نگاهی به تاریخ ترجمه قرآن کریم به ترکی استانبولی

طی سه دهه اخیر فعالیت‏های گسترده‏ای در تركیه در زمینه ترجمه قرآن كریم به تركی استانبولی صورت گرفته است . در این مدت، علاوه بر احیای ترجمه‏های كهن به شیوه تحقیق و ویرایش و یا بازنویسی كردن آنها به تركی امروزی، ده‏ها ترجمه نو از قرآن كریم انجام شده است . (۱)
اهتمام به عرضه ترجمه‏هایی جدید از قرآن كریم به زبان تركی پس از سال ۱۹۸۰ و نیز مقایسه میان تیراژ چاپ ترجمه‏های این دوره با دوره‏های قبل می‏تواند نشانگر تاثیر نهضت‏بیداری اسلامی باشد كه با انقلاب اسلامی ایران در میان مردم تركیه جان تازه به خود گرفت; چرا كه در این مدت محدود بیش از ۴۵ ترجمه كامل از قرآن كریم منتشر شده است كه این آمار تقریبا با تمام آنچه پیش از این تاریخ به عنوان ترجمه قرآن به تركی منتشر شده است‏برابری می‏كند . (۲)
برای شناخت‏بهتر این رویكرد باید تاریخ ترجمه قرآن كریم به تركی استانبولی را مورد مطالعه قرار دهیم . با نگاهی به گذشته می‏توان تاریخ ترجمه قرآن كریم به تركی استانبولی را به چهار دوره به صورت زیر تقسیم كرد:
الف) از بدو تاسیس دولت عثمانی تا اعلان مشروطیت دوم (۱۵۱۶- ۱۹۰۸ میلادی)
ب) از اعلان مشروطیت دوم تا برپایی نظام جمهوری (۱۹۰۸- ۱۹۲۳)
ج) از برپایی نظام جمهوری تا پایان دوره تك حزبی (۱۹۲۳- ۱۹۴۶)
د) از دوره تعدد احزاب تاكنون (۱۹۴۹- ۲۰۰۱)
ما ضمن اشاره به ساختار فكری هر دوره، علل گرایش به ترجمه قرآن و مخالفت‏با آن را بررسی خواهیم نمود .
الف . از تاسیس دولت عثمانی تا اعلان مشروطیت دوم (۱۵۱۶- ۱۹۰۸م) علی‏رغم گستردگی این دوره، فعالیت قابل توجهی در آن در رابطه با ترجمه قرآن ثبت نشده است . گرچه برخی از فهرست نویسان تعداد ترجمه‏های تركی را در عهد سلاطین عثمانی بیش از ۳۰ مورد ذكر نموده و حتی برخی آن را متجاوز از شصت ترجمه دانسته‏اند، ولی این آثار در جامعه آن زمان مورد توجه قرار نگرفته و تا اعلام مشروطیت اول در سال ۱۸۳۹ هیچ‏كدام از آنها به طبع نرسیده است .
اولین ترجمه چاپی قرآن كریم به زبان تركی در دوره عثمانی، در سال ۱۸۴۱ یعنی دو سال پس از اعلان مشروطیت اول به نام ترجمه تفسیر تبیان منتشر شده است . اعلان مشروطیت مبدا گسترش جریان غرب‏گرایی و ملی‏گرایی و افول خلافت عثمانی شمرده می‏شود .
