ذخیره‌سازی نفت خام و فرآورده‌ها، برنامه مشترک تولید کنندگان و مصرف‌کنندگان

ذخیره‌سازی نفت خام و فرآورده‌های نفتی با توجه به بحران‌ها و نوسان‌هایی که در بازار جهانی این مواد ایجاد می‌شود، از اهمیت خاصی برخوردار است. این ذخایر می‌توانند در بعضی مواقع اهرمی‌به‌منظور حفظ قیمت بازار یا تغییر آن باشند.
▪ ذخیره سازی‌ها در دنیا به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱) ذخایر راهبردی: در مخازن ذخیره یا مکان‌های طبیعی نگهداری می‌شوند و به جز در مواقع اضطراری استفاده نمی‌شوند.
۲) ذخایر عملیاتی: در خطوط لوله و مخازن متعادل کننده وجود دارند و تنها جنبه عملیاتی دارند و جزء ذخایر یک کشور محسوب نمی‌شوند.
۳) ذخایر تجاری: در مخازن ذخیره نگهداری می‌شوند و دایم در حال پر و خالی شدن هستند.
این ذخیره‌سازی‌ها توسط سه گروه عمده انجام می‌شود:
الف) بخش خصوصی
ب) بخش دولتی
ج) مؤسسه‌های یا آژانس‌های ذخیره‌سازی (نیمه‌دولتی)
ـ سه نهاد آژانس بین‌المللی انرژی، اتحادیه اروپا و اوپک در این حوزه به صورت فعال حضور دارند.
۱) آژانس بین‌المللی انرژی:IEA هر کشور عضو این آژانس باید ذخایر راهبردی به میزان حداقل ۹۰ روز از خالص واردات (بر پایه متوسط سال قبل) خود را در اختیار داشته باشد.
۲) اتحادیه اروپا :EU هر کشور عضو این اتحادیه ملزم به ایجاد ذخایر راهبردی معادل ۱۲۰ روز از مصرف داخل خود است.
۳) اپک:APEC این تشکل شامل کشورهای آسیای پاسفیک است. کشورهای عضو به اهمیت ایجاد مخازن ذخیره راهبردی پی برده‌اند، اقدام‌هایی نیز انجام شده است اما هنوز قانون مشخصی در ارتباط با میزان این ذخایر وجود ندارد. این ذخیره‌سازی‌ها توسط کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده صورت می‌گیرد.
● کشورهای تولید‌کننده
ـ عربستان: این کشور مناطقی از جمله: ریاض، جده و مدینه را برای ذخایر راهبردی در نظر گرفته و برای آنها مبلغ ۹/۲ میلیارد دلا‌ر هزینه کرده است. هر کدام از تسهیلا‌ت ایجاد شده برای ذخیره میلیون‌ها بشکه از نفت خام و فرآورده‌های آن طراحی شده‌اند و می‌توانند نیازهای کشور عربستان را در مواقع اضطراری برای ماه‌ها تأمین کنند. این ذخایر همچنین به کشور عربستان کمک می‌کنند تا در برابر رشد تقاضای بازار جهانی مواد نفتی انعطاف لا‌زم را داشته باشد.
ـ آمریکا: ایالا‌ت متحده تنها ذخایر دولتی (که شامل نفت خام هستند) را به عنوان ذخایر راهبردی نگهداری می‌کند. این ذخایر در ۴ نقطه (که از حفره‌های نمکی زیرزمینی تشکیل شده‌اند) در ایالت‌های تگزاس و لویزیانا (در مرز خلیج مکزیک) واقع شده‌اند. در حال حاضر مقدار ذخیره یاد شده ۷/۶۸۵ میلیون بشکه بوده و پاسخگوی ۴۰ روز مصرف پالا‌یشگاه‌های این کشور است.
ـ آمریکا: ایالا‌ت متحده تنها ذخایر دولتی (که شامل نفت خام هستند) را به عنوان ذخایر راهبردی نگهداری می‌کند. این ذخایر در ۴ نقطه (که از حفره‌های نمکی زیرزمینی تشکیل شده‌اند) در ایالت‌های تگزاس و لویزیانا (در مرز خلیج مکزیک) واقع شده‌اند. در حال حاضر مقدار ذخیره یاد شده ۷/۶۸۵ میلیون بشکه بوده و پاسخگوی ۴۰ روز مصرف پالا‌یشگاه‌های این کشور است.
ـ کانادا: این کشور، دارای تراز خالص صادراتی در زمینه نفت خام و فرآورده‌های نفتی است. همین موضوع باعث می‌شود تا نیازی به رعایت قانون IEA نداشته باشد.
● کشورهای مصرف کننده
ـ ژاپن: ذخیره‌سازی در این کشور توسط بخش خصوصی در سال ۱۹۷۲ (۶ سال زودتر از بخش دولتی) شروع شد. تا سال ۲۰۰۳ این رقم به ۷۰ روز معادل نیاز داخل رسیده و شامل نفت خام و فرآورده‌هاست. بخش دولتی تنها در ذخیره‌سازی نفت خام فعالیت دارد و هدف آن رسیدن به ۳۱۵ میلیون بشکه نفت خام (معادل نیاز ۹۰ روز) بوده که تا اکتبر سال ۲۰۰۳ این هدف محقق شده است. در ارتباط با LPG، دولت ژاپن و بخش خصوصی به ترتیب باید ۳۰ و ۵۰ روز مخازن ذخیره‌ای‌ایجاد کنند.
