خود درمانی در جانوران

آیا تا به حال سگ یا گربه‌ای را دیده‌اید که علف بخورد؟ سگ‌ها و گربه‌ها همانند وابستگان وحشی خود، از جمله گرگ‌ها، ببرها و شیرها، گاهی علف می‌خورند. چرا این جانوران گوشت‌خوار گاهی به گیاه‌خواری روی می‌آورند؟ با شگفتی فراوان، هنوز پژوهشی گزارش نشده است که بتواند به این پرسش پاسخ کامل و روشنی بدهد . با وجود این ، دانشمندان عقیده دارند گیاه‌ خواری ممکن است نوعی روش خود درمانی در جانوران باشد.
دانشمندان رشته‌های گوناگون، در حال بررسی این احتمال هستند که گونه‌های زیادی از پرندگان، حشره ‌ها و پستانداران، از گیاهان، خاک، حشره‌ها و قارچ‌ها به عنوان دارو بهره می‌گیرند و از این راه خود را در برابر بیماری ‌های احتمالی محافظت می‌کنند ( پیشگیری از بیماری ) یا حالت ناخوشایندی را که دچار آن شده‌اند، آرامش می‌دهند(درمان دارویی).
اغلب دانشمندانی که در این زمینه‌ی علمی نوین پژوهش می‌کنند، باور دارند جانوران نمی‌توانند با تکیه بر نوعی خرد ذاتی دریابند، چه گیاهی برای آن‌ها سودمند است بلکه راهبردهای خوددرمانی مهارت‌های حیاتی هستند که انتخاب طبیعی آن را نیرو می‌بخشد.
در بیش‌تر موارد، میل به کاهش احساس ناخوشایند، بروز رفتارهای خوددرمانی را بر می‌انگیزد . بعضی گونه‌های جانوان، به ویژه میمون‌های انسان‌نما، در درمان خود اندکی هدف ‌دار عمل می‌کنند. در این گونه موردها، اغلب واژه‌ی زوئوفارماکوگنوزی (درک جانوران از داروها) به کار می‌ر ‌ود. البته، این واژه برای توصیف همه‌ی راه‌هایی که جانوران دیگر برای تعامل با داروخانه‌ی طبیعت بر می‌گزینند، مناسب نیست.
● نخستین مشاهدات
در فرهنگ عامه مردم چین این داستان مشهور است که قرن ها پیش کشاورزی کنار کلبه خویش مار ی می بیند و از ترس جان با چوب دستی مار را مجروح می کند و به خیال آن که خواهد مرد , آن را به حال خود وا می گذارد . چند روز بعد , بار دیگر همان مار را می بیند و دوباره تلاش می کند آن را از بین ببرد. چند روزی می گذرد و برای بار سوم مار دیده می شود . این بار کشاورز پس از مجروح کردن مار ، آن را دنبال می کند و مار زخمی را می بیند که در میان بوته ها مشغول خوردن علف است . کشاورز مشاهدات خود را پیگیری می کند و در می یابد که زخم های مار خیلی زودتر از آن چه که تصور می کرد ، بهبود می یابند .
در پزشکی سنتی چین از پودر سفید رنگی برای بهبودی سریع تر زخم ها ، بریدگی ها و خونریزی های سطحی استفاده می شود . این پودر را از گیاهی با نام Panex notoginseng به دست می آورند . گمان می رود مار داستان کشاورز کنجکاو از آن می خورده است.
شاید مشاهدات مردم عادی را آمیخته به خیال پردازی و افسانه سازی بدانیم ،اما از مشاهدات دانشمندان نمی توانیم به آسانی چشم بپوشیم . برخی از دانشمندان مشاهداتی داشته اند مبنی بر این که بعضی از جانوران می توانند ، تولید مثل خود را کنترل کنند . برای مثال ، هالی دوبلین گزارش کرده است ، برخی از فیل های آفریقایی از گونه های خاص یک درخت برای القای زایمان استفاده می کنند. او بیش از یکسال فیل حامله ای را در شرق آفریقا دنبال و مشاهده کرد که جانور تا نزدیک زمان وضع حمل ،برنامه غذایی ثابتی را پی گرفت . اما در این زمان ، شاخ و برگ گیاهی از خانواده Boraginaceae را خورد . چهار روز بعد , نوازد خود را به سلامت به دنیا آورد .