عدم استقبال علما و دانشمندان دوره عثمانی از ترجمه قرآن كریم به حدی بوده است كه مخالفان ترجمه قرآن كریم بعدها آن را به عنوان دستاویزی برای نفی مشروعیت ترجمه قرآن و ناسازگاری آن با اهداف اسلامی تلقی كردند . به عنوان مثال، در مجله سبیل الرشاد كه اوایل اعلام جمهوریت در تركیه (۱۹۲۴م) منتشر می‏شد، به قلم یكی از نویسندگان آن آمده است:
«مدتی است كه ترجمه قرآن كریم و نشر آن مد شده است . جای شگفتی است اولین كسی كه به این كار اقدام نموده یك نفر مسیحی به نام زكی مگامز است . وی پس از آشكار شدن هویتش از نشر ترجمه خود منصرف شد . پس از او صاحب كتابخانه جهان، آقای مهران افندی كه یك ارمنی است، با شتاب، چاپ ترجمه دیگری از قرآن به زبان تركی را آغاز نمود و در مدتی كوتاه این كار را به پایان برد و آن را به نام قرآن تركی منتشر نمود . تعبیر «قرآن تركی‏» كاملا اشتباه است . علمای اسلام به كار بردن عنوان «قرآن تركی‏» برای ترجمه قرآن را كفرآمیز، یعنی موجب خروج گوینده آن از دین می‏دانند . به هر حال، از بررسی سود و زیان ترجمه قرآن كه بگذریم، آنچه به نام ترجمه منتشر نموده‏اند پر از اشتباهات و تحریفات است، و این خود خطری است كه قرآن را تهدید می‏كند . علمای اسلام كه قرن‏ها عمر خود را وقف خدمت‏به اسلام نمودند و از هیچ كاری در این زمینه دریغ نكردند، چرا تاكنون ترجمه‏ای از قرآن عرضه نكرده‏اند و تنها غیر مسلمانان وارد این میدان شده‏اند؟ این خود برای ما می‏تواند خیلی چیزها را روشن كند . خلاصه اگر ترجمه قرآن امری مفید برای دین بود بزرگان اسلام این فعالیت را به غیر مسلمانان واگذار نمی‏كردند .» (۳)
در مقابل، موافقان ترجمه قرآن كریم نیز عدم توجه سلاطین عثمانی به ترجمه را این گونه مورد انتقاد قرار داده‏اند:
«استبداد دوران سلطنت از ترجمه قرآن به تركی وحشت داشت . چون ممكن بود بی‏اساس بودن اصل خلافت و تقدس بیش از حدی كه خلفا به خود نسبت می‏دادند معلوم شود و لذا از این كار پرهیز می‏كردند .» (۴) و در جای دیگر، همین نویسنده كه خود نیز مترجم قرآن است، چنین می‏نویسد:
«در دوران سلطنت نامشروع، به این نیاز پاسخ داده نشد و زمینه و امكان آن هم نبود، چون كسانی كه مدعی مسند قدرت، تقدس فوق العاده و غیر مسئولانه از طرف خدا بودند، از آگاهی مردم از معانی حقیقی قرآن هراس داشتند .» (۵)
به نظر می‏رسد كه عوامل دینی، اجتماعی و سیاسی در عدم توجه لازم به ترجمه قرآن كریم به زبان تركی در دوره عثمانی، دخالت داشته است . فتوای برخی از علمای دوره عثمانی مبنی بر عدم مشروعیت ترجمه قرآن كریم و ترس از سوء استفاده دشمنان اسلام از ترجمه قرآن برای ضربه زدن به دین، ولو از راه عرضه ترجمه‏های نادرست، و همچنین خدشه‏دار شدن موقعیت علما به عنوان مرجع‏فكری و دینی مردم به سبب استفاده مستقیم آنها از ترجمه‏های قرآن كریم به عنوان عوامل دینی در این زمینه قابل بررسی است .
از سوی دیگر، مبتنی بودن نظام تعلیم و تعلم در دوره عثمانی بر آموزش قرآن كریم، و رواج زبان عربی در میان عموم تحصیل‏كرده‏ها و عدم استفاده از زبان تركی به عنوان زبان علمی را می‏توان از دیدگاه اجتماعی عاملی برای عدم احساس نیاز به ترجمه قرآن برشمرد . اما در مورد عامل سیاسی باید به ممنوعیت ترجمه قرآن كریم از سوی برخی از سلاطین عثمانی نظیر سلطان عبدالحمید دوم اشاره نمود .
به هر حال، مساعد نبودن زمینه فكری و سیاسی برای ترجمه قرآن كریم در دوره عثمانی امری مسلم است، و این را تنها با عدم گسترش صنعت چاپ و نبودن تقاضا به علت عدم گسترش تعلیم و تعلم در سطح عموم نمی‏توان توجیه نمود، بلكه واقعیت تاریخی خلاف این را اثبات می‏كند، زیرا صنعت چاپ رسما در سال ۱۷۲۶ و به صورت غیر رسمی مدت‏ها پیش از این وارد تركیه عثمانی شده بود، در صورتی كه چاپ ترجمه قرآن برای اولین بار در سال ۱۸۴۱ صورت گرفته است . (۶)
