مجموعه‌سازی در ایران و غرب

در علم کتابداری <مجموعه> نقش زیادی دارد، چراکه به مجموعه دانش‌های یک جامعه شکل می‌دهد. ناشران هر کشوری هر قدر بیشتر به اهمیت مجموعه‌ها توجه کنند، نشان می‌دهد بیشتر به هدف دانش‌گستری نزدیک‌تر شده‌اند. ما سابقه‌ای قدیمی هم در این زمینه داریم که یکسری کتاب برای عامه مردم و مخاطب عام چاپ کنیم و یکی از معروف‌ترین‌شان که هزار سال پیش به صورت مجموعه درآمده است، <رسائل اخوان الصفا> است.
اخوان الصفا در قرن چهارم ظهور کردند و متوجه شدند که مردم عادی نیاز دارند تا با فکر زمانه خودشان و گذشتگانشان آشنا شوند. بنابراین باید زبان ساده‌ای انتخاب می‌کردند و باید سعی می‌کردند مجموعه دانش‌ها و معارف عصر را با زبان ساده و بیانی روشن، منظم و منسجم در اختیار مردم قرار دهند. این مجموعه نباید خیلی مفصل باشد و تا جایی که امکان داشت باید نوعی هماهنگی هم بین این مجموعه‌ها وجود می‌داشت، بنابراین گروهی به طور مخفی در بصره گردهم آمدند و بعد در جنوب ایران انجمن سری تشکیل دادند و در کنار آن تالیف رساله‌های بیست یا سی‌صفحه‌ای را شروع کردند. ۵۲ رساله را درباره کل معارف زمان خودشان تهیه کردند؛ به زبان ساده و با بیان روشن و آن را بین مردم پخش کردند. واقعا ما خیلی نمی‌دانیم که این مجموعه‌ها چه تاثیری بر روی مردم گذاشت اما امروزه رسائل اخوان‌الصفا را بهترین مجموعه فکر اندیشه اسلا‌می و ایرانی می‌دانیم. ‌
مجموعه‌سازی به این صورت در غرب خیلی مورد توجه قرار گرفت، خصوصا از قرن نوزدهم به بعد که صنعت چاپ هم دگرگون شد. با اختراع دستگاه‌های چاپ سریع و تولید کاغذ زیاد و به خصوص با ورود مردم عادی در حوزه اجتماع، سیاست و گسترش دموکراسی مجموعه‌سازی برای مردم در غرب بسیار رواج یافت. مجموعه‌های مختلفی خصوصا در انگلستان قرن نوزدهم نوشته شد و این مجموعه‌ها را افراد درجه یک تهیه می‌کردند. سعی می‌کردند قیمت این کتاب‌ها در حد یک پنی باشد و با تیراژ خیلی بالا‌ چاپ شود، حتی گاهی تیراژ آن در انگلستان به صدهزار می‌رسید، در حالی که هنوز اکثر جامعه هم بی‌سواد بودند.
به هر حال این مجموعه‌سازی آنقدر مورد توجه قرار گرفت که امروزه در غرب کمتر ناشری است که در سلسله انتشارات‌خود مجموعه نداشته باشد و مخاطبان هم فرق می‌کند اما هدف از مجموعه‌ها این است که اطلا‌عات روشن، گویا و با بیانی ساده را در اختیار مخاطبان عام قرار دهد تا پاسخ به نیازهای جامعه باشد.
مهم‌ترین مجموعه‌ای که ایرانیان از حدود شصت سال پیش می‌شناختند، مجموعه <چه می‌دانم؟> است. این مجموعه‌ای بود که انتشارات دانشگاه پاریس درمی‌آورد که حدود سه هزار تا از آن هم تا به حال چاپ شده است. از این تعداد حدود سیصد تا به فارسی ترجمه شده است. کتاب‌هایی که صد صفحه‌ای است در زمینه‌علوم و معارف بشری می‌باشد و معمولا‌ آن را یک متخصص نوشته و سعی شده با زبانی ساده علم را در اختیار عامه مردم قرار دهد. اهمیت این مجموعه خیلی زیاد است و تاثیر زیادی در گسترش اندیشه علمی در ایران گذاشته است.
در ایران در دوره‌رضاشاه موسسه‌ای با نام <موسسه‌وعظ و خطابه> تاسیس شد و هدفش این بود که علما و دانشمندان با زبان ساده برای مردم در زمینه موضوعات مختلف صحبت کنند و این سخنرانی ها بعدها منقح و چاپ شود. افراد خیلی معروفی مثل فروزانفر و عبدالحسین‌خان رهنما هر یک درباره موضوعی صحبت کردند و بیست جزوه را این موسسه چاپ کرد که بعدها به صورت کتاب درآمد و هیچ‌وقت هم تجدید چاپ نشد.
