نگرشی نو به مفهوم جنبش نرم افزاری

بحث حاضر در مورد تولید علم و جنبش نرم افزاری است ، لازم است در این مورد، نسبت به سه مؤلفه ذیل دیدگاه كلی و جامعی مطرح شود:
۱) مفهوم و معنای تولید علم و جنبش نرم افزاری
شاید بحث تولید علم و جنبش نرم افزاری ، همان پیشینه تاریخی و معرفتی بحث «توسعه علم» باشد.توسعه علم به معنای «development of sience» است. اكنون این واژه با تعبیر دیگری با عنوان «تولید علم» یا «production of sience» مطرح شده است ، پس در بحث تولید علم «development» تبدیل به «Production» می شود.
اصطلاح جنبش ؛ «movement» كه در واژه «جنبش نرم افزاری» به كار رفته، بیشتر در جامعه شناسی استعمال می شود. جنبش یا حركت، هم به روش «اصلاحی» ، (نه پایه ای و بنیادی) وجود دارد، كه از آن به «movement reform» تعبیر می كنند و هم به سبك «انقلابی» انجام می پذیرد ، كه از آن به «revolationary movement» تعبیر می شود.
در فرهنگ رایانه ای كلمه «نرم افزار» در مقابل «سخت افزار» قرار دارد. نرم افزار همان طرح ها ، برنامه ها و اندیشه هایی است كه به رایانه داده شده، و به صورت CD و اینترنت و ... ارائه می گردد. سخت افزار هم شاملِ سیستم رایانه، مانیتور، دستگاه پخش كن و ... می باشد، لذا روشن است كه مفهوم نرم افزار از امور رایانه ای به عرصه علم شناسی و فرهنگ وارد شده و مفهوم و معنای خاص خودش را پیدا كرده است. البته معنای رایانه ای نرم افزار در جای خود محفوظ است ؛ نرم افزار در عرصه فرهنگ و اندیشه شاملِ علم و دانش و هنر و اندیشه می شود .
۲) جایگاه تولید علم و جنبش نرم افزاری
جایگاه این بحث از ابعاد مختلف قابل بررسی است:
الف ) بعد تاریخی:
در این رویكرد پرسش اصلی و اساسی این است كه ، تولید علم از چه زمانی آغاز شده و تا كدامین مرحله پیش رفته است ؟
در فرهنگ و تمدن غرب، دانش و علم ، به مفهوم امروزی را تالِس ملطی در یونان آغاز كرده و این حركت به تناوب تا قرون وسطی ادامه داشته و سپس در آغاز عصر روشنفكری «رنه دكارت» ظهور پیدا كرده است و پس از آن دوران جدید فرا می رسد. در حال حاضر نیز جهان غرب دوران «پست مدرن» را تجربه می كند.
در جهان اسلام ، فرهنگ و تمدن اسلامی از بعثت پیامبر گرامی اسلام شروع شده و همین طور تا خلفای بعد از ایشان ادامه داشته و سپس در عصر خلافت امویان و عباسیان به شكل گسترده تری ادامه می یابد. از قرن سوم و چهارم به بعد با ظهور اسحاق كندی و متفكرانی چون: زكریای رازی ، فارابی و سپس ابن سینا، وارد مرحله نوین و جدیدی می شود و همین روال تا ابن خلدون ادامه پیدا می كند و در عهد صفوی بزرگانی مانند: ملاصدرا ، میرفندرسكی، این رویه را ادامه می دهند تا نوبت به افشاریه و قاجاریه و در نهایت نوبت به دوران انقلاب اسلامی می رسد. بعد از انقلاب نیز چهار مرحله را تجربه كرده ایم :
▪ جنگ تحمیلی و دفاع مقدس؛
▪ بازسازی اقتصادی؛
▪ بازسازی سیاسی؛
▪ دوره جنبش نرم افزاری و تولید علم.
جنبش نرم افزاری و تولید علم در جهان اسلام از دوران بعثت پیامبر گرامی اسلام آغاز و تا عهد انقلاب اسلامی ادامه می یابد. بنابراین ، از بعد تاریخی ، دوره جنبش نرم افزاری و تولید علم ، دوره نوین و مرحله جدیدی است.