ب . از مشروطیت دوم تا اعلان جمهوریت (۱۹۰۸- ۱۹۲۳)
اعلام مشروطیت دوم (۱۹۰۸) كه پس از گسترش افكار ملی‏گرایی و غرب‏گرایی و ضعف فزاینده دولت عثمانی صورت گرفت، زمینه را برای طرح افكار به اصطلاح نوگرایانه در همه موضوعات دینی، فرهنگی و سیاسی فراهم ساخت . بحث در مورد مفید یا مضر بودن ترجمه قرآن كریم یكی از بحث‏های مورد توجه مطبوعات آن دوره بوده است . ملی‏گرایان كه پرچمداران مخالفت‏با روش‏های سنتی سلطنت عثمانی بودند، به شدت از لزوم ترجمه قرآن كریم حمایت می‏كردند، بلكه آن را یك ضرورت برای پیشرفت ملی به شمار می‏آوردند:
«پس از انقلاب ۱۹۰۸، چون ملی‏گرایی در میان ترك‏ها به تقلید و پیروی از دیگر ملت‏های مسلمان به وجود آمد، كم كم بحث و نزاع درباره لزوم ترجمه تركی قرآن نیز شروع شد» . (۷)
طرفداران ترجمه قرآن به تركی در این دوره آن را جزو یك طرح گسترده برای ایجاد اصلاحات در دین می‏دانستند و با مقایسه وضع تركیه با كشورهای غربی در قرون وسطا، اصلاح ساختارهای دینی را لازمه پیشرفت قلمداد می‏كردند; حتی كسانی را كه در این راه قدم برمی‏داشتند به عنوان مارتین لوتر اسلام می‏ستودند . یكی از نویسندگان این دوره در كتاب خود به نام راه‏های نجات و اعتلای تركیه چنین می‏نویسد:
«در میان مسیحیان یك نفر حقیقت‏خواه و مجدد ظهور كرد و انجیل را ترجمه نمود . از زمانی كه مردم انجیل را فهمیدند، حلقات زنجیر گران اسارت از هم گسست . كسانی كه به عنوان نمایندگان خدا مطرح بودند، كوچك و خدایان انجیل بزرگ شدند، و در نهایت مردم موفق به شكستن حلقه‏های اسارت فكر و وجدان شدند . مارتین لوتر اسلام در آسیا ظهور كرده است . این شخص مجدد و مجاهد موسی قازانلی افندی (موسی جارالله) است .او در حال ترجمه قرآن به زبان تركی است، و این مسئله، آزادی فكر و وجدان اسلامی از اسارت را مژده می‏دهد . او مسلمانی از اهل روسیه است و گامی در راه رسیدن به حقیقت دین برداشته است و ما هم باید از او پیروی كنیم‏» . (۸)
یكی دیگر از نویسندگان این دوره، درباره لزوم اصلاحات دینی این گونه اظهار نظر می‏كند:
«یكی از عوامل مهم پیدایش ملیت‏ها اصلاحات دینی است . برخی از مؤلفین آلمانی به حق ادعا نمودند كه نهضت اصلاحات دینی مبدا پیدایش هویت ملی است . در اروپا حركت اصلاح دینی یعنی تاسیس مذهب پروتستان موجب قطع ارتباط ملت‏ها از رم گردید و زبان مادری را وارد معبدها نمود، و این در بیداری مردم خیلی مؤثر بود . موضوعی كه در این رابطه برای ما نیز خیلی مهم است ورود زبان مادری به معبدهاست‏» . (۹)
ضیاء گلكاپ از نظریه‏پردازان معروف نظام جمهوریت‏بر محور ملی‏گرایی در ۱۹۱۸ در اشعار معروف خود اندیشه مزبور را این گونه تبیین می‏كند:
«كشوری كه در مسجدش اذان را به تركی گویند،
و روستایی هم بفهمد معنای اذكار نماز را،
كشوری كه در مكتبش قرآنی تركی خوانده شود،
كوچك و بزرگ همه دریابند فرمان خدا را،
ای فرزند ترك! بدان همان‏جاست وطن تو .» (۱۰)
وی در كتاب اصول پان تركیسم خود در فصل ملی‏گرایی دینی، ابعاد دیگر طرح ملی نمودن دین اسلام را این‏گونه بیان كرده است:
«پان تركیسم دینی، یعنی كتب دینی و خطبه‏ها و سخنرانی‏ها باید به زبان تركی باشد . . . امام اعظم (ابوحنیفه) حتی رائت‏سوره‏های قرانی در نماز را به زبان ملی جایز شمرده است، چون بهره‏مندی از عبادت وابسته به فهم ادعیه و اذكار آن است . پس برای ایجاد نشاط و وجد لازم در عبادت - غیر از قرائت‏های واجب - باید قرائت قرآن و هر نوع دعا و مناجات كه پس از آیین‏های عبادی صورت می‏گیرد و همچنین خطبه‏ها (ی نماز جمعه) به تركی باشد .» (۱۱)
در این دوره علاوه بر ترجمه‏های منتخب و ناقص كه از سوی نشریات و مطبوعات به چاپ می‏رسید، دو ترجمه كامل به نام‏های تفضیل البیان (۱۹۰۸) و نور البیان (۱۹۲۱) منتشر شده است .