این برنامه با جنگ جهانی دوم و اشغال ایران متوقف شد. بعد از آن ناشران ایرانی به مجموعه‌سازی کم و بیش توجه کردند و برخی از ناشران هم این مساله را جدی گرفتند. یکی از آنها <بنگاه ترجمه نشر کتاب> بود. این بنگاه در حوزه‌های مختلف سلسله کتاب‌هایی را درآورد. انتشارات خوارزمی هم حدود ده یا پانزده کتاب را با عنوان پیشروان اندیشه نو درآورد و بنا بود که حدود ۵۰ کتاب درباره متفکران معاصر جهان در حوزه‌های مختلف باشد. این مجموعه خیلی هم مورد استقبال قرار می‌گرفت. برای اولین بار بود که مطمئن بودید که اگر یکسری را تهیه کنید و بخوانید، در زمینه‌آن حوزه، اطلا‌عات کلی و به دردخوری به دست می‌آورید. در ایران امروز هم خیلی از ناشران این کار را انجام می‌دهند.
نکته مهم دیگر که درباره مجموعه‌سازی، مساله استمرار است. اگر ناشر یا موسسه‌ای خیال مجموعه‌سازی دارد، واقعا باید فکر کند که این کار چقدر استمرار دارد؛ با پنج یا شش کتاب درآوردن، مجموعه‌ساز و تاثیرگذار نخواهند شد و این تاثیر در کوتاه مدت نیست. تاثیر آرام آرامی است که اثر خود را به تدریج می‌گذارد. دومین مساله این است که در مجموعه‌سازی باید مخاطب‌شناس بود، یعنی بدانید که مجموعه را برای چه کسی درمی‌آورید. مساله دیگر لحن کتاب و تناسب مجموعه‌هاست، چون مجموعه‌را افراد مختلف می‌نویسند و در این صورت است که نقش دبیر مجموعه بسیار مهم می‌شود. فایده‌مجموعه این است که کم‌کم خریدار ثابتی می‌یابد و بعدها کسانی که یک یا دو اثر از یک مجموعه را خوانده باشند، به طور خودکار سعی می‌کنند بقیه مجموعه را هم داشته باشند و آنها را نگهداری کنند. بنابراین بعد از مدتی خریدار مطمئنی برای آن مجموعه پیدا می‌شود و با این عمل ناشر مطمئن‌تر می‌شود که به کار خودش ادامه دهد.
تاریخ فکر خیلی چیز عجیبی نیست و در ۵۰ یا ۶۰ سال اخیر از مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی شده است. از حدود سال‌های ۱۹۳۰ به بعد مساله تاریخ فکر را اولین بار لا‌وجوی مطرح کرد. امروزه ما یک دایره‌المعارف فرهنگ تاریخ اندیشه داریم که به فارسی هم در سه جلد چاپ شده است. تاریخ فکر تا ۵۰ سال پیش به این معنی نبوده، اما در نیمه دوم قرن بیستم توجه زیادی به سیر تحول تاریخ فکر در جهان شده و خیلی کتاب هم در این خصوص نوشته شده است. اگر امروزه بخواهیم تاریخ فکر در ایران را برای مخاطبان مختلف بنویسیم، این الگو در مقابل ما هست. نوشتن تاریخ اندیشه امروزه به عنوان یکی از امور لا‌زم و واجب برای جامعه تبدیل شده است. مساله اصلی این است که فکر به عنوان یک نیرو تاثیرگذار است و شاید هم اصلی‌ترین تاثیر را در یک جامعه در درازمدت بگذارد. ‌
مجموعه <داستان فکر ایرانی> به نظرم مجموعه‌ای خواندنی است و شاید برای اولین بار باشد که به این معنی، تاریخ فکر ایرانی مطرح می‌شود، گرچه تا حد زیادی تاریخ اجتماعی ایران است و آن معنی تاریخ اندیشه و تاریخ فکری که امروز به عنوان یک مبحث مهم معرفت‌شناسی و حوزه تحقیق است، در اینجا تا حدی کم است. بعضی از مسائل به تاریخ فکر نمی‌خورد و مسائلی هم هست که آمدنش ضروری است اما در این مجموعه نیامده است. به‌طور کل این مجموعه، حوزه تاریخ فکر را در حوزه جغرافیایی ایران نشان می‌دهد. جاذبه داستانی برای کتابی که مخاطبانش نوجوانان یا افراد عادی باشند خیلی مهم است تا خواننده را جذب کند و به دنبال خود بکشاند. در بعضی جلدها و در بعضی از بخش‌ها این مساله رعایت شده و شاید در آینده بتوان بیشتر به آن جاذبه داد. فلسفه با