همه در خدمت سلامت

در قرن بیست و یکم سلامت دارای مفهومی عمیق شده و در حقیقت برآیند مولفه‌های گوناگون جامعه است. طبق تحقیقات جدید، امروزه پذیرفته شده که نقش دانشگاه‌های علوم پزشکی و سیستم اجرایی نظام سلامت در تامین سلامت جامعه حدودا ۲۵ درصد بوده و ۷۵ درصد دیگر مربوط به مردم، فرهنگ جامعه، اقتصاد، عملکرد دیگر دستگاه‌ها و در نهایت نظام مشارکت عمومی خواهد بود.
اینجاست که نقش داوطلبان مردمی در بخش سلامت خود را نشان می‌دهد.در سال ۱۳۶۹ با شکل‌گیری شبکه بهداشت و درمان کشور و موفقیت‌های به دست آمده وزارت بهداشت به فکر استفاده از نیروهای مردمی برای رسیدگی بهتر به مشکلات سلامت جامعه افتاد.
در این راستا با انگیزه حل مشکلات بهداشتی حاشیه‌نشینان شهری و روستایی، وزارت بهداشت به طراحی و اجرای برنامه داوطلبان سلامت تحت عنوان رابطان بهداشت در جنوب تهران و حاشیه شهرهای بزرگ کشور (تبریز، شیراز و اصفهان) اقدام کرد.
در واقع این برنامه در مناطقی شکل گرفت که شبکه بهداشت و درمان به دلیل گسترش بی‌رویه جمعیت شهری کمترین پوشش مراقبت‌های بهداشتی را برای گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه شهری داشت و این برنامه با توجه به موفقیت چشمگیری که به همراه داشت ، از سال ۱۳۷۲ در تمام نقاط شهری کشور به اجرا درآمد و به عنوان طرحی موفق و فراگیر اکنون بیش از ۱۰۰ هزار رابط بهداشت در شهر و روستاهای سراسر کشور با نظام سلامت همکاری می‌کنند.
داوطلبان سلامت افرادی هستند که همچون حلقه محکمی ارتباط مسوولان بهداشتی را با سطوح محیطی جامعه برقرار می‌کنند و با شرکت در کلاس‌های هفتگی یا ماهانه در مراکز بهداشتی درمانی آموخته‌های خود را به ۵۰ خانوار همسایه و افراد تحت پوشش خود منتقل و برای حفظ سلامتی خود و خانوارهای تحت پوشش تلاش می‌کنند.
‌داوطلبان سلامت به منظور ترویج رفتارهای سالم در جامعه، مهارت‌های بهداشتی درمانی را فرا می‌گیرند و در دوره‌های آموزشی مستمر بهداشتی - درمانی شرکت می‌کنند تا خانواده‌ها را به استفاده از تسهیلات مراکز تشویق نمایند. همچنین پیگیری مراقبت‌های بهداشتی خانوارها مانند پیگیری مراجعه کودکان زیر یک سال برای کنترل سلامتی آنها و سرشماری مرگ و میر، تولد و مهاجرت، از وظایف آنها به شمار می‌رود.
برنامه داوطلبان سلامت به تغییر نگرش و عملکرد مردم نسبت به توانایی بالقوه خود در جهت تغییر و بهبود شرایط زندگی کمک کرده است و اعتماد به نفس و اتکا به خود را در زنان و مردان رابط و خانوارهای تحت پوشش افزایش داده است. ارزشیابی و بررسی برنامه در سال‌های ۸۱ -۷۴ نشان داده که حضور داوطلبان سلامت ۲۵ ‌- ۲۰ درصد سبب بهبود شاخص‌های بهداشتی شده است.
داوطلب سلامت زمینه‌های لازم را برای مشارکت فعالانه‌تر افراد در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشور فراهم کرده است و در برخی از گروه‌های رابطان بهداشت حیطه فعالیت آنها متناسب با نیازهای جامعه توسعه یافته و در امور اجتماعی و خانوادگی به کمک مردم شتافته‌اند.
ایجاد زمینه مناسب برای کارآموزی و کارورزی دانشجویان در جامعه و کمک به جامعه‌نگری در آموزش پزشکی و پیراپزشکی و فراهم آوردن امکان تحقیقات علمی در فیلد، محیط و خانواده از دیگر اثرات مثبت این برنامه است.
