به مقتضای حال مخاطب

عهدی که غزالی در آن می‌زیست- یعنی قرن پنجم هجری- دوره نضج و شکوفایی تصوف و روز بازار عرفان بود. عوامل متعددی این رواج و شکوفایی را باعث می‌شد؛ عواملی که از درون و بیرون تقویت‌کننده تصوف بود. تلاش‌های خود صوفیان به عنوان عامل درونی از یک‌سو و عوامل تاریخی اجتماعی به عنوان عامل بیرونی از سوی دیگر در رواج تصوف موثر بود. صوفیه به طرق مختلف در ترویج تصوف دست داشتند. یکی از زمینه‌های تلاش‌های ایشان نگارش کتب عرفانی به زبان ساده فارسی است. صوفیه برای انتقال مفاهیم عرفانی به مردم مشتاق، کتاب‌های متعددی را به نظم و نثر فارسی نگاشتند. جنبش نوشتن کتاب‌های عرفانی به زبان فارسی در این عهد دلیلی بسیار مهم دارد و آن مخاطبان فارسی‌زبان علاقه‌مند به تصوف‌اند. در واقع صوفیه نیاز داشتند برای تعلیم و تربیت مریدان خود و ارشاد مردم عادی از شعر و نثر فارسی که همه‌کس‌فهم بود، استفاده نمایند. کتاب کیمیای سعادت غزالی از جمله این آثار است که غزالی آن را برای مخاطبان عام فارسی‌زبان خود نوشت. غزالی «احیاء علوم‌الدین» خویش را از زبان عربی برای ایشان به فارسی ترجمه و تلخیص کرد. غزالی در کیمیای سعادت در این‌باره می‌گوید: «ما اندر این کتاب، جمله این چهار عنوان و چهل اصل شرح کنیم از بهر پارسی‌گویان و قلم نگاه داریم از عبارات بلند و مغلق و معانی باریک و دشوار تا فهم توان کرد.» (غزالی. امام محمد. کیمیای سعادت ج۱،ص۹) همین دو جمله به وضوح ویژگی‌های نثر این کتاب را به تاثر از مخاطبان نشان می‌دهد.
مهم‌ترین ویژگی کیمیای سعادت به اقتضای حال مخاطبان، سادگی کلام غزالی است. همان‌طور که گفتیم مخاطبان غزالی مردم عامی پارسی‌زبانند و غزالی فیلسوف عارف مسلمانی است که برای این قشر جامعه مطالب تعلیمی و عرفانی و انتزاعی را در کیمیای سعادت آورده است. بیان این مطالب برای مخاطب باید به حدی ساده باشد که دلزده نشود و سخن را تا انتها دنبال کند، به همین دلیل غزالی با علم به این مطلب از شیوه‌های متعددی استفاده کرده است تا مطالب را تا جایی که امکان دارد، برای درک افهام آسان‌سازد. از شیوه‌هایی که به آسانی زبان غزالی می‌انجامد، احتراز از به کاربردن لغات دشوار عربی و لغات مهجور فارسی است. لغات دشوار، چه عربی و چه فارسی، در سخن غزالی انگشت‌شمارند و به‌طور کل فراوانی لغات فارسی نسبت به عربی در این کتاب ۷۰ به ۳۰ است. طبیعی است که کیمیای سعادت همانند سایر کتب عرفانی فارسی نثری ساده و روان داشته باشد و لغات فارسی آن به عربی بچربد و حتی لغات مهجور فارسی هم به ندرت در آن به چشم بخورد.
از دیگر ویژگی‌های زبان غزالی که باعث سادگی مطالب آن می‌شود، به کار بردن ایجاز و اطناب‌های بجاست. نثر غزالی بر ترکیبی از ایجاز و اطناب مبتنی است؛ هرجا لازم است سخن را به اطناب آمیخته و هرجا اقتضا می‌کند، ایجاز را به کار برده تا فهم مطالب برای مخاطب دشوار نباشد.
از مواردی که می‌توان به اطناب کلام سخن غزالی نسبت داد، آوردن جمله‌های معترضه است که کاربرد زیادی هم دارند، اما این اعتراض‌ها به ندرت طولانی می‌شوند و غالبا کوتاه و گاه در حد یک کلمه‌اند و به روشنی و فهم بهتر مطالب می‌افزایند: «ولکن مثال آن- چون از این عالم به عاریت خواهند- ماری باشد.» (همان، ج۱، ص۹۷) از دیگر موارد اطناب در کیمیای سعادت، آوردن تمثیلات و آیات و احادیث متعدد و پی‌درپی است. غزالی به کمک تمثیلات متعدد مطالب انتزاعی و مجرد را ملموس و محسوس‌تر می‌سازد و به فهم نزدیک‌تر می‌کند و با استفاده از آیات و احادیث مکرر، مطالب آورده شده در متن را تاکید می‌نماید. از دیگر ویژگی‌های کیمیای سعادت و سخن غزالی به اقتضای حال، بیان مطالب به شیوه خطابی است. غزالی به گونه‌ای مطالب را طرح می‌کند و سخن می‌راند که گویی مخاطب روبه‌روی او نشسته است و به سخنان او گوش می‌دهد، پرسش می‌کند، انکار می‌کند، شک می‌کند و... و در این شیوه روایت است که کاربرد افعال به صیغه امر یا مخاطب و قیود زمان حال معنا می‌یابد.
«بدان که عُجب بیماری است که علت آن جهل محض است» (همان، ج۲، ص۲۷۸). غزالی در القای سخنان خود به مخاطب بیشتر از توجیه استفاده کرده و سعی می‌کند مخاطب را مجاب کند تا سخن او را بپذیرد و مستقیم امرونهی نمی‌کند بلکه مطالب را با نظم منطقی و به درستی کنار هم می‌چیند، چنان‌که مخاطب درستی و صحت مطالب او را می‌پذیرد و به امرونهی نیازی نیست. مثلا به‌طور مستقیم به مخاطب امر نمی‌کند که «دروغ نگویید» بلکه به شیوه‌ای برای او استدلال می‌کند که دروغگویی چرا بد است.
«بدان که دروغ از آن رو حرام است که اندر دل اثر کند و صورت دل کژ گرداند و تاریک کند.» (ج۲، ص۸۲)
غزالی در کیمیای سعادت بیشتر با شاهد مثال و آیه و حدیث حرف زده، اما گاه در سخن او استدلال هم آمده است. از آنجایی که غزالی یک فیلسوف است و ذهنی منطقی دارد خواه‌ناخواه، گاهی سخن او به استدلال آمیخته است ولی تعمدی در کار نبوده و در مقایسه با نقل (آوردن آیه و حدیث و توجیه و...)، نقل بیشتر از استدلال در سخن غزالی دیده می‌شود. همه این عوامل دست در دست هم می‌دهند تا نثر کیمیای سعادت نثری باشد روان و ساده و مشحون به آیه و حدیث و تمثیل؛ همچون سایر متون عرفانی تا مخاطبان عام فارسی‌زبان و مشتاق به تعالیم صوفیه آن را فهم توانند کرد.

لیلا مجیدحبیبی

منبع : روزنامه کارگزاران