تمام پیچیدگی‌هایش وقتی روایت داستانی آن را بدانید بدون آنکه از اهمیت و جدی بودن کار کاسته شود، تاثیر عظیمی روی همه می‌گذارد. مهم‌ترین کتابی که در این زمینه درآمده، <دنیای سوفی> است. این کتاب تاریخ فلسفه به صورت داستانی است. تاکنون بیش از ۲۰ ‌میلیون نسخه از این اثر در دنیا به‌فروش رفته و حتی در ایران چندین بار تجدید چاپ شده و این نشان می‌دهد که چقدر نیاز وجود داشته که رشته غامض و پیچیده‌ای مثل فلسفه در حوزه داستان بیان شود بدون اینکه از جدیت آن کم شود بنابراین در هر حوزه‌ای می‌توان یک <دنیای صوفی> نوشت. ‌
دبیر مجموعه این اثر خیلی زحمت کشیده تا این تناسب حفظ شود. مقدمه‌ای که نوشته‌اند خیلی خوب است. خصوصا یک جمله خیلی خوب نوشتند که آن را نقل می‌کنم چون به هر حال نگاه و نگرش کلی نویسندگان این مجموعه را نشان می‌دهد: <هر که سفری دور به گذشته ایران بکند با سوغاتی خاص خود پیش می‌رود.> در اینجا هم می‌گویند ما سفری به گذشته دور به ایران کردیم و فکر کردیم این چیزها سوغاتی خوبی است که به ارمغان بیاوریم. بنابراین کاملا‌ ذوق و سلیقه خودمان است. بعد هم گفتند: خداوند همه ما را با تمام اختلا‌فاتمان آفریده است و نمی‌خواهد همه با یک عینک و از یک پنجره به دنیا نگاه کنیم. هر کتابی که درمی‌آید با نگاه خاصی است و هر آدمی فکر می‌کند که نگاهش نگاه مهمی است. مهم این است که این نگاه مختلف در جامعه مطرح شود و مجموعه این نگاه، آرا و افکار است که در انتها حاصلش را جامعه می‌برد. لا‌زم است که با نگاه و دید مختلف به گذشته جامعه بنگریم و قبول هم ‌کنیم که این نگاه‌ها در کنار هم می‌توانند همزیستی مسالمت‌آمیزی داشته باشند. در این کتاب این مساله دیده می‌شود چون کتابی نیست که بخواهد نگاه خاصی را القا کند و سعی کرده تصویری از گذشته بدهد. این تصویر هم با زاویه خاص نویسنده‌اش گرفته شده و نویسنده دیگری ممکن است زاویه دوربینش را عوض کند. با این کار، نگاه چندبعدی پیدا می‌شود و جامعه بیشتر به حقیقت نزدیک می‌شود. ‌
اما نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که می‌بایست مشخص شود حوزه فکر ایرانی چیست. دین، فلسفه، عرفان، ادبیات و هنر در این حوزه می‌آید اما معتقدم دلیلی ندارد که به مسائل فنی و اقتصادی توجهی نشود.اما واقعا دلمان می‌خواهد بدانیم که مردمان‌مان در دوره سلجوقی چطور زندگی می‌کردند. در تمام این مجموعه جای اقتصاد خالی است، جز تاریخ مشروطیت که محیط اقتصادی معین شده بود. یکی از جذابیت این کتاب عنوان این جلدهاست.
‌ ▪ جلد اول <سپیده دم اندیشه>است که عنوان زیبایی است و تاریخ ایران در آن خیلی خوب شروع شده است. این دفعه از مادها شروع نکردند، بلکه از عصر نوسنگی، جامعه ایرانی را شروع کردند و همین‌طور جلو آمدند تا رسیدند به ایران قبل از دوره آریایی‌ها و بعد فکر آریایی‌ها و این درست بود. ‌
▪ جلد دوم آن <فراز و فرود> است که عنوان خوبی است چون در واقع سقوط دولت هخامنشی است که یک فرود است و بعد روی کار آمدن اشکانیان و ساسانیان است و فرودش هم سقوط اشکانیان است. در این دوره بیشترین توجه به دین صورت گرفته است، حتی مزدک و مانی هم جنبش‌هایی بودند که به عنوان فکر دینی در ایران بررسی شدند. فکر دینی در ایران همیشه مهم و تاثیرگذار بوده است. در کنارش هنر و علوم را مطرح کردند که خوب است، اما اشکالش این است که موسیقی ندارد در حالی که موسیقی دوره ساسانی خیلی مهم بوده است و موسیقی بر موسیقی صدر اسلا‌م و پس از آن بسیار تاثیر گذاشته است.
