جنگلداری و اکوتوریسم

● گسترش فرصت‌ها در کشورهای در حال توسعه
ترقی و پیشرفت ناگهانی در توریس طبیعی و اکوتوریسم، چالش‌ها و فرصت‌هائی را برای مدیریت جنگل به‌وجود آورده است. در دنیای بزرگ مشاغل، صنعت توریسم به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بیش از ۲۰۰ میلیون شغل (۱/۸ درصد شاغل موجود) را دربرمی‌گیرد. ارزش سالیانه توریسم و مسافرت بالغبر ۲/۴ تریلیون دلار آمریکا یا بیش از ۱۰ درصد کل درآمد ناخالص تولیدات جهانی را شامل می‌شود (۲۰۰۴,WTTC).
توریسم طبیعی، یک بخش از اکوتوریسم است و آن را می‌توان خشی از یک صنعت بزرگ دانست. البته تعریف مشخص از اکوتوریسم طبیعی وجود ندارد. اما به‌طور کلی شامل فعالیت‌های فراگیری که بر جاذبه‌ها و دیدنی‌های طبیعی مربوط می‌شوند که شامل ورزش‌های صحرائی، شکار، ماهیگیری، قایقرانی و ... است.
● جامعه اکوتوریسم بین‌المللی International Ecotourism Society تعریفی از اکوتوریسم دارد:
مسافرت‌های معینی به مناطق طبیعی که شامل مناطق حفاظت‌شده محیط زیستی با خصوصیات معینی از مردم مناطق روستائی قدیمی و حفظ شده هستند.
با وجود پذیرش و مقبولیت عمومی، تعریف فوق برای جامعه آماری انواع اکوتوریسم (اندازه‌گیری و تعیین طول دوره و حضور توریست‌ها، هزینه‌ها، استخدام یا میزان کمک به تولید ناخالص ملی (Groos Domestic Product GDP) فراهم می‌آورد.
بیشتر توریسم طبیعی و تمرکز اکوتوریسم بر روی جنگل‌ها است جاذبه‌های توریستی (وجود لانه‌های زیبا و گوناگون از پرندگان بر روی تاج درختان، مناظر زیبای حیات‌وحش، پیاده‌روی در جگل، وجود مناطق جذاب و بی‌نظیر در آن) بر روی میزان رشد این بخش اثر دارد و همچنین تأثیر ویژه‌ای بر روی سرنوشت جنگل‌ها و نحوه استفاده از آنها خواهد داشت.
به هر حال اکوتوریسم یک حرفه بسیار مناسب برای عصر پیش‌روی ماست و بیشتر بررسی‌ها، آن را پرترقی‌ترین بخش صنعت می‌دانند. طبق گزارشات (۱۹۹۲, Fillion, Foley and Jacquemot) بیش از ۴۰ تا ۶۰ درصد از کل توریست‌های بین‌المللی، توریست‌های طبیعی هستند (۲۰۰۴, Ananthas Wamy, ۱۹۹۴, Yleumorom). طرفداران محیط زیست و متخصصان توسعه، گسترش وسیع و مناسب و امکانات توریسم را با توجه به پتانسیل منطقه در دو زمینه حفاظت و توسعه روستائی و محلی (به‌ویژه در مناطقی که بهره‌برداری محدود شده یا نامناسب می‌باشد) مدنظر قرار داده‌اند.
بسیاری از مردم درک کرده‌اند که اکوتوریسم قادر به توسعه و هدایت فواید محیط زیست، اجتماع، فرهنگ و اقتصاد محلی و ملی است. همچنین اکوتوریسم فرصتی را برای مردم فراهم می‌آورد که بتوانند از جنگل‌ها و حیات‌وحش (بدون استخراج منابع و یا تخریب محیط زیست) به‌طور صحیح استفاده نمایند و یک دستاورد قوی و مؤثر بری حفاظت منابع با استفاده از مدیریت مناسب ایجاد می‌کند. اکوتوریسم می‌تواند باعث افزایش درآمد و اشتغال برای مردم محلی شود. اکوتوریسم و پتانسیل‌های آن می‌تواند یک سرمایه در هر نقطه از جهان باشد.
