پیشنهادهای برای مدیریت توسعه نانوفناوری در ایران

چهل سال پیش ریچارد فینمن، متخصص کوانتوم نظری و دارنده جایزه نوبل، در سخنرانی معروف خود با عنوان "آن پایین فضای بسیاری هست" (There is plenty of room in the bottom) به بررسی بعد رشد نیافته علم مواد پرداخت. وی در آن زمان اظهار داشت: "اصول فیزیکی تا آنجایی که من توانایی فهمش را دارم، بر امکانپذیری ساختن اتم به اتم چیزها حرفی نمی‌زنند."
● مقدمه
مدیریت توسعه فناوری از یک سو بحثی نسبتا جدید و نا آشنا در اغلب مجامع علمی و آکادمیک کشور است که دانشگاه و یا کانون‌های تفکری هم که به آن پرداخته‌اند معمولا از دایره مطالعات و مباحث علمی فراتر نرفته‌اند، از سوی دیگر کشوری که قصد حرکت در مسیر توسعه فناوری را دارد، ناگزیر از توجه به مبحث مدیریت توسعه فناوری، هم در سطح نظری و هم به‌صورت عملی است. با نگاهی به کشورهای پیشرو، به نظر می‌رسد که مدیریت توسعه فناوری‌های جدید به مراتب پیچیده‌تر از فناوری‌های متداول می‌باشد. چراکه سرعت تحولات در عرصه فناوری‌های جدید پرشتاب و زیر ساخت‌های لازم برای رشد این فناوری‌ها متفاوت با زیر ساخت‌های قبلی است.
نانوفناوری که جدید‌ترین عرصه فناوری‌های نو است، به دلیل گسترگی حوزه اثر و فراوانی کاربردهای محصولات مبتنی بر آن، به‌عنوان یکی از اولویت‌های فناوری کشور مطرح شده است. مدیریت درست توسعه نانوفناوری در کشور، علاوه بر ارتقاء توانمندی‌های فناوری کشور، می‌تواند الگویی برای مدیریت فناوری‌های جدید در کشور باشد.
● تعریف نانو و آشنایی با آن
نانوتکنولوژی، توانمندی تولید مواد، ابزارها و سیستم‌های جدید، با در دست گرفتن کنترل سطوح ملکولی و اتمی و استفاده از خواصی است که در آن سطوح ظاهر می‌شود. از همین تعریف ساده برمی‌آید که نانوتکنولوژی یک رشته جدید نیست، بلکه رویکری جدید در تمامی رشته‌هاست. برای نانوتکنولوژی کاربردهایی را در حوزه‌های مختلف از غذا، دارو، تشخیص پزشکی، و بیوتکنولوژی تا الکترونیک، کامپیوتر، ارتباطات، حمل و نقل،‌ انرژی، محیط زیست، مواد، هوا فضا و امنیت ملی، برشمرده‌اند. کاربردهای وسیع این عرصه به همراه پیامدهای اجتماعی، سیاسی و حقوقی آن، این فناوری را به عنوان یک زمینه فرا رشته‌ای و فرا بخشی، مطرح نموده است.
● سابقه نانو در جهان
چهل سال پیش ریچارد فینمن، متخصص کوانتوم نظری و دارنده جایزه نوبل، در سخنرانی معروف خود با عنوان "آن پایین فضای بسیاری هست" (There is plenty of room in the bottom) به بررسی بعد رشدنیافته علم مواد پرداخت. وی در آن زمان اظهار داشت"اصول فیزیکی تا آنجایی که من توانایی فهمش را دارم، برامکانپذیری ساختن اتم به اتم چیزها حرفی نمی‌زنند." او فرض را بر این قرار داد که اگر دانشمندان فراگرفته‌اند که چگونه ترانزیستورها و دیگر سازه‌ها را با مقیاس‌های کوچک بسازند، پس ما خواهیم توانست که آن‌ها را کوچک و کوچک‌تر کنیم. در واقع آن‌ها به مرزهای حقیقی‌شان در لبه‌های نامعلوم کوانتوم نزدیک خواهند بود، به‌طوری‌که یک اتم را در مقابل دیگری به گونه‌ای قرار دهیم که بتوانیم کوچک‌ترین محصول مصنوعی و ساختگی ممکن را ایجاد کنیم.
درکسلر در اوایل دهه ۸۰، گروهی از دانشجویان را به صورت انجمنی به دور خود جمع نمود. او افکار جوان‌تر‌ها را با یک سری ایده‌ها که خودش "نانوتکنولوژی" نام‌گذاری کرده بود، مشغول می‌داشت. درکسلر اولین مقاله علمی خود را در مورد نانوتکنولوژی ملکولی (MNT) در سال ۱۹۸۱ به چاپ رساند. درکسلر تنها درجه دکتری در نانوتکنولوژی را در سال ۱۹۹۱ از دانشگاه MIT دریافت کرد. او یک پیشرو در طرح نانوتکنولوژی است و هم‌اکنون رئیس انستیتو Foresight و Research Follow می‌باشد.