داوطلبان سلامت با شرکت در برنامه‌های توانمندسازی و فراگیری حرف مختلف قادر شده‌اند مهارت‌های کسب شده را به خانوارهای تحت پوشش خود و نیز جوانان محله انتقال دهند و به نوعی مدیران سلامت در محله خود شده‌اند.
● روزی برای داوطلبان
۵ دسامبر (۱۵ آذر) روز جهانی داوطلب نامیده شده است. این روز به منظور توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها عنوان شد و در ۱۷ دسامبر سال ۱۹۸۵ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید و از آن زمان تاکنون سازمان ملل، دولت‌ها و تشکیلات مدنی از همه جهان به داوطلبان پیوسته‌اند تا در این روز از آنان تجلیل به عمل آورند.
به دنبال طرح پیشنهادی دولت، ژاپن به دبیرکل سازمان ملل، مجمع عمومی سازمان ملل در نوامبر ۱۹۹۷ سال ۲۰۰۱ را به عنوان سال جهانی داوطلبان اعلام کرد. ایده انتخاب این سال در شروع قرن ۲۱ به منظور برانگیختن و جذب مشارکت‌های ملی و جهانی بود تا فعالیت داوطلبان تسهیل شده و به رسمیت شناخته شود.
این روز برای داوطلبان سلامت فرصت مغتنمی است تا همکاری خود را در زمینه توسعه سلامت در جامعه نشان دهند.
روز داوطلب فرصت مناسبی است تا با همکاری و حمایت سازمان‌های دولتی، داوطلبان بتوانند برای دستیابی به اهداف مشترک گام بردارند و نقش خود را به عنوان کانون توسعه اهداف هزاره به خوبی ایفا کنند.
● استفاده از توان بالقوه
امروزه بیماری‌های واگیر و غیرواگیر جوامع بشری با چند دهه قبل کاملا تفاوت پیدا کرده و در حال حاضر با ریشه‌یابی بیماری‌های مبتلا به جوامع مشخص می‌شود که عمده این بیماری‌ها ریشه در رفتارهای انسان‌ها و عادات زندگی نوین و شهری دارد. به عنوان نمونه بیشترین آمار مرگ و میر در کشور ما ناشی از بیماری‌های قلب و عروق است که آن هم تا حد زیادی ناشی از عادات غذایی، دخانیات، استرس‌های روانی و کم‌‌تحرکی بدنی است. حتی درباره سرطان‌ها نیز تحقیقات نشان داده است که الگوهای رفتاری زندگی تاثیر بسزایی در بروز این بیماری‌ها دارد.
وجود داوطلبان سلامت در راستای فرهنگ‌سازی و ارتقای آگاهی‌های عمومی در مسائلی از این قبیل، جامعه را به سمت افزایش و حفظ سلامت افراد خود سوق می‌دهد.
در حدود یکصد هزار نفر داوطلب سلامت در سراسر کشور وجود دارند که این معادل نیمی از نیروهای رسمی پیمانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است. این نیروی عظیم می‌تواند خود منادی سلامت در جامعه باشد و به عنوان یک شبکه فعال آموزش عمومی سلامت، دریایی وسیع از امکانات و ظرفیت‌ها را پیش روی نظام سلامت کشور قرار دهد. در کنار این نیروی عظیم، وزارت بهداشت نیز وظیفه دارد ضمن توانمندسازی این شبکه نسبت به برنامه‌ریزی هدفمند در این خصوص اقدام کند.
دکتر رمضان خانی معتقد است که ارائه خدمات سلامت در قالب شبکه‌های بهداشتی درمانی در شهر تهران به صورت کامل نیست و باید برای تحقق اهداف سلامت، نیروهای بیشتری خدمات ارائه کنند.
وی تصریح می‌کند: برنامه داوطلبان سلامت باید یکی از سیاست‌های اصلی وزارت بهداشت تلقی شود، زیرا برای دستیابی به اهداف هزاره سوم، مشارکت مردم در سلامت از اصول اساسی به شمار می‌رود.
