خصوصیات اجتماعی و اقتصادی وقف إسلامی

وقف بهترین ومؤ ثر ترین وسیله تکافل اجتماعی که أن عبارت است مقدار مالی که فرد یا افراد به انتخاب خود از ما لکیت مجازی شان خارج می کنند وبه مالکیت حقیقی آن, یعنی خداوند پاک وبلند مرتبه, بر می گردانند تا مورد استفاده ی عموم مردم که جانشین خداوند در اموال او هستند قرار گیرد ومنافع آن در راه تامین نیاز مندی های مردم وتحقق عدالت اجتماعی مصرف شود. دکتر رافت استاذ دانشگاه اسلامی ازهرشریف می گوید: از امتیازات شریعت اسلامی آنست که مسلمان را بر تکافل اجتماعی ترغیب می نماید, آنانرا بر صدقه دادن در راه های خیر واعانه مساکین تشویق میکند. نصوص قران کریم واحادیث نبوی بر این مطلب تأکید می کند این نصوص شرعی در زمانه های گذشته انگیزۀمهمی بود تا مسلمانان صدقه دهند واموال خود را در راه های مختلف خیر وبهبود وقف نمایند. در باره وقف آیاتی مخصوص در قران کریم مذکور نیست لیکن آنچه کلا بر کردن کارهای خیر وجود دارد دال بر این کارها است. بعضی ازعلمای اسلام چند آیه مبارکه را در این راه آورده اند از آن جمله آیه { وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَی الزَّکَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِینَ الْبَأْسِ أُولَـئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَأُولَـئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ [البقرة:۱۷۷] به خویشاوندان ویتمیان ودر ماندگان ووامنداگان در راه وگدایان دهد ودر راه آزاد سازی بردگان صرف کند, .نماز را بر پا دارد, وزکات را بپردازد وفاکنند گان به پیمان خود بوده هنگامی که پیمان بندند, ودر برابر فقر وبه هنگام نبرد, شکیبا یند اینان کسانی هستند که راست میگویند وبه راستی پرهیزکاران اینانند".
مسلمانان عقیده دارند که هر صدقه آنها علی الرغم منفعت دنیوی مفاد وثواب اخروی را دارا میباشد, از جمله آن صدقه ها وقف هم میباشد, وقف از قدیم الایام در تمدن اسلامی وپیشبرد آن رول مهم بازی نموده, در کتابهای حدیث وسیرت آمده است:درحدیث شریف از حضرت جابر بن عبد الله نقل است که حضرت محمد صلی الله علیه وسلم فرمودند: هر فرد قادر به وقف در میان صحابه کرام برخی ازدارایی خود را وقف گردانیده بود.
واقدی در کتاب مغازی، نقل می ‏کند مخیرق بن نصر (۳هـ ق)به پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم وصیت کرد تا اموالش را که هفت باغ بود در راه خدا به مصرف رساند, حضرت نیز آن ها را موقوفه قرار داد,تا اصل باغ ها محفوظ ماند وثمره ها یش مورد استفاده ای امت اسلامی قرار گیرد. در سیرت ذکر شده است که بسیاری از یاران حضرت محمد صلی الله علیه وسلم در زندگی آن حضرت هر کدام مالی را وفق کردند از جمله خلفای اربعه وحضرت ابی ایوب انصاری وحضرت عثمان ونیز گروهی هم بعد از وفات پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم اقدام به وقف نمودند. عواید این اوقاف مطابق وقف کننده مصرف می شد. این سنت ادامه یافت وصحابه کرام وتابعین یکی بعد دیگری برای تآسی به این سنت حسنه مالی را در راه خدا ویا برای اقرباء وخویشاوندان شان وقف می کردند . متاسفانه این سنت حسنه بعد ها ماهیت یافت و وقف در دست برخی, وسیله محروم ساختن بعضی از ورثه از میراث ویا فرار از ضرائب قرار گرفت.