● ورود کشورها به عرصه نانوتکنولوژی اجتناب ناپذیر است
بسیاری از صاحب‌نظران و محققان، نانوتکنولوژی را مساوی آینده دانسته‌اند. به دلیل تاثیرات این فناوری بر اکثر فناوری‌های موجود، عقیده صاحب‌نظران این است که متخصصان رشته‌های مختلف، بدون گرایش به مباحث مقیاس نانو، در دهه‌های آینده فرصتی برای رشد نخواهند داشت و شکوفایی بسیاری از فناوری‌های مهم، از جمله فناوری اطلاعات و بیوتکنولوژی، به‌عنوان دو دستاورد بسیار عظیم قرن بیستم بدون بهره‌گیری از نانوتکنولوژی دچار اختلال خواهند شد. از این جهت این مساله برای دانشگاهیان، محققان و مسئولان هر کشوری امری حیاتی است.
● دلایل اساسی ضرورت ورود کشور به عرصه نانوتکنولوژی
▪ تاثیر اساسی نانوتکنولوژی در رشد و پیشرفت بسیاری از فناوری‌ها
ماهیت فرارشته‌ای علوم و فناوری‌ نانو به عنوان توانمندی تولید مواد، ابزارها و سیستم‌های با دقت اتم و مولکول، موجب تعریف کاربردهای بسیار زیادی در عرصه‌های مختلف علمی و صنعتی شده است. برای نانوتکنولوژی کاربردهای بسیاری را در حوزه‌های دارو، غذا، بهداشت، درمان بیماری‌ها، محیط زیست، انرژی،‌ الکترونیک، کامپیوتر و اطلاعات، مواد، ساخت و تولید، هوا فضا، بیوتکنولوژی، کشاورزی و امنیت ملی و دفاع برشمرده‌اند. به همین دلیل بر تمام فناوری‌ها تاثیر گذاشته و دیر یا زود باید شاهد ثمرات آن بود.
▪ تاثیر نانوتکنولوژی بر امنیت جهانی
از نظر دفاعی، نانوتکنولوژی برای کشورها، هم فرصت است و هم تهدید. به لحاظ کاربردهای بسیار زیادی که این فناوری می‌تواند در امور نظامی داشته باشد، گرایش زیادی در بخش دفاعی کشورها به تحقیق و توسعه نانوتکنولوژی صورت گرفته است. این کاربردها از لباس‌های مانع خطر تا پرنده‌های بسیار کوچک، تجهیزات اطلاعاتی و بسیاری موارد دیگر است که هم‌اکنون با حمایت وزارتخانه‌های دفاع کشورهایی چون ژاپن، آمریکا و برخی کشورهای اروپایی به‌صورت پروژه‌های تحقیقاتی در حال انجام هستند. از این جهت این فناوری برای کشورها یک تهدید محسوب می‌شود. اما برای کشورهایی که بتوانند با استفاده از روند موجود، جایگاهی را در آینده امنیت جهانی برای خود در نظر بگیرند، یک فرصت خواهد بود.
▪ شکل‌گیری بازارهای بسیار بزرگ
شواهد موجود نشان می‌دهد که درصد بالایی از بازارهای محصولات مختلف متکی بر نانوتکنولوژی خواهد بود و به همین دلیل دولت ها و شرکت‌های بزرگ و کوچک به دنبال کسب جایگاهی برای خود در این بازارها هستند. به عنوان مثال در بخش دارو پیش‌بینی شده‌ است تا ۱۰ الی ۱۵ سال آینده نیمی از این صنعت، متکی بر نانوتکنولوژی خواهد بود که خود نیاز به وسایل تزریق جدید و آموزش‌های پزشکی روزآمد خواهد داشت. در مورد مواد شیمیایی نیز فقط ذکر بازار ۱۰۰ میلیارد دلاری کاتالیست‌ها که تا ۱۰ سال آینده به‌طور کامل متکی بر کاتالیست‌های نانوساختاری خواهد بود، برای نشان دادن اهمیت بحث، کافی است.
● راهکارهای توسعه نانوتکنولوژی
▪ ضرورت تعیین اولویت در نانوتکنولوژی: ضرورت تعیین اولویت برای نانوتکنولوژی وقتی اهمیت پیدا می‌کند که می‌بینیم حوزه‌های کاربرد وسیعی را به خود اختصاص داده و پتانسیل کشور ما نیز محدود است؛ ضمن این‌که در بعضی موارد مشاهده می‌شود که می‌توان در زمینه‌هایی از نانوتکنولوژی فعال شد و به منافع خوبی دست یافت که قبلا در آن زمینه فعالیتی صورت نگرفته باشد.