ج . پس از تاسیس جمهوریت
دوره تك حزبی (از سال ۱۹۲۳- ۱۹۴۶)
در این دوره، نوگرایان و اصلاح طلبان عرصه دینی، با پشتیبانی نسبی افكار عمومی كه تحت تاثیر گرایش‏های ملی‏گرایی قرار داشت، قدرت سیاسی را در دست گرفته بودند و بدون هیچ واهمه‏ای افكار و مقاصد خود را مطرح می‏كردند و برای اجرای آنها، با استفاده از ابزار قدرت، اقدامات لازم را انجام می‏دادند . مصطفی كمال آتاتورك به عنوان اولین رئیس جمهوری تركیه پس از الغای سلطنت عثمانی، برای اجرای طرح ملی‏سازی دین - كه تنها با ایجاد تغییرات اساسی در آن و به طور مشخص تغییر دادن شكل عبادات به ویژه جایگزینی ترجمه سوره‏های قرآنی به جای اصل آن، ممكن بود - بر مسئله ترجمه قرآن كریم به تركی اصرار می‏ورزید .رفقی آتای از دوستان آتاتورك در كتاب خود به نام آتاتورك گرایی چیست؟ می‏نویسد:
«آخرین آرزوی مصطفی كمال آتاتورك، پس از تركی‏سازی اذان، تبدیل دیگر عبادات به تركی و درنتیجه آزاد نمودن اندیشه ترك از اسارت اندیشه عرب‏ها بود .» (۱۲)
در این دوره، علاوه بر ترجمه‏هایی كه توسط اشخاص عرضه می‏گردید، و این كار از سوی دولت مورد تشویق قرار می‏گرفت، در فوریه ۱۹۲۵ میلادی، یعنی حدود یك سال و نیم پس از اعلام جمهوریت، به دستور آتاتورك و با اختصاص بودجه خاصی از سوی مجلس ملی تركیه، ترجمه قرآن كریم به تركی رسما آغاز شد . نخست این كار توسط سازمان دیانت طی قراردادی به آقای محمد عاكف، ادیب و شاعر ملی معروف تركیه واگذار گردید . محمد عاكف - چنان كه از اشعارش به ویژه سرود ملی تركیه پیداست - مخالف جریان غرب‏گرایی بود . وی پس از آن كه احساس نمود كه ممكن است ترجمه وی مورد سوء استفاده قرار گیرد، قرارداد خود با سازمان دیانت تركیه را فسخ كرد و آنچه را به‏عنوان حق الترجمه دریافت كرده بود به سازمان دیانت‏بازگردانید و از پایان دادن به كار خودداری كرد و علی‏رغم پیگیری‏هایی كه به دستور شخص آتاتورك انجام شد، از تحویل ترجمه خود به مسئولان سازمان دیانت امتناع ورزید . (۱۳)
با انصراف محمد عاكف از تحویل ترجمه خود، كار ترجمه قرآن نیز مانند تفسیر به آقای المالیلی حمدی یازر واگذار شد . وی قبلا طی قراردادی با سازمان دیانت تركیه، نگارش تفسیر قرآن كریم به زبان تركی را برعهده گرفته بود . ترجمه و تفسیر او طی سال‏های ۱۹۳۵- ۱۹۳۸، تحت عنوان زبان قرآن و دین حق تعالی در نه جلد منتشر شد . (۱۴)
نكته‏ای كه این‏جا از دیدگاه تاریخی درخور تامل و بررسی است‏شناخت اهداف آشكار و پنهان بنیان‏گذاران جمهوری تركیه و در راس آنها مصطفی آتاتورك در عرصه ترجمه قرآن كریم به زبان تركی استانبولی است . این جا این سؤال مطرح است كه با وجود این كه ضدیت‏با مظاهر دینی و مذهبی در سرلوحه كارهای آنان قرار داشته است، چگونه موضوع ترجمه قرآن كریم به تركی استانبولی را پی‏گیری نموده‏اند؟
در پاسخ این پرسش به چند نكته می‏توان اشاره نمود:
۱) دادن نمود ملی به مظاهر و شعائر دینی برای تقویت هرچه بیشتر پایه‏های پان‏تركیسم و گسستن پیوندهای عمیق فكری ترك‏ها با دیگر مسلمانان . این هدف توسط رهبران فكری ملی‏گرایان بارها و بارها دنبال شده است . از آن جا كه ما قبلا به این موضوع اشاره كردیم، از توضیح بیشتر در این زمینه صرف‏نظر می‏كنیم .
۲) ایجاد تغییرات بنیادین در اعتقادات مردم و از بین بردن تقدس قرآن كریم در نظر آنان .
برداشت‏های رهبران جدید ملی‏گرا از دین اسلام به حدی ناقص بود كه اسلام را مانند مسیحیت فاقد محتوای عمیق علمی می‏پنداشتند . آنان با این برداشت تصور می‏كردند كه اگر متون دینی به تركی ترجمه شود، خود مردم با پی‏بردن به واقعیت دین از آن فاصله خواهند گرفت .
