غذایی. جو نیز از نظر كروم غنی است. از دیگر مواد غذایی حاوی كروم می توان به مغزه های گیاهی، قارچ خوراكی، سبوس غلات، ریواس و مخمراشاره كرد.
۱۰- لبنیات مصرفی شما باید از نوع كم چرب باشد (به جز در كودكان) و مصرف لبنیات پرچرب، انواع خامه ها، پنیر های (گودا، پیتزا و...)سرشیر، كره و... را از رژیم غذایی خود حذف كنید.
۱۱- آنتی اكسیدان ها شامل ویتامین C،E و بتاكاروتن از مواد بسیار مهم برای حفاظت از سلول های بتا (سلول های تولید كننده انسولین) هستند بنابراین از منابع حاوی این ویتامین استفاده كنید. ویتامین C به وفور در انواع مركبات، لیموترش، جعفری، توت فرنگی، فلفل دلمه و... وجود دارد. همچنین ویتامین Eچیزی است كه در روغن زیتون، روغن مایع آفتابگردان، گردو، جوانه گندم و... وجود دارد، بالاخره بتاكاروتن (پیش ساز ویتامین آ) در میوه های رنگی به خصوص زرد و نارنجی و سبزی های سبز تیره وجود دارد، پس میوه ها و سبزی ها را (اگر مشكل گوارشی ندارید) بهتر از انواع پخته بدانید و انواع پخته را بهتر از انواع منجمد و بخارپزی كه بخار آن خارج می شود یا آب آن دور ریخته می شود.
۱۲- خوردن میوه ها به شكل كامل باعث افزایش تدریجی قند خون می شود و جالب است بدانید كه بیشتر ویتامین ها و مواد معدنی در لایه های نزدیك به پوست میوه ها قرار دارد پس میوه هایی را كه می شود با پوست خورد با پوست میل كنید و مصرف میوه های بسیار شیرین را یا ممنوع و یا بسیار كاهش دهید مثل: موز، انجیر، زردآلو، خربزه، انگور شیرین و...
۱۳- برخی از ادویه ها فعالیت انسولین را تشدید می كنند تا جایی كه تحقیقات ثابت می كند كه دارچین، میخك، زردچوبه (برای پیشگیری از گرفتگی عروق و آلزایمر نیز مفید است) و برگ بو، فعالیت انسولین را تا ۳ برابر افزایش دادند كه در بین آنها اثر دارچین از بقیه بیشتر است به طوری كه مقدار كمی دارچین كه روی غذا های شیرین پاشیده شود فعالیت انسولین را افزایش داده و مانع از افزایش قند خون می شود.
۱۴- تخم شنبلیله حاوی ماده موثر گالاكتومانان از دیرباز در ایران و سایر كشور های مشرق زمین برای كنترل دیابت استفاده می شده است. كه این اثر در افراد مبتلا به دیابت نوع اول بسیار چشمگیر بوده و حتی كاهش چربی های خون را هم به دنبال داشته است.
۱۵- به خود عادت دهید كه برچسب تمام مواد غذایی را قبل از مصرف بخوانید. ممكن است تعجب كنید كه بسیاری از غذاهای حاوی شیرین كننده های مصنوعی كم كالری مثل دسر های رژیمی، نوشابه ها و... اغلب شامل نشاسته و سایر قند ها و چربی ها و پروتئین ها نیز هستند كه این مواد كالری زیادی دارند و موجب افزایش قند خون می شوند. همچنین به موضوع كم چربی یا بدون چربی نیز توجه كنید. اغلب این محصولات اجزایی به عنوان حجیم شونده به آنها افزوده می شود (مثل مالتو دكسترین و پلی دكستروز در محصولاتی مانند ماست بدون شیرینی و بستنی كم چربی و...) كه بر سطح قند خون اثر خواهند گذاشت.