دکتر رمضان خانی با توجه به تصدی پست معاونت امور بهداشتی دانشگاه شهید بهشتی به طور مستقیم با رابطان بهداشتی در ارتباط است و اعتقاد دارد: هیچ‌یک از داوطلبان سلامت، پولی دریافت نمی‌کنند بنابراین می‌توان با بودجه و اعتبار کم اما برنامه‌ریزی دقیق به این اهداف دست یافت، ولی قطعا بودجه بیشتر، برنامه موثرتر و پربارتر را به همراه خواهد داشت.
● بسیج و سلامت
انسان سالم محور توسعه پایدار است و توجه به سلامت در همه ابعاد همچون سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی از رسالت‌های مهم متولیان اجتماعی است. نیل به این هدف نیازمند همکاری و مشارکت گسترده کلیه سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی است.
نیروهای بالقوه بسیج در بسیاری از طرح‌های ملی و بحران‌های اجتماعی مشارکت فعال دارند و در عرصه مباحث علمی نیز فعالیت می‌کنند. شبکه داوطلبان بسیجی یکی از افتخارات شکل‌گرفته در چند سال گذشته است، اما نباید از این ظرفیت فقط برای واکسن فلج اطفال استفاده کرد.
دکتر لنکرانی، وزیر بهداشت نیز بر این نکته تاکید می‌کند و می‌گوید باید به صورت مداوم از آنها در بخش سلامت بهره بگیریم.
آموزش سلامت به نوجوانان و جوانان بسیجی کشور از یک طرف سبب ارتقای میزان دانش و مهارت‌های حفظ سلامت در میان آنان می‌شود و از سوی دیگر آنان را به الگوی عملی و مروج سالم زیستن برای هم‌سن و سالان، نوجوانان و جوانان مبدل می‌سازد.
● لزوم مشارکت مردم
مشارکت مردم در خدمات بهداشتی درمانی یکی از شاخص‌های ارتقای سلامت در جامعه محسوب می‌شود. امروزه مشخص شده در مباحث پیچیده سلامت، مسیری که می‌تواند موثرتر اهداف ارتقای سلامت را پیش ببرد، آموزش در محیط‌های مختلف کار، تحصیل و خانواده است.
در حال حاضر عمده بار بیماری‌هایی که به جامعه تحمیل می‌شود، توسط خود بشر ایجاد می‌شوند. براساس مطالعات صورت گرفته در ایران تنها ۱۸ درصد مردم از دانش سلامت کافی برخوردارند که منبع ۵۰ تا ۷۰ درصد آن، رسانه‌ها هستند. بر اساس این ارزیابی، حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد مردم دانش سلامت متوسط دارند.
متاسفانه فقر فرهنگی و گاهی اقتصادی باعث شده مردم نسبت به رعایت بهداشت عمومی در زندگی روزانه خود بی‌اعتنا باشند. این موضوع نشان می‌دهد جای آموزش سلامت در کشور ما چقدر خالی است. از طرفی نمی‌توان انتظار داشت وزارت بهداشت با نیروی انسانی اندک خود بتواند چنین کار عظیمی را تنها به پیش ببرد. اینجاست که نقش داوطلبان مردمی یا همان رابطان بهداشت مشخص می‌شود.
امروزه آثار عملکرد داوطلبان سلامت بوضوح در کاهش مرگ و میرها قابل مشاهده است. شاید در شرایط فعلی بیش از ساخت بیمارستان و اتاق عمل و راه‌اندازی آنژیوگرافی، به فرهنگ نیاز داشته باشیم؛ فرهنگی که مردم را در برابر سلامت خود مسوول بداند و شاید اثربخش‌ترین اقدام در وزارت بهداشت در جهت ارتقای سلامت جامعه توجه به داوطلبان سلامت و توسعه شبکه مربوط به آن باشد.
● مشارکت مردمی و بحران‌ها
در بحث نظام سلامت و مشارکت عمومی نگاه‌ها عمدتا متوجه بحران‌ها و خطراتی است که به صورت مقطعی جامعه را تهدید می‌کند و معمولا هنگام خطر و بحران است که مردم وارد صحنه می‌شوند و با حضور و کمک‌های داوطلبانه خود مشکلات را مرتفع می‌کنند. ضمن این که این موضوع باعث افتخار ماست، باید اذعان کنیم برای نگاهداشت جامعه‌ای سالم می‌بایست این حضور داوطلبانه و مشارکت‌ها را با تحلیل‌های عمیق و برنامه‌ریزی راهبردی نهادینه کنیم.