آتاتورك در مصاحبه با خبرنگار Vossisch Zeitung در تاریخ ۳۰/۱۱/۱۹۲۹ چنین اظهار می‏دارد:
«اخیرا دستور دادم كه قرآن را ترجمه كنند، و این اولین بار است كه قرآن به تركی ترجمه می‏شود . در مورد ترجمه كتابی راجع به زندگانی محمد (صحیح بخاری) نیز دستور صادر كرده‏ام، تا مردم بفهمند كه آنچه وجود دارد چیزی جز تكرار مكررات نیست و رجال دینی تنها به پركردن شكم خود می‏اندیشند . كسی طرفدار بسته شدن مساجد نیست، ولی از این كه آنها به این صورت خالی (و بدون استفاده) مانده‏اند تعجب نمی‏كنید؟ چوپان‏ها تنها خورشید، ابر و ستارگان را می‏شناسند . روستاییان همه جای جهان هم تنها همینها را می‏شناسند . چرا كه محصولات كشاورزی حاصل شرایط جوی زمین است . ترك‏ها تنها طبیعت را مقدس می‏شمارند .» (۱۵)
همچنین حدود هفت‏سال بعد، زمانی كه آتاتورك هنوز زنده بود (۱۸- ۱۷/شباط/۱۹۳۷) در مقاله‏ای كه به قلم شخصی به نام یورگی باسماز اوغلو در آتن منتشر شد، اهداف ترجمه قرآن به تركی از دیدگاه آتاتورك كاملا متفاوت با آنچه مردم متدین انتظار داشتند بیان گردید . وی در نوشته خود آورده است:
«تعصب كوركورانه و تصوف كه روزگاری موجب تقویت امپراطوری عثمانی شده بود، اخیرا به عاملی برای از هم پاشیده شدن آن مبدل شده است . بنا به دیدگاه مصطفی كمال، معارف این امپراطوری برگرفته از عناصر خارجی و غیر بومی است و مربوط به خود كشور و ترك‏ها نیست . به همین جهت مصطفی كمال درصدد دور ساختن كشور از تاثیرات دینی است; چنان كه خود وی اظهار داشته است كه این كار را تنها به كمك قوانین انجام نداده، بلكه با ترجمه قرآن به زبان تركی امكان دسترسی همگان را به آن فراهم ساخته است . در نتیجه كسانی كه این كتاب را می‏خوانند، عدم كفایت مسائل فلسفی آن را برای پاسخگویی به نیازهای شهروندان یك كشور عصری (پیشرو) در می‏یابند .» (۱۶)
۳) استفاده از دین به عنوان ابزار در پیشبرد مقاصد سیاسی .
آتاتورك در تاریخ ۷ شباط ۱۹۲۳ در سخنرانی خود در جامع پاشا در شهر بالیكسر گفت:
«آقایان! مساجد برای راست و خم شدن بدون این كه مردم حتی صورت یكدیگر را ببینند ساخته نشده است . مساجد علاوه بر این كه برای اطاعت و عبادت ساخته شده، برای اندیشه درباره آنچه برای دین و دنیا لازم است، یعنی برای مشورت نیز ساخته شده است .» (۱۷) هرچند هدف اصلی آتاتورك در این سخنان بیان لزوم ایراد خطبه‏های نماز جمعه به زبان تركی است كه تا آن زمان به زبان عربی ایراد می‏شده، ولی نباید فراموش كرد كه طرح تهیه و تدوین خطبه‏های نماز جمعه و ترجمه قرآن كریم و صحیح بخاری به تركی تقریبا همزمان و به عنوان طرح‏های مكمل یكدیگر با اختصاص بودجه خاصی از سوی مجلس شورای ملی تركیه و همگی در چهارچوب یك هدف و برنامه شروع و اجرا شده است . باید توجه داشت كه اعلام چنین سیاستی در مورد نقش مساجد توسط آتاتورك كه چندان با سیاست‏های كلی و اصول نظام لائیك سازگار نیست، در شرایط ضعف این نظام ابراز شده و با تغییر شرایط، این سیاست‏ها نیز شكل دیگری به خود گرفته است .
۴) تضعیف پایگاه علما و روحانیان در میان مردم .
