آثار ساسانی عشق‌آباد (چال‌طرخان)

تاریخ كهن ری و سیر پیشرفت تمدن در این خطه نیاز به بحثی گسترده دارد كه در این مختصر، مجال آن نیست منظور از نوشتن این مقاله كوتاه مكان‌یابی یكی از آثار با ارزش باستانی ری است كه تاكنون با وجود كاملا مشخص بودن محل آن در معرفی مكان آثار اشتباهی وجود داشته است كه این خطا در تحقیقات بعدی كه با استناد به گزارش حفار صورت گرفته اثر گذاشته است. ری از دوران پیش از تاریخ و در تمامی دوران تاریخی و اسلامی تا به امروز در صحنه تاریخ و فرهنگ ایران حضور داشته است و حفاری‌های باستان‌شناسی از تمامی این دوران‌ها مدارك مستدلی را ارایه داده است، در این مقاله صرفنظر از دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی صرفا از دوره ساسانی به طور مختصر بحث خواهد شد. اردشیر اول بنیانگذار سلسله ساسانی در سال (۲۲۳ میلادی) با شكست دادن اردوان پنجم حكومت ساسانی را براساس وحدت مذهبی و ستایش اهورامزدا پایه‌گذاری كرد، در این دوره آتشكده‌های مهمی در نقاط مختلف ایران با تفكر خاصی ساخته شدند كه هر كدام به طبقه‌ای خاص اختصاص داشته‌اند. از این دوره آثار قابل توجهی در ری بر جای مانده است كه زینت‌بخش موزه‌های داخل و خارج از كشور می‌باشند از جمله این آثار گچ‌بری‌های بسیار زیبایی است كه از محوطه باستانی عشق‌آباد به دست آمده و آن را به اشتباه از آثار چال‌طرخان یا (چال‌طرخان عشق‌آباد) معرفی كرده‌اند، این انتساب غلط كه هیچ ارتباطی از نقطه‌نظر معرفی مكان كشف با مكان واقعی آنها ندارد در جایگاه معرفی آنها در موزه ملی ایران به تبع گزارش حفار تكرار شده است. لذا ضمن ارایه توضیح كوتاهی از آثار برجای مانده در محوطه باستانی عشق‌آباد به منظور سهولت در دستیابی به این محوطه باستانی و با ارزش فرهنگی و تاریخی ضمن توضیح موقعیت روستاهای مورد نظر مكان دقیق آن را مشخص می‌نماید. روستای چال‌طرخان (چال تلخان): ده جزو دهستان قلعه نو بخش كهریزك شهرستان ری می‌باشد كه در ۵۱ درجه و ۲۸ دقیقه طول و ۳۵ درجه و ۳۰ دقیقه عرض جغرافیایی و در ارتفاع ۹۸۳ متر از سطح دریا واقع شده و در حدود چهار كیلومتری جنوب غرب قلعه نو خالصه قرار گرفته است، در محدوده روستا دو تپه از اواخر دوره تاریخی و اواسط دوره اسلامی به نام‌های تپه شغالی و تپه موشی وجود داشته‌اند كه متاسفانه تپه شغالی را تسطیح كرده‌اند. روستای عشق‌آباد: ده جزو دهستان قلعه نو، بخش كهریزك شهرستان ری می‌باشد كه در ۵۱ درجه و ۳۰ دقیقه طول و ۳۵ درجه و ۲۷ دقیقه عرض جغرافیایی و در ارتفاع ۹۳۵ متری از سطح دریا واقع شده است.عشق‌آباد در حدود یازده كیلومتری جنوب قلعه‌نو و حدود چهارده كیلومتری جنوب شرق ری قرار دارد، نام عشق‌آباد با توجه به وجود آثار قلعه عشق‌آباد كه از اواسط دوره تاریخی تا اوایل دوره اسلامی قدمت دارد احتمالا اشك‌آباد بوده كه تبدیل به عشق‌آباد شده است كه این نام نیز می‌تواند ریشه در دوره تاریخی داشته باشد. با توجه به موقعیت مكانی دو روستای چال‌طرخان (چال تلخان) و عشق‌آباد كه در حدود ۵/۴ كیلومتر با هم فاصله دارند و در میان این دو روستا و نزدیك‌تر به روستای عشق‌آباد، روستای نظرآباد قرار گفته است حفار می‌توانسته به منظور سهولت در مكان‌یابی از نام نظرآباد و عشق‌آباد و یا روستای حمیدآباد در حدود ۵/۱ كیلومتری شرق عشق‌آباد كه در نزدیك‌ترین فاصله نسبت به دو روستای دیگر (نظرآباد و چال‌طرخان) به عشق‌آباد قرار دارد استفاده نماید كه در این صورت یافتن محل آثار با اشكال كمتری مواجه می‌شده است. محققان و علاقه‌مندان به مطالعه آثار دوره ساسانی كه فقط در كتاب‌ها با نام چال‌طرخان آشنا شده و گچ‌بری‌های معرفی شده به نام چال‌طرخان را در موزه ملی ایران