راز بقای آسیابهای پنج هزارساله دزفول

در گذشته، نیروی آب چرخهای سنگی و سنگین آسیابهای آبی را به حرکت درمی آورد و دانه های طلایی گندم را به آرد بدل می کرد تا نان سفره های مردم باشند. در دزفول که بیش از ۵۰۰۰ سال قدمت دارد، این آسیابها فراوانند همگی در ساحل رود دز بنا شده اند و در فهرست آثار ملی جای گرفته اند. خانم بشیری از کارشناسان اداره میراث فرهنگی دزفول می گوید: در گویش عامیانه مردم دزفول، مجموعه این تأسیسات (اوسیووای رعنا) خوانده می شوند که آسیابهای رعنا معنی می دهد و کلمه رعنا بازمانده شهر روناش است؛ چه آن که دزفول تا زمان حمدالله مستوفی جغرافیدان بزرگ، قصر روناش یا قصر رعناش نام داشت.
آسیابهای دزفول در غرب شهر قرار دارند، در محلی که معروف به رعناست. در تمام عرض بستر رود دز آثار طاقهای روسی و دیوارهای سنگی ساروجی و اتاقکهای نیمه خراب دیده می شود. این ساختمانها به گفته بشیری، سرگذشت جالبی دارند. او می گوید: از قدیم الایام سالخوردگان از پیشینیان خود برای ما نقل می کردند که بنای آسیاب آبی را با ملاتی آغشته به شیر ساخته اند و برای استحکام بنا سعی کرده اند که از آب رودخانه استفاده نکنند. حالا شاید این حرفها افسانه به نظر آید، ولی اصل ماجرا این است که درگذشته برای ساخت بناهای محکم در مقابل جریانهای فرسایش زا مانند جریان تند رودخانه، از ملاتهای آغشته به برخی مواد مانند روغن زیتون، سرکه، شیره انگور، شیر حیوانات اهلی، تخم ماکیان و… استفاده می کردند.
آنچه اکنون از این آسیابها باقی مانده، شامل دهانه های عبور آب با طاق رومی، اتاقک و دریچه های کنترل آب و پره ای است که با جریان آب به چرخش در می آمده است طرفه آن که با شیبدار کردن بستر رودخانه در این قسمت، آب سرعت بیشتری می یافته و با قدرت فزونتری پره را به حرکت در می آورده است.مجموعه این بناها با وجود تماس مستقیم با آب طی دوره ای بسیار طولانی، خراب نشده اند و این نشان از استحکام مصالح به کار رفته در آنها و نوع معماری شان دارد.
مردم دزفول این آثار را خرابه های آسیاب گندم خردکنی می دانند، اما خانم بشیری می گوید: به اعتقاد ما، حتی اگر از صد سال پیش نیز سند معتبری ارائه شود که در اینجا گندم آسیاب می کرده اند، نمی توان علت وجودی شان را فقط آسیاب گندم دانست، بلکه این تأسیسات عظیم که تمام عرض بستر رودخانه را در بر گرفته اند، با فشارشکن ها، دریچه ها و مجاری متعددی که از آنها جدا شده است، آب را در اطراف دزفول و مزارعش جاری می ساخته اند و در گذر زمان به عنوان آسیاب نیز مورد استفاده قرار گرفته اند.
به بیان دیگر، بناهای باقی مانده در بستر رودخانه دز در محدوده شهر دزفول، بقایای سیستم آبیاری عظیم و دقیقی هستند که در زمانهای نزدیکتر به عنوان آسیاب از آنها بهره گرفته شده است. تأسیساتی که از درجه پیشرفت فن و دانش در سرزمین ما و در روزگارانی بسیار دور حکایت دارد و زبان گویای نسلهای گذشته برای نسلهای امروز و فردا هستند.

منبع : دنیای معماری