خانه, مدرسه و حقوق کودک

((به شما درباره نوجوانان به نیكی سفارش می كنم زیرا آنها دلی رفیق تر و قلبی فضیلت پذیر تر دارند.زمانی كه خداوند مرا به پیامبری برانگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم , جوانان سخنانم را پذیرفتند و با من پیمان محبت بستند ولی پیران از قبول دعوتم سرباز زدند و به مخالفت برخاستند.))
پیامبر اكرم( ص) كتاب شباب قریش
طبق اصل دوم اعلامیه جهانی حقوق كودك و نوجوان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد سال ۱۹۵۹ كودك باید از حمایت ویژه برخوردار شود و لوازم و ضروریات پرورش بدنی ,فكری ,اخلاقی و اجتماعی وی به نحوی سالم و طبیعی در محیطی آزادو محترم توسط قانون یا مراجع ذیربط تامین گردد. در وضع قوانینی بدین منظور منافع كودكان باید بالا ترین اولویت را داشته باشد . براساس اصل هفتم همین اعلامیه كودك باید از آموزش رایگان و اجباری حداقل در مراحل ابتدایی بهره مند شوند تا در شرایط مساوی بتوانند استعداد ,قضاوت فردی , درك مسئوولیت اخلاقی و اجتماعی خود را پرورش داده و فردی مفید برای جامعه شوند . كلاس و مدرسه این آمادگی را فراهم می سازد تا كودك به سرعت در نگرشها ,ارزشها و رفتار خود تغییرات زیادی را به وجود آورد .
ویژگیهای دوره ابتدایی
▪ آموزش مقدماتی و یادگیری اصول و مبانی علم ودانش
▪ در این دوره كه یك دوره مهم و حساس برای میل به فعالیت و پیشرفت در فرد می باشد ,عادت به كم كاری و یا پركاری در كودك به وجود می آید .
▪ در این دوره است كه معلوم می شود كودك دنباله رو است یا دست به كارهای جدید و خلاق می زند.
▪ در این دوره همانند سازی با همسالان انجام می شود . كودك تلاش بسیاری
می كند تا خود را از نظر ظاهر ,گفتگو و رفتار با همسالان خود تطبیق دهد .
▪دوره كودكی و نوجوانی بحرانی ترین دوره های زندگی می باشد , گاهی اوقات گذشتن از مرز كودكی و رسیدن به قلمرو بلوغ با نابسامانیها و مشكلات فراوان توام می باشد . در این دوره نوجوان نه دیگر كودك است و نه هنوز به درستی بالغ شده است و فرد در مرز بین این دو مرحله ( كودك و بزرگسالی ) قرار
می گیرد و با فشارها و انتظارات خاص هر دوره رو به رو می شود .
دوره نوجوانی مرحله انتقال از كودكی به بزرگسالی است كه تقریبا از ۱۲-۱۰ سالگی تا پایان۲۲-۱۸ سالگی ادامه دارد . نوجوانی با تغییر سریع بدنی آغاز می شود ,خصایص جنسی ظاهر می شوند و نوجوان دوران استقلال از والدین را شروع می كند . تفكر او بسیار منطقی و انتزاعی و آرمانی است . بیشتر اوقاتش را در خارج از خانواده صرف می كند.
نوجوان در یك وضع روحی بسیار مبهم و پیچیده به سر می برد ,او به درستی نمی داند چه باید بكند. نوجوانی دوران مهمی از زندگی انسان را شامل می شود و حدود سنی بین ۱۲ تا ۱۸ سالگی را در بر می گیرد .
۱- مرحله قبل از بلوغ
۲- مرحله بلوغ
۳- مرحله بعد از بلوغ
مرحله قبل از بلوغ به آخرین سالهای دوره دبستان ارتباط پیدا می كند . در این دوره فرد هنوز كودك است . مرحله بلوغ دو مرحله كودكی و نوجوانی را از هم جدا می سازد و مرحله ایی است كه در خط تقسیم بین این دو مرحله كودكی و نوجوانی قرار می گیرد.
