خشاب‌های دریای پارس

بیا تا بگویم چه باشد خشاب خردمند آن را نهاده بر آب
كه كشتی چو آن را ببیند ز دور فرازش یكی روشنایی ز نور
بپوید ره و گم نگردد ز جای چنین است اندیشه ناخدای
فرهنگ مهندسی ایران، از دیدگاه دریانوردی و كشتی‌سازی بسیار پربار است. آب‌های نیلگون دریای پارس (خلیج فارس و دریای عمان) و اقیانوس هند از دیرباز پهنه دریانوردی ایرانیان بوده است.
از گذشته‌های دور ایرانیان، در سواحل (دریابارهای) دریای پارس ساختمان‌های بلند می‌ساختند و بر فراز آنها آتش می‌افروختند. هرچند كه مانند این ساختمان‌ها در سراسر جاده‌های ایران‌زمین ساخته می‌شدند و وظیفه خبردهی و اطلاع رسانی را بر عهده داشتند. در جاده شاهی به طول ۲۶۰۰ كیلومتر، پیام‌های مهم در یك شبانه‌روز منتقل می‌شدند كه تا زمان اختراع تلگراف سریع‌ترین وسیله بوده است. اما، این ساختمان‌ها آتش‌بار، جدای از عمل خبر رسانی، به عنوان چراغ دریایی راهنمای دریانوردان و دریاپویان بوده‌اند.
چراغ‌های دریایی با آتشی كه همواره بر فراز آنها افروخته می‌شده به چند دلیل ساخته می‌شدند. نخست اینكه با بالا آمدن آب در زمین‌های كم عمق، این خطر همواره وجود داشته كه كشتی‌ها نخواسته و ندانسته رو به سوی آب‌های كم عمق آورده، به شن نشسته و نابود شوند. دلیل دیگر آن بوده كه در تاریكی شبانگاه و هوای ابری، كشتی‌بان‌‌ها با دیدن نور، راه و جهت خود را بیابند. دلیل سوم از ساخت این سازه‌های دریایی، خبررسانی به پایگاه‌های دریایی و پادگان‌های زمینی در صورت حمله متجاوزگران و یورش دزدان دریایی بوده است. فاصله این چراغ‌های دریایی چنان بوده كه باپدید شدن یكی، دیگری نمایان می‌شده است. دلیل چهارم این بوده است كه دریابان‌های مستقر در این ساختمان‌ها، پدیده‌های هواشناختی و دریاشناختی را ثبت می‌كرده‌اند. دریانوردان تازه‌كار ایرانی از این اطلاعات برای رویارویی با رخدادهای هوا و دریا، به ویژه رخدادهای چرخه‌ای و دوره‌ای استفاده می‌كردند.
در بوشهر (ریشهر باستانی) و در نزدیكی شهر ایلامی لیان و همچنین در دژ بندر گنگ (معروف به قلعه پرتقالی‌ها !!!) آثاری از این چراغ‌های دریایی برجای مانده است.
نئاركوس (نئارخ) سردار یونانی اسكندر مقدونی، كه این چراغ‌های دریایی را در اروندرود دیده، در سفرنامه خود به شرح این فانوس‌های دریایی پرداخته و اعجاب خود را از عظمت آنها بیان داشته است.
مسعودی، تاریخ‌نگار ایرانی در این‌باره می‌نویسد:
در هزاره و نیز در آبادان، پایه‌هایی از چوب در دریا برای دریانوردان ساخته شده كه مانند سكو در داخل آب به نظر می‌رسند. روی این سكوها، كه خشاب می‌نامند، در شب آتش می‌افروزند تا كشتی‌هایی كه از سیراف و بنادر دیگر می‌آیند با خبر سازند تا به ساحل هزاره برخورد ننمایند زیرا در آن صورت درهم شكسته و نابود خواهند شد.
ادریسی نیز می‌گوید:
خشابات در محلی كه رود دجله در آب‌های فارس به دریا می‌ریزد واقع شده است. آنها مانند مجموعه ستون‌هایی كه رویشان كلبه ساخته شده هستند. در این ساختمان‌ها دریابان‌ها (نگهبانان ساحلی) با قایق‌هایی مستقر هستند كه به وسیله آنها می‌توانند از ساحل به این ساختمان‌ها رفت‌و‌آمد نمایند.
ناصرخسرو، جهانگرد ایرانی، در سفرنامه خود آن تاسیسات دریایی را چنین شرح می‌دهد:
چون آفتاب برآمد، چیزی چون گنجشك در میان دریا پدید آمد. چندانكه نزدیكتر شدیم، بزرگ‌تر می‌نمود. و چون به مقابل او رسیدیم، چنانكه بر دست چپ تا یك فرسنگ بماند، باد مخالف شد و لنگر كشتی فروگذاشتند و بادبان فروگرفتند. پرسیدم كه آن چه چیز است؟ گفتند خشاب. صفت او: چارچوب است عظیم و سترگ از ساج، چون هیئت منجنیق نهاده‌اند مربع كه قاعده آن فراخ باشد و سر آن تنگ، و علو آن از روی آب چهل گز باشد و بر سر آن سفال‌ها و سنگ‌ها نهاده و پس از آنكه آنرا با چوب به هم بسته و بر مثال سقفی كرده و بر سر آن چهارتاقی ساخته كه دیدبان بر آنجا شود. و این خشاب، بعضی می‌گویند كه بازرگانی بزرگ ساخته است، بعضی گفتند كه پادشاهی ساخته است و غرض آن دو چیز بوده است. یكی آنكه در آن حدود كه آبست، خاكی گردنده است و دریا تنگ، چنانكه اگر كشتی بزرگ به آنجا رسد به زمین نشیند، و شب آنجا چراغ سوزند در آبگینه، چنانكه باد در آن نتوان زد، و مردم از دور ببینند و احتیاط كنند و كشتی از ‌آنجا بگردانند، و چون از خشاب بگذشتیم، چنانكه ناپدید شد، دیگری بر شكل آن پدید آمد، اما بر سر این خانه گنبدی نبود، و از آنجا به شهر مهروبان رسیدیم.
تاریخ راه‌های دریایی و ارتباطات دریانوردی در ایران بسیار گسترده و پیشینه‌دار است و مردمان مرزوبوم ایران‌زمین از روزگار پیشین نقش بسیار مهمی در این رشته از تمدن داشته‌اند. سرزمین ایران از دیدگاه جغرافیایی خود به منزله راهی طبیعی بین سرزمین‌های دیگر بوده و تاریخ‌نگاران این سرزمین را چهارراه تمدن نام نهاده‌اند. از راه فلات ایران بود كه تمدن‌های چین و هند با فرهنگ‌های میان‌رودان و مصر و یونان و روم ارتباط یافتند. جاده ابریشم، راه دریایی ادویه و راه دریایی بخور همگی از این گذرگاه طبیعی در فرهنگ جهانی می‌گذشتند.

منابع و ماخذ:
o خلیج فارس - آ. ت. ویلسون
o تاریخ صنایع و اختراعات - موریس داماس
o تاریخ مهندسی در ایران - مهدی فرشاد
o تاریخ علم در ایران - مهدی فرشاد
o سفرنامه - ناصرخسرو
نگارش و ویرایش:
جعفر سپهری ـــــ [e-mail]

منبع : کویر ایران