دکتر عبد القادر وقیع الله عضو مرکز دعوت وارشاد دبی می گوید: هر تمدن از خود خاصیت ها ونشانه هایی دارد که آنرا از تمدن های دیگر جدا میسازد, اکثر این نشانه ها وخاصیتها از اصول واهداف اساسی آن تمدن سر چشمه میگیرد. تمدن اسلامی بین سائر تمدن ها صاحب امتیاز اصل تکافل اجتماعی بین افراد جامعه میباشد که در زمانه های مختلف به پیمانه وسیع تطبیق گردیده, مسلمانان به استناد این اصل شکل یک بدن را داشتند, مصیبت یک فرد مصیبت وانده تمام جامعه محسوب میگردد. لذا مسلمانان سعی دارند تا در مالی که خداوند به آنان ارزانی فرموده مسافران ونیازمندان را شریک سازند. این تکافل واحساس برادری وهم نوع پروری را در سایر ادیان چه آسمانی باشند ویا نه, نمی یابیم. استاد سید سابق می گوید: نظام وقف در زمان جاهلیت رواج نداشت, رسول اکرم صلی الله هلیه وسلم صحابه کرام رضوان الله علیهم اجمعین را بخاطر رفع احتیجات فقرا به این نوع صدقه تشویق نمود, غربی ها بعد از آنکه با تمدن اسلامی آشنائی حاصل کردند وقف را شناختند. مؤسساتی چون ( انجلو سکونیه) به شکل مبینی وقف درفقه اسلامی تأسیس نمودند. ولی آنان هدف این عمل خویش را محض نفع دنیوی قرار دادند که با آخرت وثواب آن ربطی نداشت , اوقاف اسپانیه وانگلستان در ساحات صحت وتعلیم شهرت پیدا کرد که مشهور ترین آنها مؤسسه وقفی انگلستان ( کولیستوک) وبنیاد نوبل در سوئد میباشد . نظام وقف در غرب آهسته آهسته آنقدر تطور ونمو کرد که در ایالات متحده امریکا به بلند ترین درجه خود رسید, ساحات تعلیم منفعت عامه, وبهداشتی را در بر گرفت, مشهور ترین وقف در امریکا, وقف بنام میلیونر" جون او کیسفلیر" تأسیس شد, در صورتیکه غرب از این اصل نظام اسلامی استفاده نموده , اولی است که از آن استفاده نموده ضرورت های اجتماعی واقتصادی جامعه خود را رفع نمایم.
● فوائد اقتصادی وقف
دکتر عطیه عبد الحلیم استاد مالیات عمومی دانشکده اسلامی قاهره اثرات اقتصادی وقف را اینگونه بیان می کند.
الف) بارز ترین امتیاز اقتصادی وقف اینست که نمیگذارد مال ودارایی که مفاد از آن بدست می آید پراگنده وتوزیع گردد, چون مفاد وقف به ما می فهماند که در اصل مال , تصرفات که منجر به نقل ملکیت آن منوط به الله تعالی میباشد. به همین سبب وقف بهترین وسیله نگهداری مال وثروت بوده نمیگذارد کیانها وبنیاد های اقتصادی از هم بپاشد وتلف گردد. مثلاً شخصی یک قطعه زمین, شرکت ویا تعمیر خود را وقف میکند ومفاد آنرا برای مساکین وفقیران صدقه میگرداند بدین معنا است که اصل مال باقی بوده واز مفاد آن صدقه برای فقیران صورت میگیرد.