کارن استرایر مشاهدات مشابهی را در مورد میمون های موریک ( Brachyteles arachinoides ) در برزیل گزارش کرده است . او با تعقیب این میمون ها دریافت که آن ها گاهی از برگ های دو گیاه با نام های Apulia leiocarpand و Platypodium elegans و گاهی از میوه گیاهی با نام Enterlobium contortisiliquim استفاده می کنند . دو گیاه اول نوع ترکیبات ایز وفلا ونتوئیدی دارند که ساختمان آن ها شبیه استروژن است . به نظر می رسد میمون ها از این دو گیاه برای جلوگیری از بارداری استفاده می کنند ، اما خوردن میوه گیاه سوم که حاوی نوعی پیش ساز پروژسترون به نام استیگما سترول است ، به نحوی شانس بارداری را در این میمون ها افزایش می دهد .
● پیشگیری از بیماری ها
تاکنون محققان مرز مشخصی بین رفتارها ی خود درمانی از لحاظ پیشگیری یا درمان دارویی مشخص نکرده اند . از این رو ، ممکن است روزی برخی از رفتارهایی که در این جا به عنوان پیشگیری مطرح می شوند، به عنوان خود درمانی از نوع درمانی دارویی نیز معرفی شوند . منظور از آن، رفتارهایی ا ست که تنها جانوران بیمار از خود نشان می دهند .
▪ خاک خوری : گونه های زیادی از پستانداران ، پرندگان، خزندگان و حتی حشرات،خاک می خورند . از مدت ها پیش، گمان می رفت این رفتار در واقع تلاشی برای تامین مواد معدنی ضروری است . اما بررسی های جدید نشان می دهند که خاک خوری همیشه به این منظور صورت نمی گیرد . تنظیم pH معده ، سم زدایی متابولیت های ثانویه گیاهان و مقابله با نارحتی های گوارشی، از جمله اسهال ، از دلایل جدیدی هستند که برای توجیه رفتار خاک خوری جانوران مطرح شده اند.
▪ استفاده از حشرات : بسیاری از حشرات سم هایی می سازند یا از رژیم غذایی خود به دست می آورند . آنها سم را در بخش هایی از بدن خود ذخیره می کنند و به کمک آن از شکار شدن به وسیله پرندگان محفوظ می مانند یا با انگل ها و میکروب ها مقابله می کنند . تاکنون بیش از ۲۰۰ گونه پرنده شناسایی شده اند که مورچه ها را بر پرهای بدن خود می مالند . گاهی نیز روی لانه های تپه مانند مورچه ها می غلطند تا به این طریق مورچه ها روی پرهای آن کشیده شوند. مورچه هایی که پرندگان به پرهای خود می مالند ،اغلب از گونه هایی هستند که اسید فورمیک تولید می کنند . این اسید به راحتی شپش های لای پرها را از بین می برد. میمون های ونزوئلایی در فصل گرم و مرطوب سال که نیش زدن حشرات بسیار آزار دهنده می شود، ترشحات فوق العاده سمی نوعی هزار پا را روی کرک های بدن خویش می مالند . ترشحات هزار پا حاوی بنزوکوئینون هستند که در دفع حشرات بسیار موثر است .
▪ میوه های ضد انگل : در رودخانه آواش واقع در اتیوپی , آبشاری وجود دارد که این منطقه را به دو زیستگاه متفاوت تقسیم می کند . در بالا دست آبشار , گونه ای میمون با نام Papio anubis و در پائین آن گونه ای با نام Papio hamadryas و دورگه هایی از این دو گونه , زندگی می کنند . خطر آلودگی به انگل شیستو زوما در این میمون ها متفاوت است , زیرا میزبان واسط این انگل , یعنی حلزون های جنس Biomphalaria , در پایین دست آبشار بسیار زیادند و در بالا دست آن , کم تر یافت می شوند . از این رو , آلودگی به این انگل در پائین آبشار بیش تر است . هر چند درختچه ای با نام Balanites aegyptica در هر دو زیستگاه وجود دارد , اما تنها میمون های پائین آبشار از میوه های آن استفاده می کنند . این میوه ها حاوی نوعی پیش ساز هورمونی به نام دیوز جنین هستند که به نظر می رسد از رشد شیستوزوما جلوگیری می کند.