اما تحلیل عمیق نیازهای سلامت در جهان، نشان داده که اگر بخواهیم جهان یا کشوری سالم داشته باشیم، باید فعالیت‌های سلامت را به صورت مستمر و با نگرش راهبردی و برنامه‌ریزی‌شده پیش ببریم.
جامعه باید در برابر سلامت خود احساس مسوولیت کند. داوطلبان سلامت افرادی هستند که پیام سلامت را داوطلبانه از مراکز بهداشتی و درمانی به مردم انتقال می‌دهند و از طرف دیگر، خواسته‌های بهداشتی درمانی مردم را به مراکز منتقل می‌کنند و می‌توانند این احساس مسوولیت را تقویت کنند.
● اهمیت نقش زنان
زن، معدن عطوفت و مهربانی و مملو از عواطف و احساسات انسانی است. آنان به عنوان پیام‌آوران سلامت می‌توانند نقش عمده‌ای در ارتقای سلامت جامعه داشته باشند. با توجه به پتانسیل، مشارکت، وقت و حوصله بالای این قشر از جامعه و اشتیاق به یادگیری، زنان می‌توانند بدون توقع مالی به صورت طرح مشارکتی به عنوان داوطلبان سلامت فعالیت کنند.
با توجه به این‌که معمولا مشارکت زنان در فعالیت‌های جامعه کمتر است حضور آنان در این راه، چهره‌ای مناسب از زنان مسلمان همیشه در صحنه را برای مردم جمهوری اسلامی ترسیم می‌کند.
خوشبختانه از سال ۱۳۶۹ که برای مشارکت مردم در ارائه خدمات بهداشتی درمانی و سازماندهی آنها، برنامه داوطلبان سلامت در شهرری به صورت پایلوت آغاز شد، تاکنون حدود نیمی از جامعه مشارکت‌کننده را زنان تشکیل می‌دهند.
حضور جدی زنان خانه‌دار به عنوان داوطلبان سلامت، ظرفیت خوبی را ایجاد کرده تا مفاهیم سلامت به قلب خانواده‌ها انتقال داده شود.
● از شعار تا عمل
داوطلبان سلامت، چهره‌هایی آشنا هستند که نامشان تنها در دفتر خاطرات مردم و جامعه شهرمان ثبت می‌شود. اینان کسانی هستند که پیامشان، سرود زیبای سلامت است؛ سرودی که سرشار از مهربانی است، سرودی که سخاوت، عطوفت و سلامت را به ارمغان می‌آورد.
در کنار این گمنامی، نقش مشارکت مردم در فرآیند توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را نمی‌توان نادیده گرفت.
اکنون شبکه داوطلبان سلامت در اصناف تولیدی، جامعه روحانیت و دیگر اقشار جامعه گسترش پیدا کرده است. امروز دیگر مشارکت مردم در سلامت شعار نیست بلکه حقیقتی است که در عمل دیده می‌شود.
داوطلبان سلامت، سازمانی غیرمتمرکز با دیدگاهی روشن و خودجوش، جامعه‌نگر و مردمی فراهم آورده که در جهان به پدیده‌ای نوین تبدیل شده است و در حال حاضر به آن حد تکامل رسیده که در کنار مسوولان کشوری، استانی و شهرستانی شعار انسان سالم محور توسعه اجتماعی در گوشه و کنار کشور قرار گیرد. این پیشرفت نوید آینده‌ای بهتر را می‌دهد ان‌شاءالله.
به این مشارکت مردم ارج نهاد و برنامه رابطان بهداشت را در چارچوبی گسترده از یک برنامه بهداشتی در نظر گرفت. با سازماندهی مشارکت مردم در قالب داوطلبان سلامت، شاهد حضور سازنده آنان در ارتقای آگاهی مردم و بهبود کمیت و کیفیت خدمات بهداشتی هستیم و این مساله دستیابی به اهداف سلامت را بخصوص در نقاط محروم شهری ممکن می‌سازد.

علی اخوان بهبهانی

منبع : روزنامه جام‌جم