نهضت مشروطه و نهادهای مدنی

۱۰۲ سال پیش، پس از مجاهدت فراوان مبارزان راه آزادی، سرانجام در ۱۳ مرداد سال ۱۲۸۵ فرمان مشروطه صادر شد. یکی از ویژگی های برجسته نهضت مشروطه، شکلگیری «انجمنهای مردمی» در آن دوره است. اگرچه، سابقه شکلگیری این انجمنها به پیش از انقلاب مشروطه باز میگردد، اما پس از آن دوره، شاهد آن هستیم که تعداد بسیار زیادی انجمن اجتماعی - سیاسی در سراسر ایران شکل گرفتند. حتی زنان نیز در این دوره توانستند تشکلهای خاص خود را ایجاد کنند. در واقع، تشکیل این انجمنها، برجستهترین اقدام در جهت نهادسازی و شکلگیری فضای مدنی در دوره مشروطه بوده است. این نهادهای مدنی زمینههای اصلی حرکت به سمت دموکراسی در ایران به شمار میآیند. در واقع، بیش از آنکه تجربه دموکراسی در ایران مدیون شکلگیری مجلس شورای ملی باشد، مرهون تلاشهایی است که بواسطه چنین انجمن هایی انجام شد. تا جایی که می توان گفت: مجلس شورای ملی، پیامد و سرآمد چنین تجاربی بود.
نهادهای مدنی، سازنده اصلی فضای جامعه مدنی هستند. فضایی که امکان تجربه «عمل جمعی» را برای افراد فراهم می سازد. در محیط خانواده، بیشتر کنشهای افراد بر اساس وظایف سنتی تنظیم می شود. در جامعه سیاسی و مناسباتی که توسط دولت تنظیم میشود نیز، کنشهای افراد در چارچوب نقشهای از پیش تعیین شده جای دارد. تنها در جامعه مدنی و نهادهای موجود در آن است که افراد میتوانند کنشهای خلاقانه ای را تدارک ببینند. البته، به این معنی نیست که جامعه مدنی اساسا فضایی مطلوب و آرمانی است. در واقع، جامعه مدنی فضای خودخواهی افراد است. درست به همین سبب، این امکان فراهم میشود تا «نهادهای بدیل و پیشرو» شکل بگیرند. از این جهت، جامعه مدنی و نهادهای موجود در آن، مناسب ترین ظرف عمل برای مدافعان آزادی و برابری به حساب میآید. عمل جمعی، در جامعهای استبدادی که به ناگاه دچار انبساط سیاسی میشود، ممکن است همراه با عوارض نیز باشد. فردمحوری، عدم تساهل، و مسائلی از این دست، از آفتهای اصلی عمل جمعی در چنین فضایی است. شاید اصطلاحات بدبینانهای همچون «فرقهگرایی» یا هراس از کار «حزبی» ناشی از چنین تجارب نامطلوبی باشد. اما در نهایت، باید پذیرفت که تنها از مسیر تجربه کردن و آزمون و خطای چنین مشکلاتی است که دموکراسی به معنای صحیح کلمه، قابلیت عینی شدن پیدا می کند. متاسفانه، امروز بسیاری هستند که با شعار ذهنی دموکراسی، رفتارهای استبدادی انجام میدهند. اما مساله اینجاست که دموکراسی، یک ایدئولوژی یا مجموعه ای از گزارههای نظری نیست، بلکه «توافقی عملی» است. دموکراسی یعنی تنظیم همکاری میان دو گروه متفاوت. دموکراسی یعنی پذیرش حقوق اقلیت. دموکراسی یعنی هر نفر یک رای. آن چیزی که مانع تحقق دموکراسی میشود، ناشی از عدم آگاهی و دانش افراد نیست، بلکه نتیجه تفاوت در رفتار است.

نویسنده : کاوه مظفری

منبع : روزنامه مردم سالاری