حافظ یاشاراوكور، كه در ترویج قرائت ترجمه قرآن كریم به جای اصل آن در اجتماعات مهم نقش قابل توجهی از سوی آتاتورك بر عهده گرفته بود، درباره فلسفه این كار این‏گونه اظهار نظر می‏كند:
«آتاتورك با اذان تركی، قرآن تركی، خطبه تركی و تكبیر تركی می‏خواست در دین دگرگونی اساسی به وجود آورد . این دگرگونی، رهایی محراب مقدس از دست جهل و سپرده شدن آن به دست اهلش را محقق می‏ساخت . او در سخنرانی‏های مختلف خود ضمن اشاره به این موضوع اظهار می‏نمود كه خیلی از جهال با پوشیدن لباس علم قرآن را اشتباه می‏خوانند . اگر قرآن به تركی خوانده شود، همه این اشكالات خود به خود رفع خواهد شد .» (۱۸)
جمله «رهایی محراب مقدس از دست جهل و سپرده شدن آن به دست اهلش . . .» از آن خود آتاتورك است . حافظ یاشار در جای دیگری این سخن را به طور مستقیم از او نقل كرده است . (۱۹)
یكی از ویژگی‏های این دوره اجرای طرح ملی‏سازی دین است كه پایه‏های فكری آن در دوره مشروطیت دوم ریخته شد و برنامه عملی آن توسط رشید غالب نماینده مجلس از شهر آیدین و سپس وزیر معارف در دولت آتاتورك، تهیه گردید . وی در مقدمه طرح خود نخست ادعای خود را مبنی بر این كه حضرت محمد (ص) در اصل عرب نبوده، بلكه از ریشه ترك بوده است مطرح می‏كند و اظهار می‏دارد كه دین اسلام دین ملی ترك‏هاست، زیرا حضرت محمد (ص) از نسل ابراهیم (ع) بوده و نسبت ابراهیم (ع) به قوم سومر می‏رسد كه از نظر مطالعات زبان‏شناسی آنان با ترك‏ها اشتراكاتی داشته‏اند . علاوه بر این، اصول وضع شده توسط ابراهیم (ع) مانند یكتاپرستی و تسامح، شبیه اعتقادات ترك‏هاست، و این ترك بودن ابراهیم را تقویت می‏كند . سپس وی با اشاره به ارتباط زبان با ملیت از یك سو، و ارتباط زبان با دین از سوی دیگر، بر لزوم تركی‏سازی ادعیه و كتب دینی تاكید می‏كند . با پذیرش این طرح توسط آتاتورك و مشخص نمودن مراحل اجرای آن، به دستور آتاتورك اجرای آن مبنی بر تغییر اذان، اقامه، نمازها و خطبه‏ها و قرائت‏های معمول قرآن در مساجد به زبان تركی، در ماه رمضان ۱۹۳۲ شروع می‏شود .آتاتورك برای اعلام این طرح و نظارت بر اجرای آن، از آنكارا به استانبول آمد و با گردآوری برخی از حافظان معروف قرآن كریم كه مؤذن و قاری رسمی بودند، آنان را در زمینه اجرای طرح توجیه كرد . وی در یكی از این جلسات با دادن ترجمه‏ای تركی از قرآن كریم به آنان اظهار داشت:
«باید در مساجد قرآن تركی بخوانید . این یك نسخه قرآن (ترجمه قرآن) است كه به هر یك از شما می‏دهیم . شاید این ترجمه، چندان خوب نباشد، چون از عربی به فرانسوی و از فرانسوی به تركی ترجمه شده است . قرآن تركی توسط یك هیئت دارای صلاحیت لازم در آنكارا در دست تهیه است . پس از این باید اینها در مساجد و نمازها خوانده شود .» در همین جلسه به هر یك از حاضران یك جلد ترجمه جمیل سعید كه برگردان تركی Le Koran ، ترجمه یك خاورشناس به نام كازیمیرسكی بود داده شد . (۲۰)
اجرای این برنامه تا آخر دوره تك حزبی با زور سرنیزه ادامه یافت، ولی معارضه و تضاد كامل این طرح با عقاید و خواسته‏های مردم سبب شد كه به مجرد بركنار شدن استبداد، طرح مزبور نیز متوقف شود .
مهم‏ترین ترجمه‏های منتشر شده در این دوره
ترجمه جمیل سعید (۱۹۲۴)، محمد وهبی (۱۹۲۶)، احمد جودت پاشا (۱۹۲۷)، اسماعیل حقی ازمیرلی (۱۹۲۷)، عمر رضا دوغرول (۱۹۳۲) و المالیلی حمدی‏یازر (۸- ۱۹۳۵) از مهم‏ترین ترجمه‏های منتشر شده در این دوره‏اند . ذكر این نكته لازم است كه در طول سال‏های ۱۹۳۸ تا ۱۹۴۸ ترجمه‏ای از قرآن منتشر نشده، و این شاید به علت مبارزه آشكار عصمت اینونو، خلف آتاتورك، با تمام مظاهر دین بوده است; تا آن جا كه در زمان او بیشتر مساجد بسته شد و در اثر ایجاد خفقان، زمینه هر نوع فعالیت فرهنگی به نام اسلام - ولو به شكل ظاهری - از بین رفت .