ـ کره جنوبی: ذخیره‌سازی در این کشور در دو بخش دولتی و خصوصی انجام می‌گیرد. هدف بخش دولتی ایجاد ذخایری معادل ۶۰ روز مصرف داخل و بخش خصوصی نیز ملزم به ایجاد ذخایری معادل ۳۰ روز است.
طبق برنامه‌‌ریزی‌های انجام شده در این کشور تا پایان سال ۲۰۰۷ میزان ذخیره‌سازی به ۱۴۶ میلیون بشکه (معادل ۱۰۵ روز از مصرف) خواهد رسید. نسبت ذخایر نفت خام به فرآورده‌۹۰ به ۱۰ درصد است. این کشور به عنوان دومین کشور آسیایی (بعد از ژاپن) به عضویت IEA درآمده است.
ـ چین: این کشور بزرگ‌ترین مصرف کننده مواد نفتی است که فاقد ذخایر راهبردی بوده است. شرکت نفتی چین به طور معمول بین ۱۰ تا ۳۰ روز معادل مصرف کشور را به عنوان ذخایر تجاری و عملیاتی نگهداری می‌کند اما اقتصاددانان از فقدان ذخایر راهبردی احساس نگرانی کرده‌اند. با توجه به شوک‌های ایجاد شده در زمینه نفت این کشور، به اهمیت احداث مخازن ذخیره راهبردی پی‌برده و در حال تأسیس مناطقی برای این منظور مانند کشورهای آمریکا و ژاپن است. هدف پروژه‌های در حال اجرا رسیدن به ذخایری معادل ۹۰ روز از واردات است.
● ذخیره‌‌سازی در ایران
شرکت ملی نفت ایران که یک شرکت دولتی است مسؤولیت اداره تمام عملیات مربوط به نفت خام و فرآورده‌های نفتی را داراست. عمده مخازن موجود در ارتباط با نفت خام و فرآورده‌های نفتی جزء ذخایر تجاری یا عملیاتی بوده و نمی‌توان آنها را راهبردی نامید.
▪ نفت خام
مخازن ذخیره نفت خام هم اینک منحصر به ذخایری است که در پالا‌یشگاه‌های کشور و در مخازن رو زمینی نگهداری می‌شوند. موجودی این مخازن معادل ۶/۳ روز مصرف پالا‌یشگاه‌های کشور را تشکیل می‌دهند. علا‌وه بر مخازن یاد شده ذخایری معادل ۵/۲ میلیون بشکه (مصرف ۶/۱ روز) در ۲ پالا‌یشگاه اصفهان و تهران به عنوان مخازن راهبردی ساخته شده‌اند.
▪ فرآورده‌های نفتی
عمده ذخایر موجود در ارتباط با فرآورده‌های نفتی هم اینک منحصر به ذخایری است که در انبارهای شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران (که یک شرکت دولتی است) نگهداری می‌شود. این ذخایر جزء ذخایر تجاری هستند و نمی‌توان به آنها راهبردی گفت.به غیر از مخازن یاد شده مقادیری نیز در نیروگاه‌ها و پالا‌یشگاه‌های کشور برای مصارف عملیاتی آنها ذخیره شده‌اند.که نسبت به مصرف پالا‌یشگاه‌ها قابل توجه نیست. در نیروگاه‌های کشور نیز تنها دو فرآورده (نفت‌کوره و نفت‌گاز) نگهداری می‌شود.
حجم ذخایر تجاری موجود در انبارهای کشور برای فرآورده‌های نفتی به شرح جدول ۲ است (در ماه اسفند سال ۱۳۸۵.) با توجه به مصرف فرآورده‌های نفتی در سال ۱۳۸۴ تعداد روزهایی که این مخازن می‌توانند مصرف داخل را پوشش دهند، به شرح جدول ۳ است. همانگونه که مشخص است مخازن یاد شده در صورتی که تمام آنها پر باشند حداکثر ۳۹ روز و در حالتی که موجودی آنها را در نظر بگیریم ۱۴ روز، توانایی پاسخگویی نیاز داخل را دارا هستند. اما در نیروگاه‌های کشور نیز مقادیری نفت‌گاز و نفت‌کوره نگهداری می‌شود که به شرح جدول ۴ است.
مصرف این دو فرآورده‌برای سال ۱۳۸۴ به ترتیب برای گازوییل ۷/۶ میلیون لیتر در روز و برای نفت کوره ۴/۱۷ میلیون لیتر در روز بوده است.
به این ترتیب تعداد روزهایی که این مخازن می‌توانند پاسخ مصرف نیروگاه‌ها را بدهند در دو حال موجودی مفید و کل ظرفیت به شرح جدول ۵ است.
این مقادیر پس از گذشت زمستان و مصرف نیروگاه‌های کشور از مخازن خود به دست آمده، از این رو، می‌توان گفت وضعیت ذخیره‌سازی در نیروگاه‌های کشور در سال ۱۳۸۴ در حد قابل قبولی بوده است.

کارشناس دفتر امور انرژی

منبع : نشریه برنامه