▪ جلد سوم، <تولدی دوباره> است. اینجا برای اولین بار شروع کتاب جنبه‌داستانی می‌گیرد و حالت روایی پیدا می‌کند. این جلد راجع به اسلا‌م است و بیشتر به مسائل کفر و ایمان می‌پردازد.
▪ جلد چهارم که جلد مهمی است <دوران طلا‌یی> نام دارد. اوج تمدن ایرانی که از دوره سامانیان و صفاریان شروع می‌شود و تقریبا تا آخر سلجوقیان ادامه می‌یابد. این دوره از نظر علم و فلسفه مهم‌ترین دوره تاریخ ایران بوده است. این دوران طلا‌یی اوج فکر ایرانی را در قرون وسطی نشان می‌دهد.
▪ جلد پنجم، <فرار از عقل>، دوران سلجوقیان و مغول را در برمی‌گیرد، یعنی بعد از آن دوران طلا‌یی عقل‌گرایی ظاهرا ایرانیان از عقل زود خسته می‌شوند و برمی‌گردند به گریزگاه عقل؛ گریزگاه عقل هم شعر است. شعر هم به عرفان ختم می‌شود. بالا‌خره این دوره، دوره‌فرار از عقل است. البته در اینجا هنوز گذشته وجود دارد اما نشان می‌دهد گرایش جامعه این است که عقل را پشت سرش بگذارد و با دنیای اشراق و شهود سروکار می‌یابد و آفرینش‌ها و نوآوری‌هایش هم بیشتر در این حوزه است؛ دیگر نه ابوریحان بیرونی می‌آید نه فارابی و نه دیگران. ‌
▪ بعد می‌رسیم به حمله مغول که نام آن را <مغول‌ها> گذاشته‌اند. اینجا برای اولین بار کتاب خیلی خوب شروع می‌شود چون جنبه‌داستانی دارد. تصویری که اول این کتاب درباره نحوه حمله مغول ارائه می‌شود مخاطب را یک دفعه در حوزه‌فضاسازی و شخصیت‌پردازی داستانی می‌برد. دوره‌مغول از نظر تاریخ‌نگاری، هنر و علوم آن مهم است و نباید تنها به این پرداخت که مغول آمد همه چیز را برد و رفت، به هر حال این دوران دستاوردهایی هم داشته است.
▪ جلد هفتم آن با عنوان <دوباره ایران> بازگشتی است به گذشته برای جست‌وجوی نام و جای ایران که اصلا‌ ایران کی چنین نامی پیدا کرد و اصلا‌ ایران کجاست و این نگاه به گذشته را خوب درآورده است. جایی که هویت ایرانی شکل می‌گیرد. هویت ایرانیان از اواخر دوره ایلخانیان است که برای اولین بار شکل می‌گیرد اما دوره صفویه است که ایران به این مفهوم شکل می‌گیرد. خصوصا که دین هم با ملیت یکی می‌شود یعنی شیعه و ایرانی بودن برای اولین بار یکی می‌شود و ایران یک هویت مستقل و یکپارچه برای اولین بار در جهان اسلا‌م می‌یابد.
▪ جلد هشتم <ایران در آستانه تغییر> است که می‌رسیم به دنیای مدرن و دنیای مدرن هم اولین آشنایی با غرب است.
▪ جلد نهم اوج برخورد اولیه ما با جهان مدرن است که انقلا‌ب مشروطیت است. در اینجا یک نکته جالب این است که چهار نگاه را مطرح کردند: نگاه به غرب، نگاه به ایران باستان، نگاه به شرق و نگاه به اسلا‌م. چهار نگاه جدید در این دوره پیدا می‌شود که برای هریک نمونه‌ای هم آمده است. نگاه به غرب باعث می‌شود که ما نگاه‌مان به گذشته خودمان تغییر کند و یک نوع بازنگری و بازسنجی نسبت به عقاید قبلی داشته باشیم. فهرست اعلا‌م و نمایه کتاب خیلی اشکال دارد و باید اصلاح شود اما جز اینها کتاب خیلی خوب چاپ شده، تصاویر و نقشه‌هایش تا حدی که هزینه کتاب را بالا‌ نبرد خیلی چشمنواز و شکیل است و به نظرم این کتاب برای همه از نه‌ساله تا نودساله قابل استفاده است.

متن سخنرانی کامران فانی در نشست نقد و بررسی مجموعه داستان فکر ایرانی در شهر کتاب
کامران فانی

منبع : روزنامه اعتماد ملی