ب) وقف در توزیع عواید ملی بالای تمام افراد جامعه رول اساسی را ادا کرده میتواند, دکتر عطیه می افزاید عادتا وبه شکل طبیعی عواید ملی بالای عوامل تولید زمین یا طبیعت سر مایه, کار نظم واداره توزیع میگردد, که هر یک آن به اندازه سهم اش در عملیه تولید ملی از آن حصه میبرد, غالباً در نتیجه این توزیع بین افراد جامعه تفاوت ثروت ها بوجود آمده جامعه طبقاتی تشکیل میشود که به مرور زمان بین افراد جامعه دشمنی بروز میکند, مال وقف سبب توزیع عید ملی بر تمام اشخاصی و در از بین بردن این تفاوت رول اساسی را ادا میکند, زمانیکه ثروتمندان ومالداران برخی از اموال شان را وقف نمایند ومفاد آن به فقیران ومستمندان توزیع گردد ثروت ها به تمام افراد جامعه میرسد وخود بخود طبقات جامعه باهم نزدیک گردیده, روح اخوت وهمدردی بین افراد جامعه بوجود می آید.
ج) دکتر عبد الحلیم می گوید: وقف در بلند بردن سطح تولید ملی سهم فعال را میتواند داشته باشد به این شکل که: مفاد وقف خواه اهلی باشد ویا خیری به مستحقین توزیع میگردد که در نتیجه بین آنها میل به مصرف پیدا میشود واز آن نزد افراد تقاضا به پارچه های استهلاکی وحتی تولیدی خلق میشود. وقاعده عمومی اقتصادی اینست که هر قدر تقاضا بین افراد برای یک پارچه بیشتر گردد به همان اندازه در تولید آن افزایش می آید وبالآخره سبب به کار افتیدن ماشین اقتصادی شده,تولیدات ملی زیاد می شود.
چگونه نظام وقف مجدداً احیاگردد؟ دکتر محمد شوقی الفخری یکی از کارشناسان اقتصادی در مورد احیای نظام وقف چنین می گوید: در این راه چند نکته مهم می باشد أمید است مورد توجه دولت داران کشورهای اسلامی واقع گردد از آن جمله :
▪ لازم وضروری است که نظام وقف مجدداً احیا گردد. تمام اشخاص ثروتمند تشویق شوند تا برخی از اموال خود را برای عمل خیر ورفع فقر جامعه وقف نمایند.
▪ تمام قوانینی که سد راه نظام وقف گردیده ملغی قرار داده شود, وبجای آن یک قانون متناسب با خواسته های جامعه ترتیب شود.
▪ در ادارات ونظام اداری اوقاف تجدید نظر شود تا ثقه واعتماد افراد براین مؤسسات وادارات زیاد گردیده واموال شان را وقف نمایند.
▪ قواعد شرعی که در مورد وقف وجود دارد کاملاً مراعات گردد. شرایط وقف کنندگان در نظر گرفته شود, قاعده فقهی است که شرط واقف مانند شارع میباشد" زیر این کار اعتماد را بمیان می آورد وثروتمندان تشویق میگردند تا اموال خود را وقف کنند. ودکتر شوقی می افزاید که: در پهلوی این اجراءات باید در نظر گرفته شود که انسان طبیعتاً مال را دوست دارد, به انفاق آن علاقه مند نمیباشد, باید انگیزه های انفاق بین مردم زنده شود که قوی ترین آن ها انگیزه دینی بوده, نصوصیکه مردم را به انفاق تشویق میکند پخش ونشر شود.
● ذکر بعضی ازمراکز وقف های اسلامی
وقف به عنوان یکی از منابع تأمین منافع عمومی وتعادل عدالت اجتماعی ونیز تأمین روزی متقاضیان توسعه یافت تا جایی که وقف طی تاریخ تمدن اسلامی در ایجاد ونوسازی این تمدن به صورت یک مؤسسه ای مالی واعتباری مرکزی در آمد. از زمان دولت اموی در دوره ای هشام بن عبد الملیک برای اوقاف پس از توسعه ای حجم آن " دیوانی" مرکزی خاص تشکیل گردید که تولیت آن به عهده ی کسی بود که او را " صدر الوقوف" می نامیدند. در مصر در دوره ی سلطان ظاهر برقوق ( ۷۳۸هـ) مساحت اراضی موقوفه به نصف اراضی دولتی رسیده ! امری که باعث شد تا فواید آن به زمینه های مختلف عمران اسلامی گسترش یابد. به گونه ای که موارد زیر را شامل گردید:
۱) مساجد: که حکم خانه های خدا بر زمین ومراکز امور اسلامی مردم ونیز میخ های استوار اسلام در سرزمین مسلمانان.