در مرحله بعد از بلوغ ( جوانی ) فرد تا حدودی مشكلات جسمی و روانی احتمالی دوره بلوغ را پشت سر گذاشته است . قرنها پیش افلاطون دوران بلوغ را به یك نوع (( شراب زدگی روان )) تشبیه كرده است كه در آن احساسات و عواطف بر رفتار و اندیشه فرد چیره می شود. اسلام هم به دوره نوجوانی توجه مخصوص داشته و این دوره را از ابعاد مختلف آن مورد نظر قرار داده است . امروزه در جامعه باید با تكیه بر شیوه های علمی قابل قبول به بررسی مسائل مختلف كودك و نوجوان در محیط خانه , مدرسه و اجتماع پرداخت و بر اساس شناخت دقیق و صحیح از وضعیت فرد اعم از استعدادها ,تواناییها ,مشكلات گوناگون اقتصادی ,فرهنگی ,اجتماعی و غیره با در نظر گرفتن نیازهای اجتماع آن را برطرف نمود . با توجه به این موارد تهیه فهرست كامل از حقوق طبیعی و فطری دانش آموزان ( كودكان و نوجوانان ) كار ساده ای نیست : اما مواردی كه شناسایی شد عرضه می گردد.
۱- یادگیری مهارتهای جسمانی لازم برای انجام كارهای معمولی و بازی
( مهارتهای زندگی)
۲- یادگیری تعامل با گروههای همسالان
۳- رشد نقش های مناسب جنسی و اجتماعی ( مردانه یا زنانه )
۴- یادگیری مهارتهای اصلی خواندن , نوشتن و حساب كردن
۵- رشد مفاهیم لازم برای زندگی عادی روزمره
۶- رشد وجدان ,اخلاق و معیارهای ارزش
۷- رشد نگرشها نسبت به گروهها و نهادهای اجتماعی
۸- نیل به استقلال شخصیت
۹- تربیت مذهبی و اخلاقی در نوجوان
۱۰- بهداشت و سلامت روان
۱۱- هویت یابی دوره جوانی در خانواده و مدرسه
۱۲- مشاركت اجتماعی نوجوان و دسترسی به اطلاعات اجتماعی
۱۳- ایجاد فضای مناسب در جامعه برای گذراندن اوقات فراغت
۱-یادگیری و مهارتهای جسمانی برای انجام كارهای معمولی و بازی
( مهارتهای زندگی )
همه انسانها توانایی فطری حل مسائل زندگی را دارند ,لیكن این توانایی باید مطابق با شرایط و مسائل جاری پرورشی داده شود تا جایی كه به عنوان مهارتهایی كارآمد در آنها درونی شود. متاسفانه طبق بررسیهای به عمل آمده توانایی ها, مهارتهای علمی و سازش بسیاری از كودكان ,نوجوانان و جوانان كشور ما برای حل موثر مسائل زندگی فردی و اجتماعی كفایت نمی كند. از این رو آموزش مهارتهای زندگی با تاكید بر مهمترین مسائل فردی و اجتماعی كودكان و نوجوانان نظیر دوست یابی , گفتگو و تعامل با دیگران , تصمیم گیری , روشهای صحیح برخورد با عصبانی دیگران و مقابله با هیجانات و …. اهمیت زیادی دارد.
۲- یادگیری تعامل با گروههای همسالان
مطالعات مختلف نشان داده اند كه در دوره نوجوانی سه عامل مهم همسنی ,همكلاسی و همسایگی نقش اساسی را در تشكیل گروههای بازی دارد . در مرحله سنی ۶ تا ۱۱ سالگی روابط اجتماعی كودك بسیار گسترده می شود . در این دوره بتدریج از اهمیت بازی كاسته می شود و به جای آن نیاز زیادی به یادگیری از بزرگسالان و همسالان فرد احساس می شود .این نیاز نقش مهمی در رشد اجتماعی كودك دبستانی دارد . اثرات همسالان در دوره دبستان شامل موارد ذیل می باشد:
۱- همسالان زمینه های استقلال دانش آموز را از بزرگسالان به تدریج فراهم می نمایند.