اکوتوریست‌ها، جستجوگران، علاقمندان طبیعت در حالت ابتدائی و قدیمی هستند که به مناطق دور و منطق کم رفت و آمد و بکر مسافرت می‌کنند.
در پروژه Nam Ha Ecotourism یونسکو در کشور جمهوری دومینیکن، از هر توریست که وارد قبیله و منطقه روستائی خاص شده ۵/۰ دلار گرفته و آن را صرف خرید دارو و آموزش برای مردم منطقه می‌کنند. همچنین نیروهای حیل روزی ۵ دلار برای راهنمائی توریست‌ها و هدایت آنها به مناطقی جنگلی زیبا و حیات‌وحش دریافت می‌کنند. این درآمدها میزان بهره‌برداری ناصحیح و شکار را در منطقه کاهش داده و باعث بهبود شرایط منطقه و مردم محلی شده است.
برخی از توریست‌های حرفه‌ای و پخته در مناطق طبیعی می‌توانند یک تأثیر مخرب داشته باشند. بدون نظارت بر آنها می‌توان نتیجه‌ای از قبیل تخریب محیط زیست، از هم گسیختگی ساختار اجتماعی و کاهش میزان سود اقتصادی برای مردم محلی را انتظار داشت.
مطالعات نشان می‌دهد که اکوتوریسم در گذشته با مشکلاتی از قبیل ترس از حیات‌وحش و حیوانات وحشی، از هم پاشیدگی الگوهای آزاد و ولد، تغییرات رفتار حیات‌وحش رو به رو بوده است (۲۰۰۴، Ananthaswamy).
● ملاحظات زیست‌محیطی
ملاحظات باید به‌گونه‌ای باشد که حضور توریست‌ها در مناطق مختلف و اسکان آنها باعث تخریب فیزیکی مناظر و جاذبه‌های گردشگری نشود. برای مثال مشکلاتی مثل تولید و پراکنده کردن زباله، قطع ردختان برای سوخت و ایجاد راه‌های ارتباطی و پناهگاه‌ها در بسیاری از پارک‌ها و مناطق حفاظت شده جنگلی، قابل مشاهده است.
استفاده بیش از حد بازدیدکنندگان باعث فرسایش راه‌ها و ساحل رودخانه‌ها، آلودگی آب، تخریب پوشش گیاهی و از بین رفتن گونه‌ها شده است. مشکلات به‌وجود آمده را می‌توان ناشی از عدم برنامه‌ریزی صحیح، نقص و کمبودها برای توسعه و ابزارهای مدیریتی، ناکافی بودن نظارت‌ها و ارزیابی‌ها و مکانیسم‌های کنترل، کاهش مشارکت (افراد بومی که در نزدیک منطقه یا داخل هستند) و منحرف کردن امکانات و سرمایه‌های دولتی و جوامع محلی دانست.
در برنامه‌ریزی صحیح مدیریتی، همه پتانسیل‌های مؤثر توریسم بر اکوسیستم می‌بایست مورد ارزیابی قرار گیرد (نه فقط موارد سطحی و خاص باعث جذب توریست‌ها بر منطقه شوند).
اطلاعات پایه و خام نیز برای ارزیابی و پایش تغییراتی که بر توسعه این صنعت مؤثر است، ضروری به‌نظر می‌رسد.
مفهوم انتقال ظرفیتی (Carrying capacity) نیز با مؤلفه‌های فیزیکی، اجتماعی، اکولوژیکی، می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. در سال‌های اخیر در طراحی و ساخت و مدیریت مناطق توریستی پیشرفت‌های جمعی قابل‌ملاحظه‌ای صورت گرفته است. چنین برنامه‌ای شامل استفاده از ترکیبات و امکانات مدیریتی محلی و بومی، جلوگیری از پخش و انهدام زباله‌ها، حفاظت از آب، انرژی خورشیدی و آبی است.
این برنامه همچنین یک نقش حساس و مهم در حفاظت از محیط زیست از طریق تخمین و اطمینان توریست‌ها (و عدم تجاوز آنها بر مناطق حساس)، حفاظت گیاهان در حال انقراض یا تجدید شده و جلوگیری از اختلال در حیات وحش بازی می‌کند. موفقیت اکوتوریسم نیازمند راهنمائی و آموزش مدیران و نیروهای مؤثر بر رفتار توریست‌ها است.
● ملاحظات اجتماعی - فرهنگی
انواع ”توریسم (که اکوتوریسم هم شامل آن می‌شود) شامل فرصت‌هائی با پتانسیل‌هائی برای افراد و فرهنگ‌های گوناگون، برای تغییر دیدگاه‌ها، توسعه، روابط دوستانه، کسب دستاوردهای جدید و خوب از دیگران است. طرف دیگر توریسم می‌تواند باعث تضادهای آشکار، ایجاد اختلاف فرهنگی (به‌ویژه زمانی‌که توریست‌های ثروتمند از مناطق فقیر و توسعه‌نیافته بازدید می‌کنند) شود.
اگر اکوتوریسم کنترل نشود می‌تواند به سرعت بر روی ساختمان اجتماعی و روستاهای حاشیه جنگل و افراد بومی منطقه و فرهنگ آنها تأثیرگذار و مخرب باشد. همچنین تورم قیمت‌های محلی از بین رفتن زمین‌های اجدادی، تغییرات ارزشی و رفتاری، رفتارهای ضداخلاقی، گسترش ناهنجاری‌ها و فساد از پیامدهای دیگر آن است.
بسیاری از مردم بومی در کشورهای در حال توسعه، یک تجربه سطحی از تأثیر اقتصاد محلی در این زمینه دارند. بسیاری از این افراد برای گرفتن پول از توریست‌ها از یکیدگر پیشی می‌گیرند، آنها معمولاً راهنماهای ساده و روستائی و کم‌اعتباری هستند. در آمد آنها در بسیاری از زمان‌ها بالاتر از یک فرد روستائی که به‌کار خود در منطقه مشغول است، باشد و احتمالاً باعث دشمنی و حسادت می‌شود. دیگر نتایج منفی آن شامل گدائی (و درخواست پول) و دشمنی با توریست‌ها است.
● ملاحظات اقتصادی
میزان و حدی که اکوتوریسم قادر به حفاظت از جنگل‌ها و توسعه مناطق روستائی می‌باشد بستگی به میزان درآمد برای مدیریت پارک‌ها و دیگر زمین‌های جنگلی و جلوگیری از عملیات‌های مخرب است.اغلب میزان درآمدی که از اکوتوریسم حاصل می‌آید به دیگر مناطق می‌رود و تأثیر کمی بر حفاظت منابع دارد. این میزان در فقدان درآمدها معمولاً به شکل هزینه شروع سفرها، سفرهای هوائی، اسکان در مطقه و تهیه غذا و مسکن انجام می‌شود.
طبق بررسی‌های بانک جهانی، فقط ۴۵ درصد از درآمد حاصل از مسافرت توریست‌ها به کشور میزبان می‌رسد. همچنین یک مطالعه در منطقه Annapurna در نپال نشان می‌دهد که فقط ۱۰ درصد مبالغی که توریست‌ها هزینه می‌کنند نصیب اقتصاد محلی می‌شود (۱۹۹۹، Martinoli and Fiore).