مشاهده كرده‌اند در یافتن محل كشف آثار همیشه دچار مشكل بوده‌اند، لذا در این مقاله وضعیت فعلی آثار عشق‌آباد توضیح داده می‌شود. قلعه (تپه) عشق‌آباد: تپه یا قلعه عشق‌آباد به وسعت حدود ۸۰×۸۰ متر و به ارتفاع حدود ۱۲ متر از سطح دشت می‌باشد كه به صورت قلعه‌ای با چهار برج با خشت‌های ۱۰×۴۰×۴۰ و ۱۰×۲۰×۲۰ سانتی‌متر روی مصطبه‌ای خشتی قرار گرفته است. پنهای باروها در پایین به سه متر می‌رسد كه در قسمت‌هایی از خشت‌های ۱۵×۵۰×۵۰ سانتی‌متری نیز استفاده شده است، محوطه داخلی قلعه در بالا به كلی درهم ریخته و برج‌ها و باروها نیز در بیشتر قسمت‌ها تخریب شده‌اند. قلعه عشق‌آباد در دوره اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته است كه آثار این دوره را به صورت خشت‌های ۷×۲۱×۲۱ سانتی‌متر در بخش شرقی قلعه می‌توان مشاهده كرد. در سطح قلعه (تپه) عشق‌آباد، به تعداد انگشت شمار سفال‌های بدون لعاب ساده آجری و نخودی و سفال‌های لعابدار به رنگ‌های سبز و آبی اوایل دوره اسلامی پراكنده می‌باشند. قلعه عشق‌آباد را می‌توان با آثار مشابه دیگر در محدوده شهر ری نظیر قلعه طالب‌آباد و قلعه كامین (قلعه سرخ) حكیم‌آباد كه از نظر مصالح و سبك معماری نزدیك به هم می‌باشند در ارتباط دانست. در حدود یكصدمتری شمال قلعه عشق‌‌آباد آثار معماری به صورت حصاری از خشت‌های ۱۰×۴۰×۴۰ سانتی‌متری بر جای مانده كه تالاری ستون دار به وسعت در حدود ۲۰×۳۰ متر را محصور كرده است، در طول تالار آثار سه ستون آجری در یك ردیف كه با آجرهای ۷×۳۰×۳۰ سانتی‌متری و ملات ساروج با پی از سنگ لاشه به فاصله ۱۰ متر از هم ساخته شده‌اند بر جای مانده است، قطر دایره ستون‌ها ۲۱۰ سانتی‌متر بوده و آجرها به صورت نره‌چین روی دو رگ آجر خفته‌چین در پیرامون دایره كار شده‌اند سطح دایره نیز با آجر فرش شده است. عكس‌های هوایی بر جای مانده از عملیات پاكسازی و پلان حفاری، ستون‌ها را در دو ردیف سه تایی نشان می‌دهند كه در مجموع، این تالار دارای شش ستون كامل بوده كه احتمالا مجددا در زیر خاك مدفون شده‌اند. در گزارش حفاری به وجود گچ بری‌هایی روی دیوارهای دور تالار اشاره شده است كه امروزه هیچ اثری از آنها بر جای نمانده است. در بخش شمال غربی تالار آثار با ارزشی از خشت به صورت مجموعه اتاق‌هایی بر جای مانده كه از خاك انباشته شده است، اما با توجه به نقشه‌های كاوش این بخش نیز دارای تالاری سراسری در جهت شرقی، غربی بوده است. متاسفانه در اثر مرور زمان و عدم توجه به این آثار محوطه باستانی عشق‌آباد را مجددا خاك زمان پوشانده است ولی این بار آنچه كه سال‌ها در دل خاك امین با نیمه جانی از گذشته به سلامت مانده بود با سر بر آوردن از دل خاك به كمك باستان شناسان همچون بسیاری از محوطه‌های دیگر باستانی به نابودی كشانده شده است. در بین اهالی عشق‌آباد و روستاییان اطراف، این باور وجود دارد كه محوطه عشق‌آباد یك معبد زرتشتی بسیار مقدس بوده است كه این باور نمی‌‌تواند از حقیقت به دور باشد. در این مقاله لازم می‌داند قسمتی از متن گزارش بررسی محوطه‌های باستانی شهر ری در خصوص محوطه باستانی عشق‌آباد را تكرار نماید. محوطه باستانی عشق‌آباد: بسیاری از محققان و علاقه‌مندان به آثار باستانی اگر قصد تحقیق در مورد آثار به دست آمده از محلی معروف به چال‌تلخان را داشته باشند شاید با تحقیقات محلی نتوانند به راحتی به محل آثار موردنظر خود دسترسی پیدا كنند. علت این امر از اشتباه بزرگی ناشی می‌شود كه در معرفی محل آثار از زمان حفاری اشمیت تاكنون توسط حفار و دیگر محققانی كه بدون كنجكاوی آثار عظیم روستای عشق‌آباد را به تبعیت از گزارش حفار به نام چال طرخان معرفی كرده‌اند، می‌باشد. محلی كه اشمیت در