ب ) بعد علمی تولید علم و جنبش نرم افزاری :
این بحث گاهی در فضای فلسفه علم philosophy of since مطرح می شود. در فلسفه علم، مباحث و مسائل كلی مورد بررسی قرار می گیرد ،لذا تولید علم ، جزیی از توسعه علم است . در حال حاضر این مفهوم علمی كه در عرف و فرهنگ امروز جهان غرب، فرهنگ و تمدن جوامع سكولار و حتی تا حدودی در جوامع غیر غربی اسلامی رایج است. حال سؤالی كه ممكن است مطرح شود این است : آیا بحث تولید علمی كه از سوی مقام معظم رهبری طرح شده و در شكل گیری و نضج در جامعه است، همان مسأله فلسفه علم است ، یا نه، همان بحث توسعه علم development of sienceاست كه فقط از لحاظ ظاهر عوض شده و با نام «تولید علم» مطرح می شود؟ و آیا این طرح جدید جزو همان بحث قبلی توسعه علم است كه در جهان امروز مطرح بوده و هست؟
بی شك این بحث نه از نوع فلسفه علم تئوری پردازان و فیلسوفانی چون كوهن و پوپر و پیروان شان است ،و نه از نوع بحث های مورد توجه كارشناسان توسعه می باشد. مسأله بسیار فراتر از اینهاست.
عم یتساءلون عن النباء العظیم(؛ خبر ، خبر بزرگی است. )الذی هم فیه مختلفون(؛ دیدگاه ها هم متفاوت است. )كلا سوف تعلمون(؛ به زودی آن دسته كه اختلاف دارند، خواهند دانست كه این نظر ، نظر بزرگی است. حالا مطبوعات (راستی و چپی) سكوت كنند، چه اهمیتی دارد! هرچند متأسفانه حتی در سطح اساتید هم این خبر جا نیفتاده ، بعضی از دانشجویان هم خیال می كنند؛ این خبر نیز یكی از همان مباحث سیاسی است و هدفی «انتخاباتی» و «تبلیغاتی» پشت این قضیه است! ولی نه، واقعیت چیز دیگری است؛ دانشجو و طلبه و شخصیت های فرهنگی (از جمله مربیان و معلمان) باید به این مسأله از زاویه متفاوتی بنگرند.
تأكید می كنم كه مسأله حاضر ، مسأله فلسفه علم یا بحث توسعه نیست؛ مسأله ژرف تر و فراتر از اینهاست. این پدیده جایگاه خاص جنبش نرم افزاری و فلسفه تولید علم را معلوم می كند. ما شاهد تولد یك پدیده «ذوابعاد» هستیم.
بدون شك این نظریه می تواند فلسفه جدید انقلاب اسلامی باشد؛ به همین دلیل، نظریه جدید رهبر معظم انقلاب موفق و فراگیر شده است، اما سؤال اینجاست : این بی توجهی و عدم پی گیری مطبوعات و نشریات ناشی از چیست؟ مسأله غفلت است یا تغافل؟ بعضی خودشان را عمداً كنار كشیده اند؛ زیرا آنها می دانند كجای كار هستند! این را هم می دانند كه اگر قضیه را جدی بگیرند ، باید از همه مواضع و منافع سخت افزاری شان دست بردارند و اهل نرم افزار و تولید علم شوند ؛ از طرفی برای برخی هم هنوز مسأله تولید علم درست جا نیفتاده و در نیافته اند كه رخ دادی شگرف و نو در فلسفه انقلاب اسلامی روی داده است .
این فلسفه نوین و ذوابعاد، یك فلسفه سیاسی عمیق است كه اهل علم و سیاست را به تكاپو و پویایی وا می دارد و یا فلسفه تربیتی و آموزشی است كه به فرآیند تعلیم و تربیت، حركت و جنبش می دهد و یا فلسفه اداری است كه سیستم مدیریتی واداری جامعه را وارد مرحله نوینی می كند.
در دعای شریف افتتاح در فرازی از دعا، در وصف حضرت علی (ع) می فرماید:
و ... آیتك الكبری و النباء العظیم(. قطعاً همین طور است. این گونه نیست كه كوته بینانه ، پیش خود فرض كنیم كه حضرت امیر المومنین علی (ع) یك شخصیت بزرگی است كه در فلان تاریخ به دنیا آمده و تمام زندگی نامه اش در ۱۰ جلد كتاب عبدالفتاح عبدالمقصود گنجانده شده و در فلان تاریخ نیز عمر مبارك شان به سر رسیده است! نعوذ بالله ؛ حضرت امیرالمؤمنین (ع) یك نباء عظیم است كه می تواند تمام زندگی بشر را زیر و رو كند. بنده معتقدم در مورد امام خمینی(ره)نیز قضیه مشابه حضرت امیر المومنین علی (ع) است .