۱۶- غذایی كه به صورت قطعات بزرگتر باشد، خیلی آهسته تر از غذاهای نرم (پوره شده) هضم می شود. غذای پخته سریع تر از غذای خام هضم می شود و غذایی كه رطوبت داشته باشد خیلی سریع تر از غذای خشك (ذرت بو داده در برابر آب پز) هضم می شود و كلاً غذایی كه آهسته تر هضم می شود كربوهیدرات ها را آهسته تر در خون وارد می كند و قند خون را به میزان زیاد بالا نمی برد.
۱۷- سعی كنید تخم مرغ مصرفی شما بیشتر از سه عدد در هفته نباشد. (البته شكل كامل آن مورد نظر است) در حالی كه استفاده از سفیده به شرط اینكه كاملاً پخته شده باشد موردی ندارد، البته در حین پیدا شدن رنگ زرد مخصوص پوست در بیماران مبتلا به دیابت (گزانتوكرومی) مصرف تخم مرغ را محدود می كنند.
۱۸- از آنجایی كه تاكید فراوان بر كم كردن مصرف نمك توسط افراد مبتلا به این بیماری است بنابراین توصیه می شود كه نمكدان را بر سر سفره نیاورید، برچسب ماده غذایی را مطالعه كنید، برای طعم دهی به غذاها از چاشنی های سالم استفاده كنید، پنیرها را در آب بگذارید و مصرف مواد غذایی فرآوری شده نظیر سوسیس و كالباس را بسیار محدود یا حذف كنید.
۱۹- مرزه از دیگر سبزی های مفید برای این بیماران است. از دیگر موارد می توان به: كلم، كدو سبز كه بسیار عالی است، شلغم و تره اشاره كرد.
۲۰- میوه هایی نظیر توت فرنگی (قند آن لولوز است و دارای مقدار زیادی اسید سیالیك است)، خرما (البته با احتیاط)، گلابی، گیلاس و سیب به خصوص با پوست را فراموش نكنید.
۲۱- سویا ماده غذایی مفید و موثری است كه بر چربی های خون هم اثر شگفت انگیزی داراست. پس از مصرف آن غافل نشوید.
۲۲- در حبوبات مصرف عدس برای این بیماران را توصیه می كنم ولی در مصرف لوبیا بهتر است كه جانب احتیاط را رعایت كنند.
۲۳- برای پیشگیری از دیابت نوع اول (وابسته به انسولین) توصیه می شود كه لااقل تا یك سالگی از دادن فرآورده های لبنی خودداری كنند. توجیه دانشمندان تغذیه این است كه حتی الامكان نباید به نوزاد شیر گاو داد مخصوصاً اگر سابقه ارثی این بیماری در خانواده آنها باشد.
۲۴- مهمترین نكته در رابطه با افراد مبتلا به دیابت نوع اول این است كه باید یك میان وعده در پیك اثر انسولین داشته باشند زیرا به فاصله ۴۵-۳۰ دقیقه بعد از مصرف انسولین افت قند خون خواهند داشت كه با علامت ضعف خود را نشان می دهد از این رو در نظر گرفتن یك میان وعده مثل نان و پنیر، یك لیوان شیر یا یك عدد میوه را به آنان توصیه می كنم.
۲۵- بالاخره توصیه ای كه مورد تاكید اكثر كارشناسان تغذیه است، مهمترین رژیم غذایی را رژیمی توصیه می كند كه برای پیشگیری از بیماری های قلب و عروق هم كارآمد است و در آن چربی به خصوص چربی حیوانی خیلی محدود می شود و مواد هیدروكربنی (نشاسته ای و قندی) نیز در عوض از مواد غذایی سرشار از فیبر نظیر حبوبات و سبزیجات استفاده شود. دانه های غلات به شكل كامل (سبوس نگرفته) و مغزه های گیاهی استفاده شود. و در آخر به متعادل نگه داشتن وزن بدن و نرمش و ورزش (حداقل ۳ بار در هفته هر بار ۲۰ دقیقه) و به موازات رژیم غذایی مناسب و توجه خاص به پیاده روی و نرمش های روزانه تامین موجبات آرامش اعصاب بسیار توصیه می شود.
*كارشناس تغذیه و رژیم درمانی

منبع : روزنامه شرق