۲- گروه همسالان همكاری و تعاون با دیگران را به دانش آموزن آموزش
می دهد.
۳- گروه همسالان رقابت سالم با دیگران را به دانش آموزان یاد می دهد .
۴- گروه همسالان پذیرش مسئوولیت و انجام آن را به دانش آموزان یاد
می دهد .
۵- گروه به دانش آموزان یاد می دهد كه چگونه در رفتار با دیگران دخالت كند و آنها را اصلاح نماید. موریس دو بس استاد روانشناسی تعلیم و تربیت تعبیر جالبی در این رابطه دارد , او می گوید : (( در كلاس كه خود یك گروه اجتماعی زنده است , نوعی روح صنفی میان نوجوانان به وجود می آید )). روح همبستگی كه شاگردان مدرسه را با هم متحد كند می تواند هم بر ضد معلم به كار گرفته شود و هم بر ضد یك شاگرد تازه وارد یا ((دوست بد )). گروه همسالان برای نوجوانان این فرصت را فراهم می سازد تا آنها فراتر از محیط خانوادگی و در محیط اجتماعی مورد حمایت قرار گیرند و هم به آنها این فرصت را می دهد تا آنها نیز حمایت كردن را دریك محیط اجتماعی تجربه كنند.
۳-رشد نقش های مناسب جسمی و اجتماعی ( مردانه یا زنانه)
سازگاری یك پسر با همسالان و همكلاسانش معمولا بستگی به رابطه او با پدرش دارد . دختران بیشتر تحت تاثیر روابط با مادرشان قرار دارند . این مساله هم كه فرهنگ یك جامعه , جوانان را چگونه می پذیرد و تا چه حد به آنها آزادی می دهد در شخصیت آنها تاثیر دارد . افزایش استقلال طلبی چه در عمل و چه در اندیشه , تنها یك رفتار مخالفت آمیز ویژه جوانی نیست , بلكه دقیقا نشانه ای از سلامت شخصیت جوان است . متاسفانه برخی از پدرومادرها اجازه رشد به فرزندان خویش نمی دهند . جوانانی كه از این گونه خانواده ها هستند حتی در سنین دبیرستان هم به مراقبت نیاز دارند . افرادی كه در نوجوانی فرصت كافی برای یادگیری ,تفكر و تصمیم گیری صحیح نداشته اند . در بزرگسالی با اشتباهات مكرر ( كوشش و خطا ) راه سختی را در زندگی می پیمایند.