گروهی از صاحب‌نظران معتقدند هنوز پتانسیل‌ها در نانوتکنولوژی به اندازه کافی نیست و نمی‌توان برای آن‌ اولویت تعیین کرد. علاوه بر این نانوتکنولوژی به دلیل گستره عظیم آن، تمام حوزه‌ها را تحت تاثیر قرار خواهد داد و نمی‌توان فرض کرد که اولویت خاصی برای آن باید در نظر گرفت، بلکه باید در اولویت‌ها، آن را به‌کار گرفت. اما به هر حال به عقیده اکثریت متخصصین، تعیین اولویت در این زمینه ضرورت دارد.
▪ اهداف طرح‌های توسعه نانوتکنولوژی: توسعه نانوتکنولوژی در هرکشوری می‌تواند اهداف مختلفی را دنبال نماید و تعیین درست اهداف در این زمینه تاثیر زیادی در روند توسعه کشور و رسیدن به اهداف کلان کشور که همان رشد اقتصادی است، دارد. یکی از اهداف، می‌تواند افزایش سهم تولید علم کشور در جهان باشد که اعتبار بین‌المللی را در این زمینه بدنبال خواهد داشت.
هدف دیگر، دستیابی به فناوری بومی یا رفع نیازهای فناوری کشور می‌باشد. خلق ثروت و دستیابی به منابع سرشار تولیدی و صنعتی که منجر به تولید ثروت در کشور شود، هدف دیگری است که می‌توان از توسعه نانوتکنولوژی انتظار داشت. طبق بررسی‌های صورت گرفته، حدود ۹۰ درصد از متخصصین، فعالیت در نانوتکنولوژی به شرط تولید ثروت را مناسب‌ترین هدف می‌دانند.
▪ ماهیت طرح‌های توسعه نانوتکنولوژی: تعریف طرح‌های علمی و صنعتی در کشور ما به‌صورت‌های گوناگونی انجام شده است؛ گاهی طرح‌ها به‌صورت خرد مثل طرح‌های پژوهشی، طرح‌های نیمه صنعتی و پایلوت و طرح‌های صنعتی، تعریف شده است و گاهی طرح‌ها به‌صورت کلان و به‌صورت یک طرح ملی درآمده‌اند. آنچه می‌توان از گذشته دریافت این‌ است که خیلی از طرح‌ها در مرحله پژوهشی مانده‌اند و پیگیری نشده‌اند تا به یک نتیجه صنعتی دست یابیم، ضمن این‌که خیلی از طرح‌های صنعتی نیز که به‌صورت پروژه‌های انتقال تکنولوژی تعریف شده‌اند، بدون انجام پژوهش‌های لازم، نتیجه مطلوب را به‌ بار نیاورده‌اند.
متخصصین حوزه نانوتکنولوژی بر این عقیده‌اند که در هر طرح، باید همه حلقه‌های زنجیره فناوری، از مراحل آموزشی و پژوهشی تا مراحل صنعتی و بازاریابی پیش‌بینی‌ شود. عدم تعریف طرح‌هایی که به بازاریابی و پیش‌بینی بازار و تکنولوژی مربوط هستند، ادامه حیات بعضی تکنولوژی‌ها و طرح‌ها را نیز به خطر انداخته است. اگر بتوان طرح‌ها را به‌صورتی تعریف کرد که تمام حلقه‌های زنجیره ثمردهی فناوری را در برداشته باشند، می‌توان امیدوار بود با پیگیری، درصد موفقیت طرح‌های نانوتکنولوژی نسبت به سایر حوزه‌ها افزایش چشم‌گیری داشته باشد.
● نتیجه‌گیری
نانوتکنولوژی به عنوان مهم‌ترین فناوری جدید که مورد توجه کشور نیز قرار گرفته است، مانند سایر تکنولوژی‌های جدید، نمی‌تواند در بستر فعلی رشد نماید. در این زمینه باید موارد زیر را که از نظرات بیش از ۵۰ تن از متخصصین این رشته استخراج شده است، مورد توجه قرار داد.
۱) با توجه به گستردگی نانوتکنولوژی و منابع محدودکننده، باید در این زمینه اولویت‌بندی کرد و با مدد روش‌های علمی، اولویت‌های صحیحی را برای کشور تعیین نمود. در این زمینه فعالیت‌هایی که سریع تجاری می‌شوند یا صنایع موجود را رقابتی می‌کنند،‌ از اولویت برخوردارند.
۲) هدف کشور از توجه به نانوتکنولوژی، باید تولید ثروت باشد.
۳) برای به نتیجه رسیدن طرح‌های توسعه نانوتکنولوژی، باید از همان ابتدا، تمام حلقه‌های زنجیره ثمردهی فناوری را مورد توجه قرار داد و زیرساخت‌های لازم برای آن‌ها را ایجاد نمود تا طرح‌ها به نتیجه مورد نظر که همان خلق ثروت است، برسند.
۴) مدیریت طرح‌های توسعه نانوتکنولوژی به دلیل بین رشته‌ای بودن و لزوم هماهنگی زیاد، باید متمرکز باشد؛ البته مدیریت فقط نقش تسریع‌کنندگی دارد و از مشاوره و مشارکت دیگران استفاده می‌نماید.

منبع : خبرگزاری فارس