▪ لانه های ضد انگل : بسیاری از پرندگان در لانه های خود از گیاهان تازه ای استفاده می کنند که جز و ساختمان آن ها محسوب نمی شود . به نظر می رسد گیاهان تازه مواد فراری دارند که در دفع و کشتن انگل های پوستی موثرند. برخی سا ر ها , در لانه های خود از هویج وحشی ( Daucus Carota ) استفاده می کنند که باعث کاهش قابل ملاحظه تعداد کنه های موجود در لانه می شود . هر چند کاهش تعداد کنه ها بر میزان رشد جوجه ها تاثیری ندارد ، اما جوجه هایی که در لانه های حاوی هویج وحشی رشد و نمو می کنند ، مقدار هموگلوبین بیش تری دارند.
● درمان دارویی در شامپانزه ها
درمان دارویی جانوران در مقایسه با خود درمانی به منظور پیشگیری , مورد توجه بیش تری قرار گرفته و مطالعات دقیق تری روی آن انجام شده ا ست . این مطالعات بیش تر روی شامپانزه ها و از طریق بررسی رفتار آن ها در محیط وحشی ، تجزیه و تحلیل مدفوع آن ها و مقایسه داروهای سنتی با گیاهانی که آن ها مصرف می کنند ، صورت گرفته است .
سال ۱۹۸۷ میلادی ، میشل هافمن در تانزانیا در حال مشاهده گروهی از شامپانزه ها بود که غذا می خوردند . در میان آن ها شامپانزه ماده ای، حال خوشی نداشت و در کناری آرمیده بود . وقتی بیدار شد، به سوی درختچه ای به نام Vernonia amygdalina راه افتاد . مردم محلی این گیاه سمی را " قاتل بز " می نامند . تلخی بسیار زیاد برگ های این گیاه هشداری جدی به جانورانی است که قصد دارند شاخ و برگ های آن را مصرف کنند. اما شامپانزه بیمار بدون توجه به این هشدار , شاخه ای از این گیاه را چید و با دقت پوست آن را جدا کرد تا به مغز داخلی ساقه رسید . سپس طی ۲۰ دقیقه مغز آن را کاملا جوید و شیره آن را مکید . هافمن رفتار دیگری را نیز بین شامپانزه ها مشاهده کرد . برخی از آن ها هنگام بیماری ، برگ های گیاهان خاصی را بدون آن که بجوند ، می بلعیدند . این برگ ها تقریبا دست نخورده دفع می شدند .
هافمن در مطالعات وسیعی که در جنگل های تانزایا انجام داد ، به این نتیجه رسید که رفتار خود درمانی در شامپانزه ها اغلب با آلودگی آن ها به انگلی با نام Oesophagotomum stephanostomum ارتباط دارد . بررسی های او نشان دادند ، ساقه یا برگ گیاهانی که شامپانزه ها هنگام بیماری مصرف می کنند، به دفع این انگل از بدن آن ها کمک می کند. شامپانزه ای که مغز تلخ ساقه V. amygdalina را بجود ، بدون شک بیمار است . جویدن مغز ساقه این گیاه پس از ۲۰ الی ۲۴ ساعت باعث از بین رفتن احساس ناخوشی در شامپانزه می شود.
اما چرا شامپانزه با دقت پوست گیاه را جدا می کند و تنها مغز ساقه را مصرف می کند ؟ در پیکره این گیاه دو دسته ترکیب کشنده به نام سسکیوترپن لاکتون و گلیکوزیدهای استروئیدی یافت می شوند . غلظت این مواد سمی در پوست ساقه و برگ های گیاه از مغز آن بیش تر است . از این رو , شامپانزه این بخش های گیاه را برای جلوگیری از مسمویت شدید مصرف نمی کند . ترکیبات دسته نخست ، اثرات ضد انگی شدیدی دارند اما ترکیبات دسته دوم خواص کشندگی کم تری دارند و باعث مهار تحرک و تخم گذاری در انگل ها می شوند.
شامپانزه ها برای دفع انگل های خود از گیاهان دیگری نیز استفاده می کنند . هافمن ۳۴ گونه گیاه را گزارش کرده است که شامپانزه ها برگ آن ها را درسته می بلعند . هر چند این گیاهان به شکل های گوناگون ( بوته, درختچه , درخت و پیچک ) می رویند ، اما همه آن ها خصوصیت مشترکی دارند : سطح برگ هایشان بسیار زیر و پوشیده از کرک است .هافمن درمطالعات خود دریافت ، در مدفوع شامپانزه به ازای هر ۲۰ برگ بلعیده شده حدود ۱۰ کرم زنده یافت می شود . بنابراین با وجودی که برگ های بلعیده شده کرم ها را دفع کرده بودند ، آن ها را از بین نبرده بودند . در واقع سطح زیر و کرکدار برگ ها اتصال کرم های بالغ به جدار روده را سست می کند. به علاوه بسیاری از کرم های نابالغ لابه لای کرک ها به دام می افتند و به این ترتیب از بدن جانور دفع می شوند.