۲) مدارس: که تمدن اسلامی را برای چندین قرن به عنوان تنها مرکز علمی دنیا قرار داد.
۳) کتاب خانه ها: که امکان فراگیری رایگان علم را برای علاقه مندان به آن فراهم می کرد.
۴) نگهداری نسخه های خطی: که مربوط به دوران پیش از صنعت چاپ بود, تا اندازه ای که یکی از کتابخانه های قاهره در عصر فاطمیتوانست ۲۲۰۰ نسخه خطی از کتاب تاریخ طبری که یکی از آن ها به خط مولف بود, در خود نگه دارد.
۵) محافظت از موزه ها, آثار باستانی ومعمولی....
۶) ایجاد خانقاه ها برای اقطاب تصوف ومریدانشان.....
۷) ایجاد مکتب خانه ها: در شهر ها, روستا ها وآبادی ها برای حفظ قرآن کریم ,(یعنی دار الحفاظ).
۸) ساخت بیمارستان ها: مراکزی پیشرفته جهت معاینه ودرمان بیماری های جسمی وروانی.
۹) ساخت وهموار کردن راه ها ومحفظت از آن ها ....
۱۰) آزادی اسیران: به وسیله ی فدیه دادن در ازای آزادی آنان, ودادن خرچی به آنان وخانواده هایشان ...
۱۱) کمک به در راه ماندگان برای باز کشت به خنه وسرزمینشان.
۱۲) کمک برای گزاردن فریضه ی حج به کسانی که توانایی مالی برای رفتن به حج را نداشتند.
۱۳) اعطای زیور آلات طلا ووسایل طینتی به عروس های فقیری که به هنگام ازدواج توانایی خرید آن ها را نداشتند!..
۱۴) کمک به زنانی که شوهرانشان خشم می گرفتند واز آنان جدا می شدند وآنگاه محلی برای سکونت خود نمی یافتند, یاجایی که بتوانند در آن سکونت گزینند, دور بود. به همین منظور خانه هایی به سرپرستی زنان برایشان فراهم می شد که ریاست آن را خانمی به عهده داشت که تلاش می کرد تا اسبا صلح وآشتی زنان خشم گرفته را با شوهرانشان مهیا سازد!
۱۵) ایجاد پایگاه ها در مرزها برای مجاهدین در راه خدا, ومجهز کردن آن ها با ادوات جنگی وخرچی دادن به رزمندگان, وتوجه به خانواده های شهدا.
۱۶) کمک به نابینایان, معلولان وکسانی که به بیماری سخت مبتلا بودند.
۱۷) درمان کردن حیوانت وپرندگان, ونگهداری ومراقبت مرغان اهلی.
۱۸) ایجاد مراکز " توزیع شیر" ویژه ی کمک به مادران شیرده تا از این طریث به تغذیه نوزادان شیر خوار آنان کمک گردد!
۱۹) تهیه ی سفره های افطار وسحری برای فقرا وافراد غریب در ماه مبارک رمضان.
۲۰) ایجاد بوستان ها وباغ ها ویژه ی رهگذران تا از سایه و میوه های آن در طول سال بهره مند گردند!
۲۱) تهیه ظروف غذا ویژه ی مناسبت های شادی وغم برای کسانی که توانایی خرید آن ها را ندارند, همچنین ظرف هایی که خدمتگزاران می شکستند با آن ها تعویض می شد تا مورد آزار واذیت کار فرمایان خود قرار نگیرند.
۲۲) پرداخت هزینه ی تکفین وتدفین مردگان فقیر وغریب.