بعضی ها به دلیل اینكه توجه و شناخت حضرت امام خمینی (ره) را به طور جدی مطرح می كردم ـ كه نتیجه آن كتاب درآمدی بر مبانی آثار و اندیشه امام خمینی شد ـ بنده را زیر سؤال می بردند و می گفتند: «فلانی چرا این قدر به امام (ره) اهمیت می دهی؟» البته شاید تقصیری هم نداشتند؛ چون آنها نمی دانستند كه امام (ره) نیز یك نباء عظیم و آیت كبری است. الان هم عده ای ادعا دارند كه طرح جدید جنبش نرم افزاری و تولید علم ، چیزی بیش از یك مسأله توسعه علم نیست و نهایت تأثیر آن ، این است كه بازار بحث تولید و توسعه علم را رونق می بخشد ، اما به هیچ وجه ، این ادعا درست نیست .
در این جنبش عظیم، بحث علم و تكامل علم و توسعه و ... همگی مژده دهنده تحقق یك فلسفه جدید است كه می تواند فلسفه انقلاب اسلامی را در این مرحله جدید روح تازه ای بدمد ؛از سوی دیگر ، این نظریه آن چنان بزرگ و شگرف است كه می تواند علم و هنر تمدن ما را وارد عرصه جدیدی كرده ،نظام فعلی حوزه و دانشگاه و جایگاه نامطلوب علم و دانشجو و استاد را ، به نحو شایسته ای دگرگون كند.
همان طور كه اندیشه و تفكر امام (ره) ضامن تداوم و بقای انقلاب اسلامی ایران شد ؛ در شرایط كنونی مسأله تازه متولد شده جنبش نرم افزاری مقام معظم رهبری نیز می تواند ضامن بقای فلسفه علم و انقلاب اسلامی در مجامع علمی و جامعه ما باشد . بدون شك حیات نظام تربیتی و سیاسی و در یك كلام ، كلیت انقلاب اسلامی در گرو رشد و نمو این جنبش بسیار پر اهمیت است، اینجاست كه دیگر مسأله تولید علم ، طبق ادعای برخی یك معركه گیری فیلسوفانه نیست كه گروهی از اساتید و دانشمندان گرد هم آمده و فلسفه بافی كنند .
۳) گستره گفتمان جنبش نرم افزاری و تولید علم
گستره گفتمان جنبش نرم افزاری و تولید علم، گستره ساده و متداول ، علم و فلسفه نیست ،بلكه می توان مسأله آن را درمسایل متعدد نظری و عملی دنبال كرد . گفتمان تولیدعلم و جنبش نرم افزاری در قلمرو معرفت شناسی را می توان در پنج گستره خلاصه كرد:
الف) مسأله چیستی علم و هویت معارف كه مربوط به حوزه معرفت شناسی است .
ب) گفتمان تولید در علوم بشری كه جزیی از علم شناسی و فلسفه علم است .
ج) گفتمان تولید در علوم دینی (علوم حوزوی و الهیات) كه از مسائل فلسفه علوم دینی است .
د ) گفتمان تولید در هنر و ادبیات جزیی از جنبش نرم افزاری است كه جا دارد دچار تحول و رشد و توسعه شود .
هـ) گفتمان تولید در معرفت عمومی.
ضروری است در اینجا چند سؤال اساسی در این زمینه مطرح شود : آیا تولید علم و معرفت در این زمینه فقط در اختیار حوزویان و دانشگاهیان است؟ آیا معرفت و دانش مردم كوچه و بازار و روستا و اقصی نقاط كشور قابل رشد و توسعه نیست؟ آیا نباید تحول و توسعه در معرفت عمومی جامعه ایجاد شود؟ پاسخ همه این نوع پرسش ها كاملاً مثبت و قطعی است . اصولاًچرا علم فقط در اختیار و انحصار آموزش عالی و آموزش و پرورش و حوزه های علمیه است ؟ چرا باید معرفت و دانش و هنر فقط در اختیار كسانی باشد كه می توانند از امكانات آموزش عالی استفاده كنند؟ ما چگونه باید معرفت بانوان خانه دار را افزایش دهیم؟ ما چگونه باید از هوش و استعداد كسانی كه به دانشگاه راه نیافته اند و یا كسانی كه حتی به دبستان و دبیرستان نرفته اند، استفاده كنیم؟
واقعاً باید این گونه مسائل مو شكافی و بررسی شود . فكر نكنید این وظیفه دیگران است نه، اتفاقاً ، این تكلیف الهی استاد و دانشجوست.