دولت‌ها درصدد هستند که هزینه مدیریت پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده را از طریق ایجاد درآمدها مانند گواهی و قیمت‌های ورودی، هزینه‌های توریستی تأمین نماید، برای مثال در تایلند با گسترش زیر ساخت‌ها و سهولت رفت‌وآمدها، خرید و فروش افزایش یافته و قیمت ورودی اضافه شده است. به هر حال چنین راهکارهای بدون مخالفت نیست.
مدیران پارک‌ها در حفاظت از منابع، آموزش دیده‌اند و اغلب آنها نگران مشکلات که ناشی از افزایش توریست و اثرات آن هستند. از طرف دیگر توریست‌ها از پرداخت مبالغ بالا، ناراحت هستند. مثلاً دربعضی مناطق قیمت ورودی بخش‌های مختلف برای توریست‌ها ۷۵ درصد بیشتر از مردم محلی است. گسترش توریست‌ها در پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده، مالیات‌ها را دو برابر کرده و در نتیجه باعث افزایش و بازگشت سرمایه به خزانه ملی شده است.
درآمد اکوتوریسم می‌بایست برای بهبود مدیریت مناطق جنگلی (که پایه توریسم هستند) هزینه شود اما اغلب این درآمدها کافی نیستند. برای مثال در کارستاریکا، فقط یک‌چهارم بودجه خدمات پارک از پرداخت‌ها حاصل می‌شود که برای مدیریت منطقهٔ موردنظر کافی نیستند و می‌بایست از امکانات و بودجه دولتی نیز کمک گرفته شود.
● چالش‌ها
اگرچه اکوتوریسم دلیل خوبی برای حفاظت جنگل‌ها و بهبود اقتصاد روستائی دارد ولی تنها راه درمان و کافی نیست.
تجربه نشان می‌دهد که موفقیت فقط حت شرایط معین و مدیریت منابع و دفاتر توسعه انجام می‌شود و از انتظارات غیرواقع باید پرهیز شود. اکوتوریسم نیازمند مناطقی با منظره و طرح جذاب و بکر طبیعی مثل حیات‌وحش، به وسعت کافی همراه با گیاهان نادر و نقاط بکر، آبشارها و مناظر زیبا است داشتن راه‌های ارتباطی بی‌خطر، اسکان مناسب، دادن اطلاعات مناسب و امکانات کافی برای راحتی توریست‌ها نیز با اهمیت و مؤثر است. در حالی‌که فقط تعداد کمی از توریست‌ها خواهان سفر در شرایط سخت هستند، بیشتر آنها ترجیح می‌دهند در راحتی و اسایش سفر کنند. متعادل کردن این دو نیاز، نیازمند اطلاع از می و خواسته توریست‌ها و میزان سرمایه واقعی موجود است.
اگرچه توریست‌ها پرشور و با هیجان رغبت و میل مسافرت به مسافت‌های دور را دارند اما پول و زمان کافی برای این کار را ندارند. بناراین می‌بایست مناطقی که قابل دسترسی نیستند را برای بازدید هموار ساخت. به‌علاوه مانند سایر فرم‌های توریسم، اکوتوریسم دارای حساسیت بالائی نسبت به ریسک‌های بالا به‌ویژه در ارتباط با جنگ‌های قدیمی و تروریسم دارد. یک تجربه در نپال و رواندا نشان می‌دهد وقتی که توریست‌ها احساس خطر کنند به میزان زیاد مسافرت‌ها و گردش‌ها کاهش می‌یابد. توریسم همچنین از اقتصاد جهانی متأثر است. توریسم در کشورهای توسعه‌یافته و دارای سطح اقتصادی مناسب، به خاطر قدرت خرید و وضعیت مالی مردم بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
علاوه بر این نرخ‌های رایج پولی، ملاحظات سیاسی و ظرفیت‌ها و خصوصیات فرهنگی می‌تواند در تصمیم‌گیری برای مسافرت مؤثر باشد. در یک کار رقابتی (اکوتوریسم) احتیاج به مدیریت مؤثر و مهارت‌های خاص و ناب است (و همچنین مهارت‌هائی که در جوامع روستائی وجود ندارد). برای انجام بعضی از پروژه‌ها، سازمان‌های غیردولتی می‌توانند با ایجاد حمایت کوتاه مدت وضعیت را بهبود بخشند.
افرد بومی منطقه و جوامع درگیر که نیازمند فهم و درک توسعه اکوتوریسم و استفاده از سود حاصل و کاربردهای آن تقابل با افراد خارج از منطقه (در یک دیدگاه برابر) می‌باشند. بعضی از کشورها سیاست‌های حمایتی و پرداخت و انجام هزینه‌های جزئی برای افراد محلی به پایداری و حفظ مناطق حفاظت‌شده کمک می‌کنند.
برنامه‌ریزان اکوتوریسم همچنین فروش صنایع دستی و محصولات بومی منطقه را بهبود و تسهیل می‌بخشند. و با انجام برنامه‌های آموزشی و هماهنگ افراد بومی را جهت انجام فعالیت‌ها و راهنمائی توریست‌ها (به‌عنوان مدیران پارک یا کارمندان پارک) آماده می‌سازند (V a n a s e l t, ۲۰۰۱).
برای حفاظت از منابع طبیعی که صنعت اکوتوریسم در آنها بنا شده است اغلب سطح کوچک توریسم پیشنهاد می‌شود، اگرچه به‌طور کلی در سطح کوچک شاهد ایجاد شغل‌های فصلی و کم درآمد هستیم. بنابراین چالش اصلی در این زمینه تعریف یک سطح اکوتوریسم که ایجاد سود برای جوامع محلی بدون به مخاطره انداختن جنگل و منابع طبیعی و همچنین وضعیت اقتصادی منطقه است.
گسترش اکوتوریسم و ترقی و پیشرفت آن همراه با به مخاطره انداختن منابع (مثل بسیاری از آسیب‌های زیست‌محیطی و کاهش تولید محلی و سود آن) منجر به درخواست گواهی برای آن شده است.
همراه با گواهی برای جنگل، تقاضای وسیعی برای گواهی دادن شکل‌های مرتبط با اکوتورسیم (با گسترش وسیع و روزافزون اکوتوریسم) و با ایجاد شغل‌ها وضعیت جدید، پیش آمده که این گسترش باعث ایجاد یک سردرگمی و عدم آگاهی کافی از پتانسیل جنگل و اختلال در جریان دادن گواهی شده است. بعضی‌ها ادعا می‌کنند که گواهی انجام فعالیت‌ها را سهولت بخشیده است اما این ادعا هنوز علمی و به واقعیت تبدیل نشده است.
در حال حاضر تلاش‌ها برای هماهنگ‌سازی جریان‌ها و آگاهی از اطلاع‌رسانی از گواهی توریسم ادامه داد (Cheffe, Honey ۲۰۴) اکوتوریسم یک حرفه و صنعت با پتانسیل رقابتی بالا است که نیازمند اطلاع یافتن از ظرفیت قابل توجه آن برای رسیدن به موفقیت است.
بیشتر کشورها نمی‌توانند همه پتانسیل این بخش از صنعت را تشخیص دهند و به سود کامل و قابل توجه آن دست یابند. در نتیجه حمایت کافی از این بخش و توسعه آن به‌عمل نمی‌آورند.
با در نظر گرفتن چندین استثناء حرفه جنگلداری نمی‌تواند به صورت یک استراتژی مدیریتی جنگل به اکوتوریسم نگاه نماید. با این حال منافع حاصل از توسعهٔ موفق آن، برای سایر بخش‌ها و قسمت‌ها تأثیرگذار خواهد بود.
در هر صورت جنگلداری و مدیران جنگل می‌بایست به این نتیجه برسند که اکوتوریسم را با مدیریت جنگل دخیل نماید.

محمد عبادی
منبع:
۲۰۰۵State of the worlds forests

منبع : سایر منابع