د . پس از تاسیس جمهوریت
دوره تعدد احزاب (۱۹۴۶- ۲۰۰۱)
در این دوره با به قدرت رسیدن حزب دموكرات، آزادی‏های مذهبی محدودی به وجود آمد و اجازه انجام فریضه حج، تغییر اذان به عربی و دایر شدن كلاس‏های آموزش قرآن به صورت محدود زیر نظر سازمان دیانت داده شد . این آزادی از دیدگاه مردم تركیه به عنوان نقطه عطفی در رهایی از دوران تاریك استبداد ضد دینی تلقی گردید . در سال‏های نخست این دوره نیز بحث‏هایی در زمینه مشروعیت ترجمه قرآن به زبان تركی مجددا در مطبوعات مطرح شد، ولی شدت نیاز فكری مردم به قرآن و معارف آن، و وجود ترجمه‏های متعدد به زبان‏های دیگر و فتوای علمای كشورهای مختلف مبنی بر جواز ترجمه، شكی در لزوم ترجمه قرآن كریم به زبان تركی باقی نگذاشت; به همین سبب چیزی نگذشت كه ترجمه‏هایی جدید از قرآن یكی پس از دیگری انتشار یافت . این حركت‏با گسترش نهضت‏بیداری اسلامی در جهان اسلام و ترجمه آثار مختلف از مودودی، سید قطب و دیگران كه مسلمانان را به تمسك به قرآن فرا می‏خواند، ابعاد تازه‏ای به خود گرفت .
برخی از ترجمه‏های منتشر شده در این دوره
حسن بصری چانتای (۱۹۵۳)، عبدالباقی گلپنارلی (۱۹۵۵)، اسماعیل حقی (۱۹۵۷)، عثمان نبی اوغلو (۱۹۵۷)، شمس الدین یشیل (۱۹۵۸)، حسین آتای و یاشار اوكتای (۱۹۶۱)، سعدی ارماك (۱۹۶۲)، عمر نصوحی بیلمن (۱۹۶۳)، فكری یاوز (۱۹۶۹)، سلیمان آتش (۱۹۷۵)، عبدالله آیدین (۱۹۷۵)، علیرضا ساغمان (۱۹۸۰)، جلال یلدرم (۱۹۸۲)، علی بولاچ (۱۹۸۳)، انور بایتان (۱۹۸۴)، علی آرسلان (۱۹۸۴)، علی اوزك و .(. . ۱۹۸۷)، بشیر اریارسوی (۱۹۸۷)، عثمان كسیك اوغلو (۱۹۸۸)، احسان آتاسوی (۱۹۸۹)، احمد داود اوغلو (۱۹۹۱)، یاشار نوری اوزتورك (۱۹۹۳)، حسین آتای (۱۱۹۴)، جاهد كویتاك و احمد آرترك (۱۹۹۶)، كریم آیتكین (۱۹۹۶) ، احمد اسرار (۱۹۹۷)، احمد وارول (۱۹۹۷)، شعبان بیرش (۱۹۹۸)، سیتگی گوله (۱۹۹۹)، ادیب یوكسل (۲۰۰۰)، محمد حمیدالله (۲۰۰۱) رئوف پهلوان (۲۰۰۲ .)
پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را باید آغاز دوره جدید توجه به قرآن كریم در تركیه به شمار آورد . عرضه ترجمه و تفاسیر جدید از قرآن و همچنین تجدید چاپ ترجمه‏های قبلی و توجه به علوم قرآنی در این دوره (پس از سال ۱۹۸۰ تاكنون) چنان ابعاد گسترده‏ای به خود گرفته است كه به هیچ وجه قابل مقایسه با دوره‏های قبلی نیست . برای روشن شدن این رویكرد به جدولی كه در پایان این مقاله درج شده است رجوع كنید .
البته باید این نكته را هم در این جا یادآورشویم كه توجه به ترجمه قرآن كریم در این دوره، با صرف نظر از تلاش‏های محدود برخی بدخواهان، نه تنها از بعد منفی ملی‏گرایی به دور است، كه جزئی از نهضت‏بازگشت‏به قرآن و اسلام و نتیجه احیای تفكر اسلامی در میان اندیشمندان و متفكران جامعه به شمار می‏رود .
آمار ترجمه‏ها و تفاسیر تركی قرآن كریم كه طی سال‏های ۱۹۲۳- ۱۹۹۵ منتشر شده و در سمپوزیوم قرآن كریم در استانبول ارائه گردیده است . (۲۱) علامت، x (كوچك) نشانگر تعداد ترجمه‏ها، و علامت، X (بزرگ) نشانگر تعداد تفاسیر است .
پی‏نوشت‏ها:
۱) در سال‏های اخیر ترجمه و تفسیر حمدی یازر المالیلی كه مربوط به سال‏های ۸- ۱۹۳۴ است، یك‏بار با ویرایش و تحقیق آقای دجانه جندی اوغلو و بار دیگر با بازنویسی هیئتی زیر نظر آقای علی بولاچ در تیراژ بالا منتشر شده است . همچنین ترجمه دیانت كه مربوط به سال‏های ۱۹۶۰ به بعد است‏به طور مكرر چاپ شده است .
۲) در این سنجش، ترجمه‏های خطی قرآن كریم مورد نظر نبوده است .
۳) مجله سبیل الرشاد، شماره ۶۱۸، ۱۹۲۴م، استانبول .
۴) سید سلیمان توفیق الحسینی «ترجمه شریفه‏» ، ۱۹۲۷م .
۵) همان، ۱۹۲۶م .
۶) صنعت چاپ در سال ۱۴۴۰م در اروپا اختراع شد و در سال ۱۵۱۶ قالب حروف عربی نیز تهیه گردید، ولی قبل از صدور فتوای شیخ الاسلام و فرمان سلطان‏مبنی بر اجازه استفاده از آن، كسی از ترك‏ها در سال ۱۱۳۹/۱۷۲۶م اقدام به تاسیس چاپخانه نكرده است . البته خارجی‏های مقیم استانبول از جمله ایرانیان با استفاده از قوانین مربوط به خارجیان، با تاسیس چاپخانه، به چاپ و نشر قرآن كریم و كتاب‏های دیگر اقدام می‏كردند . ر . ك . مصطفی نوری پاشا، نتایج الوقوعات، ج ۳، ص ۱۳۰ به نقل عثمان كسیك اوغلو، مقدمه ترجمه قرآن كریم .
۷) عثمان ارگین، تاریخ معارف تركیه، ۱۶۰۶، استانبول، ۱۹۴۳ .
۸) هشام ناهید، راه‏های نجات و اعتلای تركیه، ص ۲۱۳، استانبول، ۱۳۳۱ .
۹) حمیدالله صبحی، راه كوهستانی، ص ۱۷۲، چاپ دوم، ۱۹۲۹، استانبول .
۱۰) ضیاء گلكاپ، مجموعه آثار، ص ۱۱۳ .
۱۱) ضیاء گلكاپ، اصول پان تركیسم، بخش دوم، ص ۱۶۳- ۱۶۴ .
۱۲) رفقی آتای، آتاتورك گرایی چیست؟ ، ص ۴۷، استانبول، ۱۹۶۶ .
۱۳) مدهاد جمال كونتای، یادنامه پنجاهمین سالگرد محمد عاكف، سال ۱۹۹۳، آنكارا .
۱۴) ترجمه و تفسیر آقای المالیلی حمدی یازر با احاطه كامل بر كتب معتبر لغت و تفسیر تالیف شده و از قوت علمی برخوردار است، به طوری كه همواره به صورت منبع در ترجمه‏های بعدی قرآن مورد استفاده قرار گرفته است . ارزیابی این ترجمه از دیدگاه علمی و دینی و آثار و نتایج اجتماعی، خصوصا مغایرت اهداف مؤلف آن با اهداف دولت و ملی‏گرایان، خود بحثی جداگانه می‏طلبد كه این جا ما وارد آن نمی‏شویم .
۱۵) سخنان و بیانات آتاتورك (۱۹۱۸- ۱۹۳۸)، مؤسسه تاریخ، آنكارا .
۱۶) دجانه جندی اوغلو، قرآن تركی و ایدئولوژی جمهوریت، ص ۶۳ .
۱۷) سخنان و بیانات آتاتورك، بخش دوم، ص ۹۸، آنكارا .
۱۸) حافظ یاشار اوكور، پانزده سال با آتاتورك - خاطرات دینی، ص ۱۲-
۱۹) رك: سعدی بوراك، آتاتورك و دین، ص ۷۰ .
۲۰) دجانه جندی اوغلو، قرآن تركی و ایدئولوژی جمهوریت، ص ۸۳ .
۲۱) این سمپوزیوم توسط انتشارات فجر در سال ۱۹۹۶ در استانبول برگزار شد . آمار مربوط به سال‏های ۱۹۹۶- ۲۰۰۰ توسط نگارنده به جدول افزوده شده است .


مرتضی ترابی

منبع : بنياد انديشه اسلامي