نكته بسیار مهم دیگری كه نیاز به توجه و اهمیت جدی دارد، این است كه جنبش نرم افزاری و تولید علم، به عنوان یك فلسفه سیاسی، باید یك پیامد سیاسی داشته باشد. هریك از ما، به عنوان یك رأی دهنده ، ـ در هر گونه انتخابات كشوری و استانی ـ باید یك شرط و ملاك اساسی و مهم در پذیرش نمایندگان خود داشته باشیم و بدانیم این نماینده تا چه اندازه به جنبش نرم افزاری و تولید علم اشراف و اعتقاد دارد و در این زمینه چه طرح و برنامه ای را دنبال می كند . باید بدانیم كه آیا واقعاً اهل علم و تولید معرفت است؟ و یا نه، جز شعار و سیاسی كاری و برخوردهای حزبی و جناحی ، كار دیگری نمی تواند انجام دهد. واقعاً زمان آن شده كه فرایند تولید علم یكی از اصلی ترین و اساسی ترین میزان رأی ملت باشدو هر نماینده ای كه در این خط مشی نیست، از سوی مردم طرد شود.
همان طور كه اشاره شد، بحث تولید علم و جنبش نرم افزاری ، یك فلسفه جدید، و یا به تعبیر دیگر یك فلسفه «مواج» است، و بر خلاف فلسفه «راكد» كه گستره آن محدود به علم است، این نوع فلسفه علاوه بر گستره علمی ، هنر و ادبیات و سیاست و... را نیز در بر می گیرد و زاویه دید ما را نسبت به جهان دگرگون می كند، اما دریغ كه برخی اهمیت و عظمت كار را در نیافته اند .بخصوص مطبوعات جناحی كه طرح رهبر معظم رهبری را جدی نگرفته اند؛نه جناح موسوم به راست و نه جناح چپ؛ نه آن مطبوعاتی كه ـ در صورت تأمین منافع شان ـ كوچك ترین حرف رهبر انقلاب را تیتر كرده ، با آن به جنگ با جناح مخالف می پردازند ، و نه آن مطبوعاتی كه مدعی اصلاحات و آزادی اند! از یك روزنامه نگار برجسته ـ مثلاً اصلاح طلب ـ پرسیدم: «فلانی ، چرا شما هیچ اهمیتی به بحث های رهبر انقلاب در باب تولید علم و و جنبش نرم افزاری نمی دهید؟» ایشان با كمال خونسردی و صراحت پاسخ داد: « به دلیل اینكه ما می خواهیم نان بخوریم! اگر ما این حرف را در روزنامه مان تیتر كنیم و روی آن جولان دهیم، شاید مخاطبان مان بگویند این روزنامه هم مانند فلان روزنامه دم از رهبری و اطاعت از فرامین او می زند.» به نظر شما واقعاً در این فضا می توان اندیشه و تفكر كرد؟
بنده بدون فلسفه بافی و بازی با كلمات ، صمیمانه از همه دوست داران علم و دانش می خواهم به خوبی دریابند كه این جنبش ، متفاوت از بعضی جریان های نهضت آزاد اندیشی است كه مباحث تولید علم را منحرف كننده می دانند و فكر می كنند كه هر كس این نوع نشست ها و همایش ها را برگزار می كند و یا در آن شركت می جوید؛ یك اندیشمند بیكار و بی درد است! صد البته حامیان واقعی این جنبش در بسیاری از موارد با بحث های علمی و فلسفی كه تاكنون بوده است مخالفتی ندارند ، ولی مدعی هستیم كه پیام مقام معظم رهبری این نبوده كه فلسفه كنونی علم را ترویج و تقویت كنیم ،بلكه منظور از مسأله تولید علم و جنبش نرم افزاری ، تولد ایدئولوژی جدید و تكون یك فلسفه نوین است.

نویسنده: عباس ایزد پناه

منبع : شبکه فن آوری اطلاعات ایران