سلاح های کشتار جمعی در خاورمیانه

این نوشته، ابتدا مختصراً به شش كشور مهم منطقه- اسرائیل، عراق، ایران، لیبی، سوریه و مصر- پرداخته و قابلیت تسلیحاتی و تعهدات منع تكثیر آنها را بررسی می كند. اما نكته مهم انگیزه احتمالی این حاکمیت برای این كه سلاح كشتار جمعی را در اختیار بگیرند و یا تولید كنند.
مركز مطالعات منع تكثیر - ۱- توانایی ها
اسرائیل :
اسرائیل در قبال توانایی هسته ای اش موضعی مبهم اتخاذ كرده است. به گونه ای كه دارا بودن سلاح اتمی را نه تأیید می كند و نه رد می كند. این ابهام برای اسرائیل سود و زیان هایی را به همراه داشته است. این تلقی گسترده همسایگان كه اسرائیل یك قدرت هسته ای است موجب بازدارندگی خطراتی شده كه منافع اسرائیل را تهدید می كند. با این وجود گفته می شود كه سوءظن به توانایی هسته ای اسرائیل باعث افزایش تنش در منطقه و سدی در راه مذاكرات منطقه ای شده است. در همین حال فقدان موضع گیری رسمی اسرائیل در قبال وضعیت هسته ای اش، باعث شده این حكومت از مجازات های جهانی از قبیل تحریم اقتصادی و فشار بین المللی مصون بماند. اكثر متخصصان و تحلیلگران با این موضوع كه اسرائیل امكانات پیشرفته هسته ای در اختیار دارد، موافقند و پذیرفته اند كه این حكومت پیشرفته ترین برنامه هسته ای در خاورمیانه را در اختیار دارد. فعالیت هسته ای اسرائیل در تأسیسات «دیمونا» متمركز است.
مصر :
به نظر می رسد برنامه هسته ای مصر محدود به تحقیقات نیروگاهی باشد كه از اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شده است. مركز تحقیقات هسته ای «انشاس» این كشور، دارای یك راكتور تحقیقاتی دو مگاواتی ساخت شوروی سابق است و یك راكتور تحقیقاتی آب سبك. ۲۲ مگاواتی ساخت آرژانتین در دهه ۱۹۷۰ به نظر رسید كه این كشور درصدد دستیابی به سلاح هسته ای است. اما این هدف كنار گذاشته شد. اخیراً مصر از طرح خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای حمایت كرده است. توافق این كشور با منع گسترش سلاح های هسته ای تا حدی تحت تأثیر رقابت با اسرائیل و سوءظن به قدرت سلاح های هسته ای این حكومت است.
۲- عضویت در پیمان های عدم تكثیر
اسرائیل :
اسرائیل از امضای پیمان منع گسترش هسته ای (NPT) سرباز زده است. این به دلیل سیاست این حكومت در قبال موضع مبهم در مورد وضعیت هسته ای اوست و این گونه اسرائیل دست خودش را برای آینده باز گذاشته است. از بسیاری جهات این سیاست صادقانه تر از كشورهایی است كه با وجود امضای NPT در تلاش برای رسیدن به سلاح هسته ای هستند.
عراق (در دوران صدام) :
با وجود آن كه عراق در سال ۱۹۶۹، NPT را امضا كرد اما در فاصله سال های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲، وقعی به آن ننهاد. در دسامبر ۱۹۹۸، رژیم صدام حسین، بازرسان تسلیحات آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان ملل متحد را از عراق اخراج كرد. از آن زمان تا نوامبر سال ۲۰۰۲، عراق مفاد NPT را رعایت نكرد تا این زمان كه دوباره به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان ملل مجوز بازرسی داد. این دو در پی فشار گسترده آمریكا و جامعه بین الملل رخ داد.
ایران :
ایران در سال ۱۹۷۹، NPT را امضا كرد. به جبر همین پیمان، ایران بارها مورد بازرسی آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار گرفته است. این كشور آشكارا با بازرسان این آژانس همكاری كرده است و آژانس نتوانسته شواهدی مبنی بر نقض NPT بیابد. با این وجود ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی از نیمه دوم سال ۲۰۰۲ وارد گفت و گو شده اند و این گفت و گو تاكنون نیز ادامه داشته و طرفین سعی در ارضای شرایط و خواسته های یكدیگر دارند.
لیبی :
لیبی در سال ۱۹۷۵ به NPT پیوست و در سال ۱۹۸۰ تحت نظارت مستقیم آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار گرفت. این كشور به تازگی تحت فشار آمریكا، برنامه های هسته ای خود را به تعلیق درآورده است.
سوریه :
سوریه در سال ۱۹۶۸ به NPT پیوست و یك سال بعد آن را به رسمیت شناخت.
مصر :
مصر NPT را در سال ۱۹۸۱ پذیرفت و از سال ۱۹۸۲ نظارت مستقیم آژانس را در بازرسی ها پذیرفت. با این وجود از كنفرانس بازنگری ۱۹۹۵، مصر به یكی از پرسروصداترین منتقدان NPT تبدیل شده است. مصر از موضع مبهم اسرائیل در قبال توانایی هسته ای اش نگران است و ناتوانی جامعه بین الملل برای اعمال فشار و یا تنبیه اسرائیل برای پذیرش NPT مصر را ناامید كرده است.
بررسی انگیزه ها
اسرائیل :
حكومت اسرائیل كه با همسایگانی دشمن، محاصره شده، همیشه احساس تهدید می كند. از زمان اعلام موجودیت در سال ۱۹۴۸ اسرائیل همواره در گزند جنگ با اعراب و گروه های فلسطینی بوده است. تل آویو جنگ هایی با مصر، سوریه، عراق، اردن و لبنان داشته است و حالا هم دست به گریبان جمعیت فلسطینی در درون مرزهای خودش است. گذشته از تهدیدات مستقیم از سوی همسایگانش، اسرائیل احساس می كند امنیتش از سوی دیگر حكومت های منطقه نیز در معرض خطر است. با این وجود، هرگاه كه اسرائیل خواسته با نیروی نظامی امنیتش را برقرار كند، با فشار بین المللی برای تعدیل رفتارش با فلسطینیان روبه رو شده است. سازمان ملل متحد بارها اسرائیل را برای برخوردهای خشن با شبه نظامیان فلسطینی سرزنش كرده است. همچنین برتری فرضی قدرت نظامی اسرائیل باعث شد تا همسایگانش برای ایجاد توازن دست به ائتلاف بزنند تا به اسرائیل فشار بیاورند.
عراق :
شكست عراق در جنگ خلیج در سال ۱۹۹۱ از زیاده خواهی این رژیم در سطح داخلی و منطقه ای نكاست. صدام حسین می پنداشت سلاح های كشتار جمعی كه در اختیار دارد، می تواند برای او منبع قدرت باشد و به دولتش مشروعیت ببخشد و اوضاع به گونه ای باشد كه همیشه جامعه بین الملل از موضع درخواست با عراق رو به رو شوند.
عراق علاقه اش را به استفاده و تهدید سلاح های شیمیایی علیه مردم كشور خودش نشان داده بود تا این گونه سیطره اش را حفظ كند. این رژیم، بدین وسیله كردهای شمال و شیعه های عرب جنوب را سركوب می كرد. اما با اعمال جهانی منطقه «پرواز ممنوع» در شمال و جنوب این كشور، دولت تسلطش را از دست رفته دید و بنابراین بار دیگر به سلاح های كشتار جمعی و تهدید از این نوع روی آورد.
ایران :
از زمان انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، ایران خواسته تا جایگاهش را به عنوان رهبر منطقه تثبیت كند. پس از سقوط شاه و ایجاد یك حكومت اسلامی شیعه، ایران همواره مورد تحریم های اقتصادی آمریكا قرار گرفته است و جنگی بزرگ با عراق را تجربه كرده است. این دو عامل باعث تضعیف قدرت نظامی ایران شده و ایران عمیقاً می خواهد از لحاظ قدرت نظامی و استراتژیك با همسایگانش به ویژه عراق، پاكستان، تركیه، حكومت های دریای خزر، حكومت های خلیج فارس و اسرائیل هم پا باشد.
لیبی :
سرهنگ معمر قذافی، از سال ۱۹۶۹ كه انقلاب برای او قدرت به همراه آورد، كشورهای همسایه و برخی كشورهای دورتر را در نظر گرفت. ایدئولوژی رادیكالش كه از شورشیان تمام جهان حمایت می كرد و حمایت مالی از گروه های تروریستی از او چهره ای منفی در بیشتر جهان ساخت. با این اوضاع تنها شریك پایدار لیبی، خود لیبی است و باید در مسائل امنیتی و نظامی به خودكفایی می رسید.
مثل دیگر حكومت های عربی، لیبی هم به مسأله اسرائیل حساسیت داشت. لیبی پا را هم از این فراتر گذاشت و به انتقاد از هر كشور عربی كه با اسرائیل كنار می آمد می پرداخت. افزایش قدرت نظامی برای قذافی اهداف دوگانه اش یعنی از بین رفتن اسرائیل و رهبری ملت عرب را به سرانجام می رساند.
سوریه :
به عنوان یكی از همسایگان اسرائیل، سوریه برخلاف همسایگان دیگر مثل مصر و اردن هیچ گاه با صلح با اسرائیل كنار نیامده است و همواره در مرزهای این دو حكومت تنش وجود داشته است. برتری نظامی اسرائیل همیشه برای بشار اسد انگیزه ای است تا بر توان نظامی اش بیفزاید. از سوی دیگر سوریه در مرزهای شمالی اش با تركیه هم تنش دارد و اختلافات بر سر حقوق آب و مسأله كردها به این تنش دامن می زند. ضمن آن كه سوریه به سیاست های تركیه در قبال اسرائیل، غرب و عراق معترض است.
مصر :
مصر به شكلی سنتی خودش را رهبر كشورهای عربی می پندارد و خودش را در جایگاهی قرار داد كه عامل اصلی توازن قدرت با اسرائیل به شمار بیاید. این مسأله منجر به رقابت نظامی می شود. به ویژه آن كه در تمام جنگ های اسرائیل و مصر، اسرائیل پیروز شده است. گذشته از انگیزه های منطقه ای، مصر از درون نیز با فشارهای سیاسی و اقتصادی رو به روست كه دستیابی به سلاح های كشتار جمعی پیشرفته را محكوم می كنند. رژیم حسنی مبارك با چالش های جدی از سوی اپوزیسیون اسلام گرا روبه رو شده است آنها می خواهند مصر از انتفاضه فلسطین پشتیبانی كند. ثبات حكومت مبارك از سال ۱۹۹۲ به وسیله گروه های مسلح «جهاد اسلامی» و «گروه اسلامی» به خطر افتاده است. ممكن است حكومت مصر برای تثبیت قدرت به دستیابی این گونه سلاح ها بیندیشد.

منبع : مجله گسترش صنعت