● خود درمانی و یادگیری
اغلب محققان بر این باورند که راهبردهای خود درمانی مهارت هایی حیاتی هستند که انتخاب طبیعی آن ها را نیرو می بخشد . با وجود این ، در برخی گونه ها ، به ویژه میمون های انسان نما ، رگه هایی از یادگیری مشاهده می شود. در این میمون ها ، افراد خام و بدون تجربه رفتارهای خود را با کسب اطلاعات از تجربیات دیگران کامل می کنند . وقتی فردی اثرات مفید ماده ای را برای سلامتی خود درمی یابد، این تجربه میان اعضای گروه به تدریج گسترش می یابد.
به نظر می رسد اولین برخورد با رفتارهای خود درمانی در سنین پائین اتفاق می افتد . وقتی میمون بالغی بیمار می شود و رفتار خود درمانی را از خود بروز می دهد، میمون های جوان متوجه این رفتار می شوند و سعی می کنند خودشان نیز آن را انجام دهند. میمون بالغ نیز اغلب مادرشان است .
اگر خود درمانی را حاصل یادگیری بدانیم، با پرسش های عمیقی روبه رو می شویم . جانور پس از بیماری باید گیاه دارویی را شناسایی کند، بخش هایی را که موثر هستند انتخاب و آن را به شیوه مناسبی مصرف کند . شامپانزه ها در عادت های غذایی بسیار محافظه کارانه عمل می کنند و حتی هنگامی که بیمار هستند ، مواد غذایی جدید را به طور تصادفی انتخاب نمی کنند . شاید رفتار خود درمانی از آن جا شروع می شود که در یک دوره کمیابی غذا ، میمون های گرسنه و بیمار به غذاهای جدیدی روی می آورند . در نتیجه سلامتی خود را باز می یابند و این بهبودی زمینه ای برای مصرف غذای جدید در هنگام بیماری می شود.
● خود درمانی و پزشکی سنتی
حدود یک قرن پیش ، طبیبی تانزانیایی توانست با کشف شیوه درمانی مهمی جان بسیاری از مردم روستایش را نجات دهد که به یک بیماری شبیه اسهال مبتلا شده بودند . او جوجه تیغی بیماری را در اطراف روستا مشاهده کرد که وضعیتی مشابه اهالی روستا داشت و از ریشه گیاهی می خورد . اهالی روستا آن گیاه را سمی می پنداشتند اما طبیب عقیده داشت می توان از آن برای درومان بیماری استفاده کرد. از این رو ، پس از این که خود مقداری از گیاه را خورد ، ماجرا را برای مردم تعریف کرد و آنان را متقاعد کرد از آن برای درمان بیماری خود استفاده کنند . از آن زمان تاکنون مردم آن روستا از آن گیاه به عنوان دارو استفا می کنند . به نظر می رسد , رویدادهای مشابه ، بر کارایی پزشکی سنتی افزوده اند و شاید منشا پزشکی سنتی بوده اند .
● کلام آخر
همان طور که یک قرن پیش آن طبیب تانزانیایی توانست داروی جدیدی را برای مردم روستای خود پیدا کند ،مطالعه رفتارهای خود درمانی در جانوران می تواند منیع مهمی برای کشف داروهای جدید باشد. آفریقا، محل تولد بشر، ممکن است نقطه شروع تکامل پزشکی مدرن باشد . شناخت بهتر این قاره می تواند نقش مهمی در آینده جهان ایفا کند.

منبع:
۱. Huffman M.A., Self-medication behavior in the african great apes, Bioscience ۵۱(۸) p.۶۵۱-۶۶۱,۲۰۰۱
۲. Huffman M.A., Observation on the illness and consumption of a possibly medicinal plant vernonia amygdalina by a wild chimpanzee in the Mahale muntains natural park, Tanzania. Primatea, ۳۰(۱) p.۵۱-۶۳, ۱۹۹۸
۳. Valderrama X., Robinson J., Attygale G., Seasonal anointment with millipedes in a wild primate, Journal of Chemical Ecology, ۲۶(۱۲) p.۲۷۸۱-۲۷۹۰, ۲۰۰۰
۴. George A.L., Advance in the study of behavior, Academic Press,۱۹۹۸

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان