شالوده های هنر خطاطی اسلامی- هنر درخشان ایران زمین

مقاله حاضر چكیده ای از تاریخچه خطاطی اسلامی- ایرانی است كه در واقع گوشه های پوشیده هنر خوشنویسی ایران را كه با الهام از ذوق و علاقه هنرمندان خطاط ایرانی پا به عرصه وجود نهاده معرفی می نماید؛ هنری كه خود سرچشمه همه آفرینشگری ها و شگفتی های خطاطی ممالك دیگر بود. این مطلب اغراق آمیز نیست چرا كه هندوستان، مصر و عثمانی، پاكستان و افغانستان این هنر مختص ایرانی را در كشورهای خود رواج دادند و همواره به دید تحسین و احترام بدان می نگرند.متأسفانه در این برهه با اختراع ماشین های چاپ با ضعف و انحطاط هنر خوشنویسی روبه رو هستیم لكن با گردهمایی و پایمردی های فراوان اساتید این فن زیبا در انجمنی به نام انجمن خوشنویسان با آموزش هنرجویان به فعالیت هنری خود كماكان ادامه می دهد؛ تا بدین طریق از افول این اثر هنری جلوگیری نمایند؛ این خود به تنهایی كافی نیست و باید با حمایتهای همه جانبه دستگاه حاكمه از این اثر و هویت ملی با ترویج و فراگیری آن به طور جدی در مدارس و حتی در مؤسسات آموزش عالی در بین نوباوگان و جوانان، آن را همیشگی و جاودانه ساخت.با توجه به وسعت دامنه بحث و برای جلوگیری از پراكنده گویی و حفظ نظم و ترتیب و ارائه یك نتیجه منطقی از سیر تكاملی خط كه در طول گذشت زمان از صورت اولیه خود خارج و بدین شكل امروزی درآمد به صورت اجمال بررسی و تقدیم خوانندگان و هنردوستان خط و خطاطی می شود.
«خط در اسلام»
از آنجا كه عربها به صورت چادرنشینی زندگی می كردند نسبت به دیگر ملل باستانی (بابلی ها و چینی ها كه از هزاران سال پیش شیوه نگارش پیچیده ای داشتند) دیرتر به نگارش و كتابت روی آوردند، آنها به طور كل به نوشتن بدگمان بودند و به صورت روایی به حفظ و ضبط اطلاعات می پرداختند.قرن ۶ میلادی كه شروع ادبیات عرب بود برای ثبت اشعار خود از سنت روایی استفاده می كردند و گاه به نوشتن تنها هفت قصیده می پرداختند ، چرا كه برای آنها این قصاید از اهمیت خاصی برخوردار بود و حتی آنها را در دیوار كعبه نیز می آویختند. اولین قوم عربی كه موفق به اختراع خط الفبایی شد «نبطی ها» بودند. این قوم از عرب بادیه نشین در سرزمین شمال عربستان می زیستند، كه سرانجام توسط رومی ها از بین رفتند ولی با سرنگونی حكومت آنان خطشان از بین نرفت (دالنمره كتیبه ای است متعلق به مقبره شاعر و خنیاگر معروف ماقبل اسلام به نام امروالقیس كه در سال ۳۲۸ میلادی به خط نبطی نوشته شده است) بعدها قوم سامی كه آنها نیز در قسمتی از شمال عربستان می زیستند خط نبطی ها را سامان بخشیدند. سرانجام در قرن ۶ میلادی توسط قبایل حیره و انبار كه روزگاری از مراكز عمده تجارت بودند توسعه یافت و از آنجا به مكه و جاهای دیگر رفت و درنهایت در سرزمین عربستان به عنوان خط رسمی شناخته شد. گویند شبرین عبدالملك این خط را توسط دوست و پدر همسرش حرب ابن امیه به بزرگان و اشراف مكه آموزش داد.
(خط اولیه قوم عرب به نام های مسند و جزم معرفی شده اند كه جزم را نیز شاخه ای از مسند می دانند.)با ظهور اسلام هنر خط و خطاطی در قوم عرب به اوج شكوفایی رسید، بعد از حفظ و روایت قرآن كریم، لزوم كتابت آن بر همگان آشكار گشت، فلذا خطاطان برای حفظ شأن و منزلت قرآن كریم سعی در هر چه زیبانویسی قرآن نمودند و این خود باعث بروز هنرنمایی هایی در زمینه خط شد. خط كوفی و نسخ از جمله خط هایی بود كه در آغاز اسلام خاستگاه ویژه ای داشت، یكی خطی گوشه دار هندسی با طبیعتی متعالی كه در واقع برای كتابت قرآن یا متون مذهبی به كار برده می شد(كوفی) و دیگری خطی منحنی و روان كه كاربرد روزانه داشت (نسخ). البته این بدین معنا نیست كه خط كوفی با تأسیس شهر كوفه اختراع شد، چرا كه با خط كوفی پیش از تأسیس آن شهر، كتابت می شد؛ لكن در توسعه اشكال تزئینی آن سهم بسزایی داشت و آن را از حالت ساده و خشن اولیه كه همانا خط جزم بود به صورت ظریف و روان توسعه داد. مسلماً مهمترین عامل توسعه خط همان طور كه قبلاً بدان اشاره شد دین مبین اسلام است. اسلام با سادگی قدرتمند خود، خط را كه منحصر به اشراف بود از پیله خود درآورد و آن را در میان شیفتگان به یادگیری رواج داد؛ تا آنجا كه همان علاقه مندان به ارادتمندان به قرآن و كتابت آن مبدل گشتند و آثار زیبایی از ظرافت كه برخاسته از ذوق و استعداد هنریشان بود به جای گذاشتند، آنها با الهام گرفتن از خود آیات قرآن كریم همواره سعی می كردند كه رابطه خود را با قرآن همراه با آرایش خطوط در كنار هم، كه برخاسته از ذوق الهی بود حفظ كنند و البته هر موضوعی كه در رابطه و در خدمت الله بود، نوعی عبادت محسوب می شد. البته شایان ذكر است كه اولین سوره ای كه به پیامبر اسلام نازل شد سوره علق بود، سوره ای كه به انسان یادآور می شد كه برای اولین بار قلم را از كه آموخت الذی علم بالقلم و یا دومین سوره ای كه به پیامبر نازل شد، ن والقلم و ما یسطرون سوگند به قلم و آنچه نویسند. تأكید این دو سوره به قلم و نوشتن، تقدس و شأن و مقام والای قلم و خط را بیش از پیش در میان مسلمانان آشكار می كرد، به همین منظور با وسواس هرچه بیشتر به نقش آفرینی با حركت های زیبای قلم پرداختند و با قرار دادن حروفهای الفبایی، خط هایی را با سبكهای مختلف ابداع نمودند. (كتیبه های مذهبی و حتی سكه های رایج آن دوره ها نمونه هایی است از گرایش مسلمانان به فراگیری خط كه همانا مقدس و غنی به شمار می آمد.) در تاریخ عرب و اسلام از اولین خطاطان بنام و مشهور می توان به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب اشاره كرد. از آن حضرت چند سبك خطاطی (مكه، مدینه، بصره و كوفه) در كتابت قرآن به یادگار مانده كه ارزشیابی آن در میان سایر آثار باستانی قابل محاسبه نیست و ارزش معنوی آن در میان شیعیان و دوستداران آن حضرت قابل توصیف نیست. خطاطی و هنرنمایی عرب از قرن سوم تا هشتم هجری در اوج شكوفایی تمدن اسلامی به حد تعالی خود رسید و در قرن دهم همراه با افول حكومت امویان و عباسیان از رونق افتاد.«خط در ایران زمین»
اما خاستگاه و زمینه ایجاد خط در ایران باستان را نمی توان به یك دوره از زمان خاص منتسب كرد چرا كه آثاری كه مربوط به یك دوره خاصی باشد در دسترسی نیست. تاكنون هیچ گونه پژوهش و یا نوشته مستدلی بر گذشته این فن به طور اخص صورت نگرفته، اما از آثار باقی مانده در كتیبه های ایران باستان می توان چنین نتیجه گرفت كه نگارش و كتابت در آن دوره رواج داشته است. بی شك با گذر زمان و با تداخل فرهنگ ها و زبان های مختلف از حالت اولیه خود خارج و با تغییر و تحول بنیادی روبه رو شد و پربارتر و غنی تر از سابق سیر تكاملی خود را طی كرد، تا اینكه با ورود اسلام به اوج شكوفایی خود رسید، به طور كلی باید گفت كه این هنر یعنی خطاطی و خوشنویسی به شكل امروزی در دوره قبل از اسلام رونق نداشته و با آشنایی و ایمان قلبی به كتاب آسمانی یعنی قرآن كریم و عشق به ائمه اطهار این فن با پیكرنگاری كلام خدا زیبا گشت و زیبایی خود را همچنان حفظ نمود تا اینكه منجر به ظهور خطاطان شایسته شد كه هر كدام در نوع خود بی نظیر بودند و در تكامل و ظرافت آن نقش بسزایی را ایفا نمودند.
پیدایش تاریخی هنر خطاطی بعد از اسلام نیز به درستی مشخص نیست. اما با تطبیق این هنر با معماری بعد از اسلام كه نقشی دوگانه را بازی می كند می توان به قدمت و پیوند ناگسستنی آن پی برد. با رؤیت بناهای به یاد مانده (دوره مغول) از جمله مسجد ها، كاخ ها، مقبره ها و اماكن مقدس كه با خطاطی های زیبایی متون مذهبی و احادیث نبوی و ائمه اطهار و علی الخصوص كلام الله سر در آنها تزئین شده می توان گفت هنر معماری ایرانی همیشه با خطاطی های زیبا تلفیق گشته است.حمله چنگیز مغول با تخریب آثار و بناهای مهم و مقدس آغاز شد ولی با تأسیس اولین حكومت مغول نوسازی مجدداً رواج پیدا كرد. اما آنچه كه نه تنها از خرابی ها و نابودی چنگیز مغول آسیب ندید بلكه با قدرت فراوان به حیات خود ادامه داد و همچنان بر فاتحان سركش تسلط یافت ایمان قلبی مردم ایران به دین اسلام بود، همین فرهنگ عظیم اسلام، «غازان» نوه «هلاكوخان» پسر چنگیز را به زانو درآورد. او در برابر عظمت اسلام خاضعانه سر تعظیم فرود آورد و دین اسلام را به عنوان مذهب رسمی در سرتاسر قلمروش معرفی كرد.
او بیشتر اوقاتش را صرف تكریم دین اسلام و احیای فرهنگ غنی آن از طریق تشویق هنرجویان می نمود و در طول دوره زمامداری خود هنر خوشنویسی و تذهیب را غنی بخشید. در دوره ایلخانی این هنر غنی تر و پربارتر می شود (قرآن نفیسی به خط ریحانی به فرمان اولجایتو با خط و تذهیب عبدالله بن محمد همدانی باقی مانده است).در زمان حكومت تیموریان كه جانشین ایلخانیان شدند در سالهای آخر حكومتشان بعد از اینكه تیمور به دین اسلام مشرف شد همواره هنرهای اسلامی را حامی و مشوق بود به همین منظور تمام هنرمندان ممالكی را كه فتح می كرد در مركز حكومتش گرد می آورد، او در بین هنرهای اسلامی به خوشنویسی علاقه خاصی داشت، تا جایی كه وی بانی سبك جدیدی در هنر تذهیب و خوشنویسی شد، این سبك به تیموری مشهور است. بعد از تیموریان، صفویان پا به عرصه حكومت گذاشتند، حكومت شاه اسماعیل صفوی موجب ظهور سبك جدیدی از هنر خوشنویسی و تذهیب شد كه نه تنها در داخل قلمرو خود بلكه در قلمرو سرزمین رقیب قدیمی اش عثمانی نیز تحولاتی شگرفی ایجاد كرد.خط تعلیق در زمان شاه اسماعیل صفوی و شاه طهماسب نظام مند شد و در آن دوره با افزودن برخی نشانه های الفبای فارسی تكمیل گشت و به عنوان خط بومی توسعه یافت، گویند خط تعلیق را فردی به نام تاج سلطانی خطاط اصفهانی برای اولین بار ابداع كرد و عبدالحی خوشنویس از استرآباد در پیشرفت آن نقش بسزایی را ایفا نمود. مسلماً حمایت ها و تشویق های شاه اسماعیل و شاه طهماسب به نوبه های خود در پیشرفت آن بی تأثیر نبوده، بعدها همین خط باعث ظهور خط درخشان دیگری به نام نستعلیق شد. با ظهور این خط شیوه بومی خطاطی در ایران نیز ترك شد و چنان محبوبیتی در میان مسلمانان ایجاد كرد كه در ظرافت و وزین نمودن هرچه بیشتر آن نهایت سعی و كوشش خود را می نمودند. به طور یقین این خط در قرن پانزدهم به عنوان خط ملی به هویت خود ادامه داد. واضع این خط میرعلی سلطانی تبریزی است كه فردی متدین و مذهبی بود، او با توسل به امیر المؤمنین دعا كرد كه در خط صاحب سبك جدیدی شود. در رویا امیر المؤمنین را دید كه به او امر می كند در مورد احوال پرنده غره قره (سینه سیاه) مطالعه نماید.او با الهام از شیوه پرواز و بالهای پرنده مزبور و پیوند آن با اشكال هندسی موفق به ابداع خطی جدید و زیبا به نام نستعلیق شد. این خط در میان مسلمانان دیگر ممالك نیز رایج گشت. بعدها توسط گروهی از خوشنویسان برتر ایرانی از جمله عبدالرحمان خوارزمی و دو پسرش عبدالرحمن انیسی و عبدالكریم پادشاه به ترتیب كه از اساتید اولیه و پیشگامان این فن محسوب می شوند محفوظ شد.در عصر طلایی خط نستعلیق، یعنی دوره شاه عباس، اساتید بسیاری در زمینه خوشنویسی پرورش یافتند كه هر كدام صاحب سبك ها و مكتب های خاص خطاطی بودند. در آن دوره هر سبك خاصی برای موضوعی خاص به كار برده می شد. مثلاً قرآن، دیوان ها، اسناد رسمی هر یك دارای سبك متناسبی بودند، مشهورترین آن اساتید قاسم شادی، اویس اردبیلی، كمال الدین هراتی، قیاس الدین اصفهانی و آخرین آن عماد الدین حسینی بود.
بعدها خط نستعلیق زمینه ابداع خط های دیگری از قبیل غبار شد. این نوع خط برای ارتباطات سری یا پیام های درباری یا رضایت نامه ها و توبیخ نامه های دولتی به كار می رفت. گاهی آنقدر ریز و درهم نوشته می شد كه بدون ذره بین امكان خواندن آنها میسر نبود، یكی دیگر از خطوط رایج و مرسوم در بین نویسندگان و منشیان زمان، خط شكسته نستعلیق بود، به طوری كه یك چهارم كتاب های منظوم (شعر) در عصر صفوی با آن خط كتابت می شد. بعضی از آثار باقی مانده از اساتید هنر خوشنویسی كه هر یك دارای ارزش هنری و معنوی خاصی هستند با خط زیبای شكسته نستعلیق كتابت شده اند.البته تنوع و تفنن و ابداعات خطی تنها به یك دوره خاصی اطلاق نمی شود، بلكه هنرنمایی های خوشنویسان ایران متناوباً از قرنی به قرن دیگر تكمیل می گشت، تا به سبك و فرم امروزی درآمد. در حال حاضر خوشنویسان با حفظ سنت اساتید و بالذتی زاید الوصف به نوشتن و تركیب و تلفیق حروف مبادرت می ورزند تا بهترین اثر را از لحاظ كیفیت باقی گذارند. آنان با دنیای خطوط انس و الفت گرفته، با صف آرایی حروف بزرگ و كوچك طرح و اثری زیبا پدید می آورند كه برخاسته از عواطف و احساسات هنریشان می باشد، در آثار هنری آنان رابطه عمیقی بین كلمات و طبیعت دیده می شود، مخصوصاً وقتی كه نقش آفرینی های آنان در كاغذهای ابر و باد به نمایش گذاشته شود و با تذهیب استادكاران زبردست تزئین شده باشد. ناگفته نماند اساتید خوشنویس تنها به خوشنویسی مطلق اكتفا نمی كنند، بلكه همواره سعی می كنند یك اثر هنری از خود ابداع كنند، البته ارائه یك اثر نو و بدیع كار آسانی نیست و در این راه ریاضت های فراوانی باید متحمل شوند تا بتوانند یك خلاقیت زیبا را از خود به جای گذارند كه مسلماً ذی قیمت خواهد بود. در بین این اساتید می توان به استاد سید حسن میرخانی، استاد حسین میرخانی، استاد زنجانی، استاد علی اكبر كاوه، استاد غلامعلی اجلی، استاد صداقت جباری، استاد اسرافیل شیرچی، استاد محمد حیدری و استاد مصطفی مهدی زاده اشاره كرد.

زهره فیضی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران