افسانه‌ها و گیاهان داروئی

از زمانی‌که آدمیزاد پا بر خاک این گیتی نهاد، بیماری و مرگ با حیات او در جدال بوده است و از همان زمان انسان به‌دنبال غلبه بر بیماری‌ها به رمز و راز گیاهان و خواص داروئی آنها پی برد. این است که طب گیاهی آغازی به قدمت تاریخ بشریت دارد. داستان‌ها و افسانه‌های پیرامون این گیاهان در طول تاریخ به‌وجود آمده است؛ افسانه‌هائی از عطر نعناع، زیبائی گل سرخ و...
● کاسنی ـ اشک خدا
خدای دره ژرف ”بل“ در اول بهار بر خدای یاسو یانگ (از خدایان یونانی یا هورامی باستان) پیروز شد و گریست. از اشک او این گیاه روئید. ”کاسنی“ شکل‌های گوناگون با ریشه‌ای قهوه‌ای و ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر، برگ‌های دندانه‌دار و نیزه‌ای با طول ۵ تا ۲۵ سانتی‌متر دارد. جوشانده گل‌های این گیاه به همراه بنفشه، گل‌ گاوزبان و پرسیاوشان برای علاج کمردرد و پشت درد مفید است. جوشانده کانسی به میزان ۵ گرم در ۲ لیوان آب برای دفع یرقان و یبوست مصرف می‌شده است.
● نرگس ـ خودشیفته
نارسیس ”نرگس“ الهه زیباروئی است که چهره خودش را در آب چشمه دید و عاشق خودش شد. آنقدر عاشق خودش ماند و به آب نگاه کرد تا از آن مکان گلی روئید که به همان نام شناخته می‌شود. نرگس گیاهی است که در قدیم به‌عنوان ادرارآور و برای رفع مشکلات تنفسی و گوارشی تجویز می‌شده است. خمیر آن را در سوختگی‌ها و بیماری‌های پوستی خارش‌دار به‌عنوان مسکن استفاده می‌کردند.
● ریحان ـ هدیه‌ای از یک مار
انوشیروان در بارعام حضور یافته و به شکایات و مشکلات مردم رسیدگی می‌کند. ناگهان یک مار روبه‌روی پادشاه می‌ایستد. اطرافیان سعی می‌کنند مار را از بین ببرند تا به انوشیروان آسیبی نرسد ولی پادشاه دستور می‌دهد صبر کنند.
شاید مار هم شکایتی دارد. مار حرکتی می‌کند، مأموران به دستور شاه او را تعقیب می‌کنند و به جنازه مار دیگری می‌رسند که یک عقرب بر روی آن نشسته است. مأموران عقرب را با نیزه کشته و نزد شاه می‌آورند. سال بعد انوشیروان در بارعام حضور یافته است که همان مار می‌آید و از دهانش مقداری تخم سیاه روبه‌روی انوشیروان می‌ریزد. تخم‌ها را کاشتند و اسپرغم ”ریحان“ روئید. انوشیروان که همواره زکام داشت با استفاده از آن گیاه بهبود یافت. در مصر زنان گل‌های ریحان را در رختخواب مردان مورد علاقه‌شان می‌ریزند.
در مالزی در محل دفن مرده‌ها ریحان می‌کارند. در مولداوی طبق یک رسم کهن که هنوز هم پابرجاست، زنان با قبول دسته ریحان از مرد، پیشنهاد ازدواج او را می‌پذیرند. دم‌کرده ریحان در تشنج‌ها و برای تقویت عمومی، تقویت دستگاه گوارش، سردردهای یک‌طرفه و عصبی، سرگیجه، دل‌پیچه و سرفه‌های سخت مثل سیاه‌سرفه مفید بوده و تخم آن در درمان ورم‌های کلیوی و ترشحات واژینال سودمند است.
● پر سیاوشان ـ خون سیاوشان چند قطره خون مظلوم
هنگامی‌که گرسیوز به دستور افراسیاب و سودابه در دشت طلا سر سیاوش را برید، مقداری از خون او بر زمین ریخت و از آن محل گیاه ”پر سیاوشان“ (در افسانه‌ای دیگر: خون سیاوشان) روئید. پر سیاوشان گیاهی همه ساله است که هر سال از ریشه آن ساقه‌های ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متری می‌روید. قسمت مورد استفاده گیاه در طب سنتی برگ‌هاست.
برگ‌های این گیاه که بوی ضعیف و طعم گس دارند دارای این خواص است: نرم‌کننده سینه، درمان تنگی نفس، مفید برای بیماری‌های ریه، طحال و سنگ کلیه. پماد آن باعث کاهش ورم بیضه می‌شود و در درمان زخم‌های خورنده و ریزش مو مفید است. خون سیاوشان تقریباً خواص پر سیاوشان را دارد. از خونریزی جلوگیری می‌کند. پودر آن در قدیم برای بهبود زخم‌های شمشیر به‌کار می‌رفته است. برای لثه و زخم معده مفید است. سوختن آن خوشبو است.
● اسفند ـ سی و سه دونه
اسفند به معنی فروتنی در عین پاکی و یا تواضع و تقدس یکی از صفات خداوند (اهورا مزدا) در ایران باستان بوده است. در ایران قدیم یکتاپرست، رسمی وجود داشته که به اسلام نیز وارد شده است. برای چشم‌زخم دعاهای مختلف می‌خوانند و به دانه اسفند سوزن فرو می‌کنند اگر اسفند ترکید چشم‌زخم از طرف شخصی بوده که نامش را با دعا خوانده‌اند.
در قدیم اسفند را می‌چیدند و در چاله‌هائی زیر خاک می‌کردند، سپس به آن آب فراوان می‌دادند و پس از دو سه روز با چوب کلفت نوک‌تیزی سوراخ‌هائی ایجاد کرده و دانه هندوانه در آن می‌کاشتند. هندوانه‌های این چاله‌های اسفندی در نهایت شیرینی و آبداری بوده است. ”اسفند“ یا ”اسپند“ یا ”سپند“ از تیره ترخان بوده و خواص زیادی دارد. ضدعفونی کننده، خوشبوکننده با کندر، تسکین درد دندان (بخور آن)، ترک اعتیاد، نرم‌کننده سینه، تصفیه خون، ضد کرم کدو، ضد نفخ، افزایش شیر، ضد فلج و جنون. از تیره اسفند‌ها می‌توان به گیاهان مختلف داروئی اشاره کرد مانند:
۱) ”زیره دشتی“ یا ”کمون دشتی“ که خاصیت مسهلی دارد و بیشتر در دامپزشکی به‌کار می‌رود.
۲) ”خارخاسک“ یا ”خاسک“ یا ”سه کومک“ یا ”شکرفنج“ که جوشانده آن ادرارآور است. خیسانده آن در شراب، پادزهر سموم غذائی و گیاهی خطرناک است. عصاره برگ و ریشه و میوه آن دفع‌کننده سوزاک و عفونت‌های ادراری است. دافع سنگ و درد مفاصل است.
۳) ”زبان در قفا“ یا ”زبان پس قفا“ که ضد کرم، ادرارآور و اشتهاآور بوده و جوشانده آن ضد کچلی و ضد شپش است.
● آلوئه‌ورا ـ جنگ برای یک گیاه
در طب سنتی هند، تمدن‌های یونانی، رومی، آفریقائی، مایائی و چینی، برای گیاه ”آلوئه‌ورا“ خواصی ذکر شده است و همچنین در مراسم مختلف و گوناگون از آن استفاده می‌شود.
مسلمانان برخی کشورها پس از مراجعت از سفر حج این گیاه را بالای در خانه‌ها می‌آویزند. اولین گزارش مکتوب از این گیاه به غارنوشته‌ها و کنده‌کاری‌های روی ظروف و معابد باستانی، در مصر و به تاریخ چهارهزار سال پیش از میلاد مسیح مربوط می‌شود.
در افسانه‌های مصری ذکر شده است که به‌علت گرامی بودن این گیاه، برای حضور در مراسم پس از مرگ و تدفین یک فرعون باید هرکس تحفه‌ای از برگ‌های آلوئه‌ورا تقدیم می‌کرد. ارسطو که مشاور الکساندر کبیر یا همان اسکندر مقدونی بوده است، به خواص درمانی این گیاه اعتقاد خاصی داشت. به همین دلیل در سال ۳۳۳ قبل از میلاد، اسکندر را متقاعد کرد جزیره سوکوترا را در اقیانوس هند تصرف کند. این جزیره به محل رویش آلوئه‌ورا شهرت داشته است. این گیاه برای درمان زخم‌های سپاه اسکندر استفاده شد.
آلوئه‌ورا از خانواده سوسن و شبیه کاکتوس است. ساقه‌های گوشتی و آبداری حداکثر با طول ۲ متر و برگ‌های پهن تیغ‌دار دارد که اگر تیغ‌ها را جدا کنیم از آن ژل خارج می‌شود. این ژل در درمان اگزما و عفونت‌های پوستی، سرمازدگی، سوختگی، ترمیم جای عمل سزارین، هموروئید و دیابت کاربرد دارد. در طب سنتی از این گیاه برای درمان انواع میگرن، سوءهاضمه، درمان جوش و سوختگی استفاده می‌کردند.
امروزه از ژل و عصاره این گیاه در ضد آفتاب‌ها، مرطوب‌کننده‌ها و کرم‌های سوختگی استفاده می‌شود اما این گیاه که گیاه درمانگر، گیاه سوختگی، دکتر گلدانی و گرز بهشتی نامیده می‌شود، به‌صورت خوراکی نیز می‌تواند در کمک به گوارش غذا، سلامتی قلب، بهبود عملکرد کبد، کنترل قند و کلسترول، تولید انرژی، تسکین درد مفاصل و تقویت سیستم ایمنی مفید باشد. با وجود اینکه هنوز عوارض خاصی برای این گیاه گزارش نشده است، مصرف آن در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی‌شود.
● نعناع: بوئیدن نعناع راهی به جهنم
رودخانه بزرگ کوکی‌توس (Cocytus) پس از گذراندن مسیری طولانی به مرکز زمین وارد می‌شود. مکانی گرم و سوزان، طبقه نهم جهنم، جایگاه فریب‌خوردگان تا ابد. قربانیان به‌وسیله گروهی الهه زیبا و اغواگر به نام نیمف (Nymph) فریب خورده‌اند. هر کدام از نیمف‌ها عطر مخصوصی داشتند که باعث می‌شد مردان مختلفی جذب آنها شوند. ورود به برکه با طمع رسیدن به نیمف‌ها، برابر بود با ورود به کوکی‌توس و همراهی با صدهزار سال جریان سهمگین رودخانه و سپس ورود به مرکز زمین؛ آخرین طبقه جهنم.
”مینته“ یکی از نیمف‌های زیبا بود که با عطر خود قربانیان زیادی را برای کوکی‌توس مهیا می‌کرد و به‌همین دلیل مورد توجه هادس (Hades)، خدای دوزخ بود. هادس برای اینکه مردان زیادتری را جذب دوزخ کند اندیشه‌ای کرد تا مردانی که دورتر از برکه نیمف‌ها زندگی می‌کنند نیز به سمت کوکی‌توس جذب شوند. هادس بوی مخصوص هر نیمف را در یک گل وارد کرد. بوی مینته به گل نعناع وارد شد. اما واقعیت این است که هر چقدر نعناع را ببوئید مسیری به برکه نیمف‌ها، رود کوکی‌توس و جهنم پیدا نخواهید کرد.
نعناع در خانواده (Lamiaceae) رده‌بندی می‌شود و با ریحان، پونه، اسطوخودوس، مرزه و مریم‌گلی فامیل است. ۲۵ تا ۳۰ گونه نعناع در نقاط مختلف وجود دارد که ۷ گونه در اقیانوسیه، یک‌گونه در آمریکای لاتین و بقیه در اروپا و آسیا بومی شده‌اند. منتول نعناع که عامل ایجاد بوی نعناع است، در گیاه بین ۵۵ درصد تا ۳۵ درصد تغییر می‌کند و دیر چیدن گیاه باعث کاهش میزان منتول می‌شود. خواص داروئی نعناع عبارتند از: تقویت معده و روده، آرام‌بخش، ضد تشنج، ضد سرفه، مؤثر در سرماخوردگی و آنفلوانزا، تسکین درد دندان، جلوگیری از پوسیدگی دندان، رفع حالت تهوع، ضد خارش، تب‌بر، پائین آورنده کلسترول و رقیق‌کننده صفرا. مصرف بیش از حد اسانس نعنا (عرق نعنا) باعث افزایش حرکات تنفسی، فشار روی قلب و تحریک بیش از حد دستگاه گوارش می‌شود بنابراین مصرف بیشتر از دو فنجان عرق نعناع توصیه نمی‌شود.
● گل سرخ، شرم از بوسه مادربزرگ حوا
فسیل‌هائی از شکوفه‌های گل سرخ در آرگون (Oregon) و کلرادو (Colorado) به‌دست آمده است که احتمالاً به ۳۵ تا ۷۰ میلیون سال قبل مربوط است، یعنی میلیون‌ها سال قبل از آمدن بشر روی زمین. در روم باستان گل سرخ تنها وابسته و تقدیم به دیونیزیوس باکوس (Dionysios Bcchus)، رب‌النوع شراب و ونوس رب‌النوع زیبائی محسوب می‌شد. برای مثال در عید سالانه دختران شادی که در بهاران برگزار شده و متعلق به ونوس بود، درباریان کوچه، خیابان‌ها و باغ‌ها را با ”گل سرخ“ و ”مورد“ تزئین می‌کردند.
در میهمانی‌ها جشن گل سرخ می‌گرفتند و همه جا را با این گل می‌آراستند و از قدح‌ها شربت گل سرخ می‌گرفتند و همه جا را با این گل می‌آراستند و از قدح‌ها شربت گل سرخ می‌نوشیدند. در دوران تسلط روم‌ها بر سرزمین تراس (Thrace) که محلی بین یونان و ترکیه است یکی از اعتیاد دیونیزیوس باکوس به نام روز الیا در آن سرزمین رواج داشته است.
افسانه‌های گل سرخ به نسبت سرزمین‌ها، عادات و رسوم، فرهنگ‌ها و اعتقادات مردم متنوع است. مسلمانان معتقدند گل سرخ از قطره‌ای از عرق جبین پیامبر (ص) به‌وجود آمده است. طبق افسانه‌ای دیگر، گل سرخ در بهشت سفیدرنگ بوده و هنگامی‌که حوا آن را بوسیده قرمزرنگ شده و تا به‌حال به‌همین رنگ باقی مانده است.
در افسانه‌های یونانی گل سرخ از چند قطره خون آفرودیت، الهه زیبائی و عشق، روئیده است که بر اثر خار و خس‌ها مجروح شده بود. در افسانه دیگر یونانی، ”آدونیس“ خدای زیبائی و جمال به‌وسلیه خوک وحشی مجروح می‌شود. قطراتی از خون او بر زمین می‌چکد و آفرودیت آنها را به‌شکل گل سرخ در می‌آورد.
یونانی‌ها گل سرخ را برای رومی‌ها به ارمغان آوردند و آنها آن را پرورش دادند. در دوران حکومت نرون (Neron) استعمال گل تزئینی گل سرخ در جشن‌های رومی به حد دیوانه‌وار رسیده بود چنانکه گویند نرون برای یک مهمانی ۴۰ میلیون سسترس (Sesterce) خرج تهیه گل سرخ کرده بود. بعد از ظهور مسیحیت ”ونوس“ به فراموشی سپرده شد و مدونا (Madona)، مریم مقدس همیشه باکره جایگزین او شد. ماه ششم تقویم سریانی، سنبله را به ماه مریم باکره تبدیل کردند که برابر با ماه می یا اردیبهشت شمسی است.
کلیساهای روم در ابتدا با استفاده از گل سرخ مخالفت کردند ولی بعد آن را به‌عنوان نشانه تسلی برای بازماندگان مرده‌ها پذیرفتند. از آن زمان گل سرخ در مراسم مذهبی، نقاشی و نشانه‌های کلیسائی و مجسمه‌سازی به‌کار می‌رود. هنوز هم زنان عابد و مقدسه مسیحی میوه‌های خشک و قرمز گل سرخ را به نخ کشیده همانند تسبیح با آن عبادت می‌کنند که روزیه (Rosaire) نامیده می‌شود. ایرلندی‌ها اعتقاد دارند اگر بیماری در خواب ببیند که گل سرخ را با خود به‌جائی می‌برد نشانه آن است که اجلش رسیده و می‌میرد.
در نهایت افسانه‌ای وجود دارد که براساس آن اروپائیان در قرون وسطی گل سرخ وحشی یا نسترن را شوم، نحس و شیطانی می‌دانستند. این افسانه از آنجا سرچشمه می‌گیرد که مولنتوف (Mullenthof) در داستان (Sehlewing) می‌گوید: ”شیطان می‌خواست به آسمان‌ها دست یابد. برای این مقصود نردبانی از ساقه‌های نسترن ساخت و شروع به بالا رفتن کرد ولی خداوند مانع شد و نردبان را پاره کرد. شیطان با سر به زمین خورد و تیغ‌های گل بدنش را مجروح کرد“. خواص داروئی گل سرخ، گلبرگ آن را در اسهال‌های مزمن، ترشحات زنانگی و خونریزی‌های عادی مفید دانسته‌اند. این گیاه در التهاب حلق به شکل غرغره و در شستن زخم‌ها به‌عنوان التیام‌دهنده مصرف می‌شده است. مصرف زیاد آن با آلو به‌شکل آش، مسهل قوی است که آن را در اوائل بهار تجویز می‌کرده‌اند.

میثم رضائی

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم