شمیم آشنای بازار تاریخی کرمان

زیره، سوغات معروف کرمان است که در عربی به آن «سنوت» می گویند و در کتاب های گیاه شناسی قدیم «کمون» خوانده شده است. نام این گیاه که خواص مختلف دارویی دارد، در زبان های اروپایی با کمی تغییر از کمون گرفته شده است. زادگاه اولیه نوع سیاه زیره کرمان است و اینکه بعضی از مؤلفان اروپایی و مترجمان ایرانی منشأ آن را مصر علیا نوشته اند صحیح نیست و فقط نوعی از زیره که به کمون نبطی معروف است از قدیم در سواحل رودخانه نیل روییده که خاکستری رنگ است. از تفاوت های زیره کرمان و خاکستری رنگ این است که زیره سیاه شکم را جمع می کند . زراعت این نوع زیره به آب زیاد احتیاج ندارد در صورتی که محصولی که در کنار رودخانه نیل به عمل می آید از آب زیادتری بهره مند می شود.
خاصیت هورمونی و ضدعفونی کننده و قدرت میکروب کشی زیره کرمان خیلی زیادتر از انواع دیگر است، این نوع زیره دارای انواع مختلف به رنگ های سیاه، سبز، صورتی، زرد، قهوه ای و سفید خاکستری است.
بذر انواع زیره بیضی دراز است و همگی دارای یک اسانس روغنی فرار مخلوط از چند ترکیب دارویی و مواد مؤثره بوده و همراه آن مقداری تانن، رزین، صمغ، نوعی الکل و ترکیبات کوچک ازت دار است . اروپاییان آنرا مانند ادویه به غذا می زنند و پنیر را با آن خوشبو و حفظ می کنند و یک نوع نان با آن می پزند و اعراب بذر آن را با عسل و فلفل مخلوط کرده، معجونی جهت تقویت قوه باه درست می کنند. میوه زیره استعمال داخلی دارد و هم خارجی، بادشکن و جمع کننده رطوبت است، مقوی معده و امعای کبد بوده و اشتها را تحریک می کند. جلوی سکسکه را می گیرد، ورم طحال و اسهال را معالجه می کند و شیر مادران را زیاد می کند. عرق را زیاد می کند و بوی بد آنرا برطرف می سازد. پرندگان مخصوصاً کبوتر به بوی دانه سیاه زیره علاقه مندند و اگر آنرا در لانه کبوتر بگذارید، زود مأنوس شده و هر کبوتری که بوی آنرا بشنود، به سوی لانه می آید. اگر آب خیسانده آن را به چوب بمالید، موریانه نخواهد خورد و اگر آنرا بر بدن بمالید، شپش در لباس رشد نخواهد کرد و در این مورد پیشینیان غلو کرده اند و نوشته اند اگر بدن نوزادی را هنگام تولد با آب زیره بشویند، در تمام عمر شپش در بدن او پیدا نمی شود (خوشبختانه این روزها به علت پیدا شدن داروهای ضد حشرات، شپش پیدا نمی شود و ما نتوانستیم صحت و سقم این ادعا را که اغراق به نظر می رسد امتحان کنیم). شست وشو با آب خیسانده یا جوشانده من رنگ چهره را باز و آنرا نورانی می کند. زیره را با ماسک زیبایی روی صورت بگذارید و یا با ماست مخلوط کنید، به صورت بمالید و لطافت و نرمی آنرا بعداً مشاهده فرمایید.
این گیاه قاطع بلغم و درمان رعشه و لقوه است. زیاده روی در خوردن آن ترشح تیروئید را زیاد می کند و موجب لاغری و زردی رخسار می شود. زیره بدن را گرم می کند و به هضم غذا کمک می کند و نفخ آنرا برطرف می کند، مخصوصاً اگر این نفخ به علت پیری و سردی مزاج باشد.
برای جلوگیری از خون دماغ می توانید بینی را از آب مطبوخ آن پر کنید و پره های آنرا با ۲ انگشت گرفته بگذارید مدتی بماند. چکاندن آب مطبوخ آن در چشم، قرمزی آنرا برطرف می کند و مانع خونریزی شده و از چسبندگی پلک ها جلوگیری می کند. ورم ملتحمه چشم را فرو می نشاند. مزمزه جوشانده آن درد دندان را ساکت می کند. نوشیدن خیسانده آن در سرکه جهت تنگی نفس و خفقان نافع است . ضماد آن با آرد باقلا ورم ها را از بین می برد، اگر آن را با غذاهای گوشتی بپزید ازمضرات گوشت کاسته و غذای گوارایی خواهید خورد.
زیره از محصولات کرمان بوده وزادگاه اولیه اش نیز کرمان است . بیش از ۸۰ درصد محصول مرغوب کرمان از کوه جوپار حاصل می شود. ۳ نوع محصول از این منطقه حاصل می شود که عبارتند از؛ اول، زیره هفتادم که مکان رویش آن دردامنه های کوه و در مناطق گرمتر و زمان برداشت آن۷۰ روز پس از عید است، دوم، زیره نودم که مکان رویش آن در ارتفاعات بالاتر و زمان برداشت آن ۹۰ روز پس از عید، که درشت تر و معطرتر است و نوع سوم، کبکو که مکان رویش آن در نزدیکی یخچال ها و در ارتفاعات بالای ۳۰۰ متراست، بدون عطر و درشت تر از نوع اول که معمولاً خوراک کبک هاست. نوع مرغوب با رنگی سیاه در کوهستان ها به صورت وحشی می روید.
● زیره و طب سنتی
▪ زیره سیاه
غیر از ضرب المثل معروف زیره به کرمان بردن !! از این کوچولوی سیاه خوش بو، چه می دانید آیا تا به حال گیاه آن را دیده اید شاید هم فقط دانه های سیاه زیره را در شیشه ها و ظرف های مخصوص ادویه دیده باشید. اطلاعات درباره شکل ظاهری گیاهان توجه ما را به طبیعت و محیط اطرافمان بیشتر می کند و تمرکز و قدرت تفکر ما را در برخی از حوزه ها افزایش می دهد. البته فواید دیگری هم دارد که خودتان حدس بزنید بنابراین بد نیست بدانید که: زیره گیاهی است ۲ ساله، بی کرک، به ارتفاع ۳۰ تا۶۰ سانتیمتر، دارای ساقه توخالی، شیاردار و منشعب از قاعده است با ریشه راست یا دوکی شکل و گوشت دار و برگ هایی با بریدگی های نازک و نخی شکل و به رنگ سبز روشن.
گل های آن کوچک، سفید یا صورتی و مجمتع به صورت چتر مرکب است. میوه اش بیضی شکل به طول ۴ تا ۶ میلی متر به رنگ قهوه ای شکلاتی یا قهوه ای مایل به زرد و شفاف است. بوی آن بسیار معطر، مطبوع و طعم آن تند و کمی سوزاننده است. گل های آن مورد استفاده زنبور عسل است. قسمت مورد استفاده میوه است و در نواحی گرم آسیا، اروپا و جنوب ایران و آفریقا می روید.
زیره حاوی موادی است که خواص درمانی فوق العاده ای به این دانه سیاه کوچک می هد. از جمله این مواد اسانس (کارون، دی هیدروکارون و فلاندرون)، تانن، مواد روغنی، موسیلاژ ومواد قندی است. اسانس زیره را از تقطیر میوه له شده تحت اثر بخار آب بدست می آورند. این اسانس مایعی است بی رنگ که در اثر ماندن، ابتدا زرد و سپس به رنگ قهوه ای در می آید.
بوی زیره مربوط به آلدئیدی بنام کومینول است و مقدار کومینول در زیره بسته به محل کشت آن بین
۳۰ تا ۵۰ درصد است.
▪ خواص زیره
به احتمال زیاد این مطلب را شنیده اید که خاصیت شاخص زیره طبیعت گرم آن است. زیره تقویت کننده و نیرو دهنده بوده و در درمان اختلالات گوارشی(ضد نفخ، ضد اسپاسم و قولنج، بادشکن و اشتهاآور) بکار می رود، نتایج مطالعه ای در کشور نشان می دهد که مصرف زیره سیاه در بیمارانی که مبتلا به سوء هاضمه بدون زخم هستند اثر درمانی داشته و علائم بالینی این عارضه را در آنها کاهش می دهد.
زیره ضد عفونی کننده و در معالجه بیماری هایی مانند ضعف عمل دستگاه هضم، نفخ و بلع هوا، دل پیچه کودکان، ضعف اعصاب، اشتها آور و در دامپزشکی نیز برای رفع قولنج، اسپاسم ها و بی اشتهایی و
کم شدن شیر دام ها مورد استفاده قرار می گیرد.
خاصیت تسکین دهندگی دارد و برای گرفتگی غیرارادی ماهیچه های معده و راشیتیسم مفید است، بخور آن جهت جلوگیری از ریزش آب از چشم و افزایش دهنده شیر مادران مؤثر است. زیره قابض، خشک کننده و ضد تشنج است و برای برطرف کردن بیماری صرع مفید است.
همچنین در دفع گاز معده مؤثر و عرق آور است و برای رفع برونشیت از دم کرده زیره می توان استفاده کرد.
گفتنی است، از زیره در غذاهایی که نفاخ هستند بخصوص حبوبات استفاده می کنند.