۴- یادگیری مهارتهای اصلی خواندن , نوشتن و حساب كردن
تعلیم و تربیت در دوره ابتدایی باید مانند دوران خردسالی به نیازهای كودك پاسخ دهد و معلمان همیشه در نظر داشته باشند كه برنامه های درسی ابتدایی و
فعالیت های این دوره باید با نیازهای كودكان متناسب باشند . دبستان , را نباید تنها مرحله آماده ساختن كودكان برای ورود به دوره راهنمایی و دبیرستان تصور كرد بلكه باید نخستین كوشش دستگاه تربیتی این باشد كه بین ۱۲-۶ سالگی همه آنچه را كه برای رشد سالم و طبیعی كودكان لازم است در مدرسه فراهم كند , زیرا زندگی در حقیقت , یك فرآیند رشد و تكامل است كه در مراحل پی در پی انجام می گیرد . برنامه درسی و روش تدریس معلمان با طرز تفكر ایشان درباره استعداد حفظ كردن و اهمیت آن بستگی دارد . بدین معنا كه هرگاه معلم حافظه كودك را همچون انبار یا مخزنی بداند كه باید معلومات در آن انباشته شوند, روش تدریس او بر اصل فعالیت معلم , و تماشا كردن و پذیرش دانش آموزان مبتنی خواهد شد و برنامه درسی نیز مقداری مطالب غالبا از هم گسیخته و پراكنده خواهدبود . ولی اگر معلم هدف آموزش را استفاده از تجربه های قبلی برای سازگاری و حل مسائل روزانه زندگی و آماده شدن برای آینده بداند, در این صورت برنامه و روش تدریس او به دانش آموزان كمك خواهد كرد كه از طریق كسب تجربه های تازه با شرایط مختلف زندگی رو به رو شوند و قدرت سازگاری ایشان با شرایط متحول اجتماعی در حال و آینده افزایش پیدا كند . در این صورت اصل فعالیت محصل ( شاگرد محوری ) جانشین اصل فعالیت معلم (معلم محوری ) خواهد شد.۵-رشد مفاهیم لازم برای زندگی عادی و روزمره
اگر ما توانایی مفهوم سازی نداشتیم و مجبور بودیم به تك تك موارد جزئی محیط پاسخ بدهیم , زندگیمان به كلی مختل می شد . توانایی انسان در طبقه بندی اشیاء و امور , عامل مهم پیروزی او بر پدیده های هستی است . مفهوم در برگیرند طبقه ای از محركهاست مثلا مفهوم صندلی میلیونها صندلی را شامل می شود . از این رو مفاهیم پیچیدگی محیط را كاهش می دهند , زیرا ما از طریق یادگیری مفهوم
می توانیم بسیاری از رویداهای محیط را خلاصه كینم .
۶-رشد وجدان , اخلاق و معیارهای ارزشی ( الگوی مناسب )
برای نیل به این هدف بهترین و صحیح ترین راه آن است كه مدارس خود را به یك جامعه حقیقی كوچك مبدل سازیم و نوع فعالیتها و كارهایی را كه مظهر جامعه بزرگترند , در آن برقرار سازیم . هنگامی كه مدرسه عضو آینده جامعه را در همان جامعه ,منتها به صورت كوچكتر تربیت كند , روح خدمتگزاری را در نهاد او پرورش می دهد و وسایل تربیت , استقلال رای و آزادی را در اختیار او بگذارد , می توانیم یقین داشته باشیم كه در آینده جامعه ی مطلوب و منظم خواهیم داشت.
۷-رشد نگرشها نسبت به گروهها و نهادهای اجتماعی
اجتماع پذیری فرد كه قبلا در حیطه وظایف خانواده گسترده و گروه بازی بود, بسیار پراكنده شده و در حیطه مسئوولیتها و وظائف نهادهای جدید در دوره نوجوانی و جوانی قرار می گیرد . یك نوجوان رضایتش را در زندگی با همان مردمی كه در اطرافش هستند و در همان محیطی كه زندگی می كند جستجو می كند . برای چنین منظوری ناچار باید عضو برخی از گروهها و سازمانها باشد و در فعالیتهای آنان به صورت منظم و موثر شركت كند. این گروهها و سازمان ها نوعا به گونه ای هستند كه برخی منافع و ارزشهای اجتماعی به اعضای آن تعلق می گیرد و اهداف انها عموما برآوردن پاره ای از نیازهای جامعه است . پذیرش عضویت برخی از سازمانها راهی است برای تشخیص نیازهای دیگران و قبول مسئوولیت در برآوردن این نیازها و مدرسه بهترین مركزی است كه صلاحیت تربیت اجتماعی صحیح كودكان را دارد.
۸- نیل به استقلال شخصیت
شخصیت شما یعنی خود شما و خود شما در دنیایی زندگی می كنید كه از افراد گوناگون تشكیل شده است. محیط انسان و شخصیت او دائما با هم در جدال هستند . آنها مانند دو گروه ورزشی هستند كه مقابل هم قرار گرفته اند و سعی در شكست یكدیگر دارند . گاه شخصیت محیط را تحت تاثیر قرار می دهد و گاهی هم محیط بر شخصیت غلبه می كند.
درگیری میان شخصیت و محیط یكباره درسنین نوجوانی و جوانی آشكار نمی شود. تعارض ا روز تولد انسان آغاز می شود و ادامه می یابد. یكی از خصایص شخصیت سالم كودك رغبت اجتماعی اوست . كودك سالم به دیگران توجه دارد , می تواند دیگران را دوست بدارد , با دیگران همدردی می كند , به خود اعتماد دارد و می تواند مسئوولیتی به عهده بگیرد.
۹- تربیت مذهبی و اخلاقی در نوجوانان
فرد در دوران كودكی به آداب و رسوم مختلف دینی و مذهبی معتقد است , ولی در مرحله نوجوانی ازشدت این ایمان و اعتقاد كاسته می شود و نوجوان می كوشد شخصا حقایق را از راه تفكر كشف كند و این نیز باعث پیدایش شك دینی در وی می شود كه ممكن است به یك نوع تعارض منجر شود . نوجوان شك دینی خود را گام مهمی در فهم دقیق ایمانش به خدا , زندگی و مرگ , و عالم بعد از مرگ تصور می كند . خانواده و مدرسه باید به نوجوان امكان دهند كه شخصا در این مورد بیندیشد و بتدریج شك های خویش را از بین ببرد . البته راهنمایی دوستانه و منطقی والدین و معلمان در روشن نمودن حقایق دینی و مذهبی برای نوجوان بسیار سودمند خواهد بود.
۱۰- بهداشت و سلامت روان
برای تشخیص افتراقی كودك سالم و ناسالم نیز نشانه ها و معیارهایی در هر یك از ابعاد فیزیكی ,روانی و اجتماعی وجود دارد.
●نشانه های سلامت فیزیكی و جسمی دانش آموزان
۱- چابكی و فرزی : كه گویای آزادی حركات و نبودن مانعی در فعالیت اندام است.
۲- نشاط و شادابی در وقت انجام فعالیتهای ورزشی و بازی
۳- وزن و قد متناسب با سن و نقش ساختمانی یا ژنتیكی خود
۴- موزونی و هم آهنگی حركات اندام
۵- نداشتن نقص و عارضه حزئی در بدن
۶- برخورداری از انرژی و نیروی كافی متناسب با سن , در انجام فعالیتهای بدنی *نشانه های سلامت روحی در دانش آموزان
۱- احترام به خویشتن
۲- رضایت خاطر و برخورداری از معاشرت با همسالان خود
۳- احساس آرامش در جمع
۴- اعتماد به نفس
۵- جرات و جسارت
۶- مقاومت و استقامت , به جای سستی و تردید
۷- رعایت نظم و ترتیب
۸- ادب و نزاكت
۹- مهربانی و خونگرمی
۱۰- تحمل و خودداری
۱۱- خشنودی از موفقیت
۱۲- مردم دوستی
●نشانه های اجتماعی بودن دانش آموزان
۱- احساس خود آگاهی زیاد و وابسته نبودن به والدین
۲- میل به هماهنگی با عادات و رفتارهای برخی از همسالان و معلمان و سایر افراد غیر همسال .
۳- احساس خود شناسی و میل به سازگاری با رفتار دیگران
۴- داشتن تحمل نسبت به فشارهای ناشی از تاثیر و تاثر محیط خارج
۱۱- هویت یابی دوره جوانی در خانواده و مدرسه
یكی از وظائف مهم در تعلیم و تربیت یك نسل , یاری دادن آن برای یافتن هویت خویش است . مربیان اعم از معلمان , مدیران , مربیان بهداشت و اولیاء باید شرایط محیطی را فراهم سازند تا دانش آموز در پایان دوره نوجوانی بتواند تصویر و توصیف كما بیش روشنی از خود و موقعیت اجتماعی خویش و آینده ای كه در پیش رو دارد , داشته باشد. به طور كلی در جوامع ساده ( روستایی و عشایری ) دوره نوجوانی به لحاظ هویت یابی كوتاهتر و در جوامع پیچیده ( شهری ) دوره طولانی تر است.
۱۲-مشاركت اجتماعی نوجوانان و دسترسی به اطلاعت اجتماعی
عوامل متعددی در سوق دادن افراد خصوصا نوجوانان به سمت مشاركت اجتماعی نقش دارند كه برخی از آنها درونی و برخی بیرونی اند . از جمله عوامل درونی این گرایش , روح شفاف و زلال نوجوانان و عدالت جویی منبعث از روح ساده و بی آلایش ایشان و نزدیكی با فطرت خدادادی است. از سوی دیگر عوامل بیرونی نیز به عنوان نیروی محركه در این راستا نقش دارند و آن مطلوبیتی است كه از مشاركت دانش آموزان در عرصه های اجتماعی برای نظامهای حاكم در جوامع خصوصا جوامع پیش رفته متصور می باشد. بدیهی است این بلوغ به میزان توسعه یافتگی كشورها نیز بستگی تام دارد.برخی از نظریه پردازان غرب اعتقاد دارند كه مشاركت های مردمی در جهان سوم ضعیف و آسیب پذیر است و گروههایی كه قدرت را به دست می آورند به توزیع قدرت و تامین دخالت مردم در امور اجتماعی رضایت نمی دهند , اما در تاریخ انقلاب اسلامی ایران از ‌دانش آموزان به عنوان یك ركن مشاركت در كنار اولیاء و معلمان یاد شده است. این سخن باید منشا یك تحول در نظام آموزشی كشور شود و در پرتو آن راههای مشاركت داوطلبانه و سازنده نوجوانان در سرنوشت كشور ترسیم گردد.
۱۳- ایجاد فضای مناسب در جامعه برای گذران اوقات فراغت
نحوه گذراندن اوقات فراغت هم ممكن است باعث سلامت, رشد و كمال فرد شود و هم موجب كندی , انحراف و انحطاط وی گردد.
به خصوص در دوره نوجوانی , اوقات فراغت اهمیت زیادی دارد , زیرا نوجوان از یك سو مایل به برقراری ارتباط با دیگران به ویژه همسالان است . از یكنواختی گریزان است و در كارها و امور زندگی خود تنوع می خواهد و از سوی دیگر هنوز به پختگی كامل نرسیده است . اگر نوجوان برای گذراندن اوقات فراغت , درست راهنمایی نشود ممكن است به انجام اموری گرایش پیدا كند كه آثار نامطلوبی برای او دارد.

منابع:
۱- روان شناسی تربیتی – تالیف: رضا كرمی نوری و علی رضا مرادی
۲- روان شناسی رشد – تالیف: علی اكبرشعاری نژاد
۳- ریشه روان شناسی جلد اول – انتشارات رشد تالیف : رتبال اتكینسون , ریچارد اتكینسون , ارنست هیلگارد .
۴- برنامه های بهداشت روان مدارس – تالیف: رابرت هندرن – جان ارلی روانا بیرل
۵- مراحل رشد و تحول انسان – تالیف: دكتر محمد رضا شرفی
۶- رشد شخصیت و بهداشت روانی – تالیف :
Dr .W,Meninger.Dr Elias Whitesman –Dr J,Mayer
۷- حقوق كودك جلد اول نگاهی به مسائل خصوصی كودكان ایران – اعلامیه جهانی حقوق كودك, شیرین عبادی
۸- خانواده و فرزندان در دوره راهنمایی تحصیلی – تالیف : استادان طرح جامع آموزش خانواده
۹- جوانان و تجربه زندگی و اوقات فراغت – دبیرخانه شورای عالی جوانان

منبع : پایگاه‌نشاط