۲۳) ایجاد گورستان ها برای تدفین افراد فقیر , غریب ودر راه مانده.
۲۴) کمک مالی به حرمین شریفین در مکه ومدینه ومسجد الأقصی ونیز علما وطلاب موجود در آن ها وسایر نیازمندان بومی وغیر بومی آن جا, وکمک به مهمانان, وایجاد مراکز سرپرستی برای ایتام.
۲۵) ایجاد مرکز صنعتی , جنگی وغیر جنگی مورد نیاز مردم که ایجاد آن ها موجب از کار افتادن امکانات وفعالیت های افراد نگردد.
۲۶) ایجاد کاروانسراها برای استراحت تاجران ومسافران, وایجاد نانوایی ها برای پخت نان, وآبخوری ها برای سیراب شدن رهگذران ونیازمندان به آب.
۲۷) ایجاد سرویس های بهداشتی عمومی, ومرکز سرپرستی ونگهداری از معلولان وبیماران مزمنی.
۲۸) وگذرگاه های که مردم به وسیله ی آن ها بتوانند از رود خانه ها وآبرا هه ها وغیره گذر کنند, وساختن آسیاب های عمومی برای آسیاب کردن حبوبات به طور رایگان.
۲۹) توجه به زندانیان وسرپرستی از خانواده های آنان .
۳۰) وام بدون عوض به نیاز مندان تنگ دست, وکمک به ازدواج پسران ودختران نیازمند.
۳۱) ساخت پل بر روی رود خانه ها ..
ودیگر مؤسسات , مرکز وراه ها ی انفاق که مردم از طریق موقوفات آن ها را تأمین کردند وبه وسیله ی آن , توانستند تمدنی همه جانبه پدید آورند؛ همچنین به وسیله ی وقف امنیت اجتماعی وعدالت مالی محقق گردید, آن هم در دوره هایی که ستم هایی اجتماعی به سان غولی ترس ونگرانی را میان امت ها وملتها گسترش می داد. این اوقاف در کنار تحقق امنیت مادی باعث تضمین امنیت روحی وفکری نیز می شدند, چرا که هزینه ی علم وعلما ومرکز علمی - تحقیقی را از سوی مردم تأمین می کرد, نه دولت؛ در نتیجه رأی واندیشه را ازاستبداد سلاطین رهانید, تا جایی که مراکز علوم اسلامی دانشمندانی را ترتیب کرد که قدرت اجتماعی شان از قدرت پادشاهان وحاکمان به مراتب افزون تر بود.

تهیه: فضل الله
پی نوشت ها
ـ فتح باب العنایه شرح النقایه , للملا علی قاری الهروی, مجلد ۲/۵۶۵, دار الأرقم بن أبی الأرقم بیروت, لبنان چاب ۱, ۱۴۱۸هـ ۱۹۹۷م.
ـ امنیت اجتماعی فی الاسلام , الدکتور محمد عماره, برگردان: مجید احمدی, چاب۱, تهران
ـ احمد شلبی, تربیه وتعلیم فی الفکر الإسلامی, جزء پنجم از دایرة المعرف الاسلامی, مکتبه نهضه , مصر , قاهره, ۱۹۸۷م.
ـ ابن الجوزی ( عبد الرحمن )، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، حیدر أباد، الهند ، ۱۳۵۹ هـ.
ـ تاریخ إسلامی,دکتر حسن إبراهیم حسن, دار الجیل, بیروت لبنان چاب, ۱۵, ۱۴۲۲هـ ۲۰۰۱م.
ـ سفر نامه ابن بطوطه پر از ذکر این مراکز است وبه عنوان درج ۱/۶۰ آمده است: مزار ابو یعقوب زاویه ای برای اطعام مسافرین دارد که می گویند وقف آن از طرف سلطان صلاح الدین الایوبی بوده است.

منبع : سایت اعجاز علمی