مصرف دم کرده زیره سیاه و یا جویدن آن در رفع و کاهش دردهای روده و بی اشتهایی بسیار مؤثر است. مصرف زیره سیاه یا روغن آن در رفع سوء هاضمه و دل دردهای کودکان و تنگی نفس نیز، کاربرد فراوانی دارد.
دم کرده زیره سیاه همراه با گیاه اوجی در رفع اسهال، نفخ و سندرم تحریک پذیری روده مفید است. بررسی ها نشان داده که این گیاه دارای خواص ضد عفونی کنندگی، ضد کرم، ضد تشنج و شل کننده عضلات بوده و مقوی و نیروبخش است؛ بنابراین مصرف آن به افراد دارای مشکلات مذکور توصیه می شود.
اما همیشه از افراط و تفریط بپرهیزیم چرا که زیاده روی در مصرف زیره به علت طبع گرم ایجاد کهیر می کند.
طعم خوش زیره موجب شده که از این ماده خوشبو در برخی از مواد غذایی به عنوان طعم دهنده ای مطبوع استفاده می شود.
در هیاهوی زندگی شهری و ماشینی، عجایب و شگفتی های دنیای گیاهان ( همانند بسیاری از مسائل پیرامون ) ما از نظردور مانده است یک دانه سیاه و کوچک زیره را در دست بگیریم و به خواص جالب توجه آن لحظاتی بیندیشیم. آن وقت علاوه بر استفاده بهینه از این موهبت های خدادادی اعتراف می کنیم که برای درک عظمت الهی می توان از خردترین دانه ها نیز درس گرفت .
▪ پیوند زیره با نام کرمان
شناخت بشر از زیره به روزگاران کهن برمی گردد چنان که آغاز کشت آن در سیسیل ایتالیا و جنوب جزایر اسکاندیناوی به اوایل قرون وسطی برمی گردد و کشورهای هلند و لهستان نیز با سابقه ای دیرینه در کشت انبوه این محصول به بازار عمده صادرات آن دست یافته اند. در ایران «زیره» با نام استان کرمان که به لحاظ تنوع تولید گیاهان دارویی از استان های شاخص کشور قلمداد می شود پیوند خورده است. ضرب المثل زیره به کرمان بردن هم کنایه از فراوانی زیره دراین منطقه است چنان که سال هاست مشام رهگذران بازار تاریخی کرمان در فضایی آکنده از بوی خوش زیره نوازش می شود.
▪ زیره به کرمان بردن و مانند های مشابه در ادب فارسی
جان چه ارزد که برم تحفه به جانان هیهات
همه دانند که کس زیره به کرمان نبرد
(خواجوی کرمانی)
زیره تخم گیاهی است علفی و یکساله که در انگلیسی Cumin و در عربی کمون نامیده می شود.
در ادبیات فارسی، بویژه در اشعار مولوی، نیز واژه کمون بجای زیره آمده است.
زیره به کرمان بردن به عنوان کار بیهوده و وارونه مانند شده و در شعر قدیم فارسی مضمون اشعار بسیار قرار گرفته است.
در ابیات زیر، کمال خجندی، مولوی و سنایی جان فشاندن در راه جانان و به پای معشوق جانی را همچون زیره به کرمان بردن دانسته اند:
بر لعل لبت جان ز سر شوق فشاندن سهل است ولی زیره به کرمان نتوان برد
زیره را من سوی کرمان آورم گر به پیش تو دل و جان آورم
عاشقانت سوی تو تحفه اگر جان آرند به سرِ تو که همه زیره به کرمان آرند
ابن یمین نیز نقد جان را برای جانان تحفه ای بی مقدار چون بردن زیره به کرمان می داند:
جان به تحفه بر جانان مفرست ابن یمین کاین تکلف مانند زیره به کرمان باشد
جان به نزد تو فرستادمی از شوق ولیک هیچ کس زیره سوی خطه کرمان نبرد
و یمین الدوله طغرایی، پدر ابن یمین، در بیت زیر، سخن گفتن از پریشانی حال را با زلف پریشان یار مضمونی از مانند زیره به کرمان بردن قرار داده است:
از پریشانی خود با سر زلفش سخنی خواستم گفت ولی زیره به کرمان که برد
سخن راندن در پیشگاه ممدوح و عرض سخن در محضر بزرگان را بسیاری از شاعران از راه تواضع و فروتنی چون زیره به کرمان بردن دانسته اند، با شواهدی به ترتیب از انوری، سنایی، کمال اسماعیل و سیف فرقانی:
پس مقالات من و مجلس تو راست
چون زیره و چون کرمان است
تو شاعری و به نزد تو شعر من ژاژ است
که برد زیره بضاعت به معدن کرمان

منبع : روزنامه ایران