اوقات فراغت؛ فرصت‌ها و چالش‌ها

با نزدیک شدن فصل تابستان و ایام تعطیلات دستگاه‌های مجری مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان تربیت‌بدنی، بسیج و سازمان ملی جوانان با ارائه آمار و گزارش‌های مختلف از موفقیت سازمان و نهاد خود در غنی‌سازی اوقات فراغت و برنامه‌ریزی‌های متعدد برای پربار کردن این مقوله سخن به میان می‌آورند حال آنکه همه تلاش آنان فقط در برگزاری کلاس‌های هنری، نقاشی، خوشنویسی، کلاس‌های ورزشی و اردوها خلاصه شده و مهمتر اینکه این آمار و ارقامی که در استان‌ها و شهرهای مختلف برای فعالیت و مشغول شدن دانش‌آموزان از سوی سازمان‌های ذی‌ربط انجام می‌گیرد بیشتر جنبه کمی قضیه را در بر گرفته و بعد کیفی که همانا توجه به نیازها و علایق افراد است توجه نمی‌شود.
در بسیاری از کشورهای دنیا برنامه‌ریزی اوقات فراغت از جمله برنامه‌های اولویت‌دار محسوب شده و مختص فصل خاصی نیست اما در کشور ما مسئولان مدت کوتاهی مانده به فصل تابستان فکر اوقات فراغت جوانان و نوجوانان و برنامه‌‌ریزی برای آنان می‌افتند این درحالی است که اوقات فراغت زمانی رنگ واقعیت به خود می‌گیرد که فرد به دلخواه خود فعالیت کند نه به دلخواه دیگران و برای دیگران و اگر این امر محقق نشود ارائه آمار و ارقام نوعی خیالپردازی و خوش‌خیالی و یا به عبارت دیگر آب در هاون کوفتن است.
براساس مطالبات انجام شده، ۷۱ درصد جوانان معتقدند که اوقات فراغت آنها به بطالت می‌گذرد، ۸۰ درصد برنامه‌‌های دولت را در امر اوقات فراغت مطلوب نمی‌دانند‌ و ۸۹ درصد از بی‌عدالتی در توزیع عادلانه امکانات عمومی برای گذران اوقات فراغت شکوه می‌کنند.
اوقات فراغت یکی از سرمایه‌های ارزشمند و گنج‌های نهان است به شرط آنکه توانایی بهره‌‌گیری و استفاده موثر و مطلوب از این گنج را با در نظر گرفتن تمامی ابعاد و جوانب آن در نظر داشته باشیم. به لحاظ جوانی جمعیت کشورمان و از آنجایی که اتلاف وقت دانش‌آموزان باعث بروز ناهنجاری‌ در ایام تابستان می‌شود بر برنامه‌ریزان و متولیان مربوطه است که به جای شعار، عمل‌گرایی را سرلوحه کار خود قرار دهند زیرا برنامه‌ریزی برای غنی‌سازی اوقات فراغت سبب شادمانی و توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه شده و از سوی دیگر با عدم برنامه‌ریزی مشکلات عدیده اجتماعی را شامل می‌شود که بر بدنه جامعه ضربه سنگینی وارد خواهد کرد.
کوتاه سخن اینکه ایام فراغت را نباید به معنای ایام بیکاری و تعطیلی کار و وانهاد خویش و از یاد بردن هدف و فرو نشستن از طی طریق و ادامه مسیر دانست. هدف از فعالیت‌های اوقات فراغت کسب آرامش، لذت همراه با تدبیر و آموزش است و فردکاری را با میل و رغبت خود همراه با آرزو و خواست‌های فردی خود انجام می‌دهد. در این مسیر خانواده، دوستان، سازمان‌ها و نهاد های متولی غنی‌سازی اوقات فراغت در برنامه‌‌ریزی‌های کوتاه مدت و بلندمدت خود نیازها، رغبت و علاقه جوانان و نوجوانان را مدنظر داشته باشند. بی‌توجهی، بی‌تفاوتی و عدم احساس مسئولیت نهادهای حکومتی و خانواده نسبت به نیازهای اوقات فراغت جوانان باعث می‌شود که جوانان تصور کنند درک نمی‌شوند و جامعه نسبت به آ‌نان بیگانه است.
از این رو تصورشان درباره خانواده و جامعه با بدبینی و احساس تنهایی توام می‌شود.
مراحل برنامه‌ریزی فعالیت‌های اوقات فراغت
۱) برنامه‌ریزی بر مبنای توجه به نیاز:
در یک برنامه‌ریزی دقیق باید به نقش نیازها توجه وافری داشته باشیم یا به عبارت دیگر باید استعدادها، توانایی‌ها و علایق افراد و نحوه پرورش و شکوفایی آنان را مدنظر قرار داد.
۲) اولویت‌ها:
در برنامه‌ریزی‌ اوقات فراغت اولویت‌ها باید مورد توجه قرار گیرد. نیازها براساس درجه اهمیت آنها برآورده و مرحله به مرحله برای نوجوانان و جوانان تشریح شود.
۳) امکانات موجود:
باید از امکانات موجود استفاده بهینه‌ای به عمل آورد و هر نوجوانی و یا خانواده‌ای در برنامه‌ریزی اوقات فراغت چنانچه امکانات موجود را در نظر بگیرد و بخواهد به بلندپروازی‌های جاه‌طلبانه جامه عمل بپوشاند در واقع به بروز توقعات نا به جا کمک کرده است.
۴) مشارکت و همفکری:
باید به گونه‌ای باشد که نظریات و عقاید افراد شرکت کننده در برنامه‌ریزی‌ها در نظر گرفته شود و همچنین برنامه به نوعی جوابگوی خواسته‌های معقول و منطقی آنها باشد.
۵) مسئولیت‌پذیری:
در برنامه‌ریزی اوقات فراغت و اجرای آن باید وظایف و مسئولیت‌های افراد مشخص شود و هرکس موظف باشد وظیفه‌اش را خودش انجام دهد و احساس مسئولیت کند و برای دیگران ارزش قائل باشد.
۶) پیش‌بینی اتفاقات احتمالی:
بیشتر جوانان و نوجوانان به خطرات احتمالی درخصوص این موضوع فکر نمی‌کنند و تصور می‌کنند که خودشان به تنهایی می‌توانند به حل مشکل یا مسئله بپردازند و چنانچه برای این‌گونه موارد پیش‌بینی‌های لازم انجام نگیرد ممکن است نوجوانان از خود رفتارهای پرخاشگرانه و ناپسند بروز دهند.
۷) برنامه‌ریزی اقتصادی:
در برنامه‌ریزی اوقات فراغت باید سرمایه‌ و منابع مالی لازم را برای پیشبرد امور و فعالیت‌ها در نظر گرفت.
۸) برنامه‌ریزی اجتماعی و سیاسی: باید با سیاست‌گذاری‌های صحیح و هدفمند در همه ابعاد و زمینه‌ها فعالیت کرد.
۹) برنامه‌ریزی‌آموزش‌های غیررسمی:
در این مرحله باید به فعالیت‌های خارج از مدرسه مانند حضور در برنامه‌های مختلف، کانون‌های فرهنگی و تربیتی، اردوگاه‌ها و اماکن ورزشی توجه ویژه‌ای داشته باشیم.
کارکردهای اوقات فراغت
الف) کارکردها و منافع مستقیم:
رفع خستگی، نیاز به تفریح، خلاقیت، تعلق و وابستگی. یکی از کارکردهای اساسی اوقات فراغت، رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. همه انسان‌ها به استراحت و رفع خستگی نیاز دارند. کار مستمر و مداوم بدون هیچ‌گونه رفع خستگی موجب از بین رفتن سلامت روانی و پایین ‌آمدن بازده کاری افراد می‌شود البته باید بدانیم هدف اصلی بطالت اوقات نیست بلکه نیاز افراد به تمدد اعصاب است و افزایش بازده عمل، اصل آن است آدمی نیاز دارد پس از انجام کار در طی زمان، اوقاتی را برای تفریح اختصاص دهد در اسلام به تفریحات سالم به صورت مستمر اشاره شده است. پیامبر اعظم(ص) می‌فرمایند: مسافرت کنید تا سلامت بمانید. اوقات فراغت یکی از موقعیت‌های بسیار مناسب است که افراد می‌توانند با استفاده از آن به خود شناسایی و تقویت استعدادهای خود بپردازند.
ب) کارکردهای غیرمستقیم: تقویت سرمایه اجتماعی، تقویت هویت دینی و ملی، کاهش آسیبهای اجتماعی، کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی و کمک به رشد اجتماعی فرد.
شناسایی استعداد و توانایی فرد در زندگی فردی از اهمیت خاصی برخوردار است و اوقات فراغت یکی از موقعیت‌های بسیار مناسب است که افراد می‌توانند با استفاده از آن به شناسایی و تقویت استعدادهای خود بپردازند. علاوه بر آن اوقات فراغت می‌تواند به رشد اجتماعی فرد کمک کند. شرکت در فعالیت‌های اجتماعی موجب بهبود روابط اجتماعی می‌شود.
● آثارارزشمند اوقات فراغت
استفاده از اوقات فراغت براساس برنامه‌ریزی دارای آثار ارزشمندی در زمینه‌های فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی است که عبارتند از:
▪ آثار فرهنگی:
۱) افزایش کمی و کیفی کتابخانه‌ها، مطبوعات و نمایشگاه‌ها در جامعه
۲) افزایش کیفی و کمی مراکز هنری
۳) تقویت و افزایش امکانات ورزشی
۴) بالا بردن فرهنگ عمومی افراد جامعه به طبع استفاده بیشتر از امکانات فرهنگی در ایام فراغت
▪ آثار روانی:
۱) افزایش روحیه نشاط و شادی در افراد که منجر به سلامت روانی و حتی جسمی افراد خواهد شد
۲) تاثیر روحیه نشاط و شادی در برخوردهای اجتماعی باعث کاهش تنش‌های ناشی از شرایط یکنواخت و روحیه‌های نگران می‌شود
۳) کاهش آسیب‌ها و کج‌‌روی‌های اجتماعی و فردی
۴) افزایش قدرشناسی افراد نسبت به والدین و مربیان
۵) افزایش آثار مطلوب در زمینه تربیت فردی و اجتماعی
۶) بهره‌ورزی بیشتر فردی و اجتماعی در کارهای روزانه
▪ آثار اجتماعی:
۱) کاهش آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری‌ها در سطح جامعه و خانواده
۲) بالا رفتن روحیه و توان جمعی در انجام مشارکت‌های مورد نیاز جامعه
۳) افزایش روحیه امید برای سازندگی و عمران
۴) پویایی و تحرک بیشتر در زندگی اجتماعی
۵) رشد، توسعه و شکوفایی اجتماعی و اقتصادی
۶) افزایش حس تعاون و مشارکت جمعی.

امیرعباس میرزاخانی

منبع : روزنامه رسالت