تابستان سال ۱۳۱۵ شمسی (۱۹۳۶) به نام چال طرخان كه نام محلی و اصیل آن به نام چال‌تلخان است معرفی می‌كند و آثار دوره ساسانی به دست آمده را به نام آن روستا می‌شناساند. در حدود پنج كیلومتری شمال محل اصلی آثار یعنی روستای عشق‌آباد قرار دارد كه هیچ ارتباطی میان این دو منطقه وجود ندارد. در محدوده چال‌تلخان فقط دو تپه به نام‌های تپه شغالی و تپه موشی وجود داشته‌اند كه تپه شغالی را در چند سال اخیر تسطیح كرده‌اند و اساسا اهالی چال‌تلخان از وجود آثار منسوب به روستای خود به غیر از دو تپه فوق‌الذكر در محدوده چال‌تلخان بی اطلاع می‌باشند. در حد فاصل میان روستای چال‌تلخان و عشق‌آباد یا (اشك آباد) روستای نظرآباد قرار گرفته است كه حفار می‌توانسته با استفاده از نام این روستا محل آثار را نزدیك به آن معرفی نماید. تپه یا قلعه عشق‌آباد در محدوده روستای عشق‌آباد قرار گرفته و از گذشته دور نیز هیچ گاه این محل جزو چال‌تلخان محسوب نمی‌‌شده است و حتی اهالی چال‌تلخان نیز با این آثار بنام روستای خود بیگانه بوده و می‌باشند. كهنسالان عشق‌آباد از این آثار به عنوان آتشكده و معبد نام می‌برند و نسل حاضر نیز این محل را با همین عنوان می‌شناسند و هیچ ارتباطی میان عشق‌آباد و چال‌تلخان قائل نیستند. در نقشه‌ها و تصاویر مورد استفاده در كتاب چال‌تلخان تالار ستون‌داری با شش ستون آجری در دو ردیف سه تایی نشان داده شده است كه با دیوارهایی خشتی محصور شده است. ستون‌ها و دیوارها با پوششی از گچ با نقوش قالب زده تزیین شده بودند، از آن آثار امروزه فقط دو ستون كه در حال تخریب می‌باشند بر جای مانده‌اند و دیوارهای خشتی نیز نسبت به زمان حفاری صدمه بسیار دیده‌اند. همان طوری كه اشاره شد، معرفی محل این اثر باارزش از ابتدا اشتباه بوده و محققان بعدی نیز بدون توجه به این اشتباه و به تبعیت از گزارش حفار (اشمیت) در معرفی این محل این اشتباه را تكرار كرده‌اند به گونه ای كه آثار به دست آمده از عشق‌آباد، حتی در فرهنگ‌ها نیز به نام چال‌تلخان یا چال طرخان معرفی شده‌اند. محوطه باستانی عشق‌آباد در تاریخ (۳۰/۳/۱۳۱۵) مطابق با هشتم ژوئن ۱۹۳۶ به شماره (۲۵۵) در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در پرونده ثبتی مشخصات بنا را چنین نوشته‌اند: (مشخصات بنا: سطح زمینی به شعاع سیصدمتر كه مركز آن وسط تپه بزرگی معروف به چال‌تلخان باشد.) با توجه به اینكه حتی در معرفی نام تپه نیز اشتباه شده است، لذا به منظور پیشگیری از اشتباه آیندگان موارد زیر پیشنهاد می‌گردد: ۱- جهت رفع این خطا ضروری است كه پرونده مطالعاتی محوطه باستانی عشق‌آباد تهیه و نسبت به تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه عشق‌آباد تحت عنوان محوطه باستانی عشق‌آباد اقدام گردد و نام ثبتی اثر از چال‌تلخان به عشق‌آباد اصلاح گردد. ۲- پس از انجام پیشنهاد فوق به مدیریت موزه ملی ایران پیشنهاد شود تا نسبت به اصلاح زیرنویس آثار مكشوفه منسوب به چال‌تلخان به نام واقعی آن (عشق‌آباد) اقدام نمایند. در محدوده شهرستان ری آثار بسیار با ارزشی از دیدگاه تاریخی و فرهنگی و به خصوص گردشگری وجود دارد كه بسیار ناشناس مانده و در حال تخریب می‌باشند. اما محوطه باستانی عشق‌آباد از جمله آثاری است كه روی آن مطالعه شد، اما به حال خود رها شده است. با تمامی تخریب‌ها و آسیب‌های وارده بر محوطه عشق‌آباد می‌توان با توجه به آثار باقی مانده از دیوارها با كمترین هزینه ممكن ضمن پاكسازی محوطه نسبت به مرمت و احیا بسیاری از بخش‌های آن اقدام نموده و این محوطه با ارزش باستانی را در معرض دید و مطالعه قرار داد. محوطه باستانی عشق‌آباد در صورت مرمت و محصور شدن به علت همجواری با مجموعه باستانی تپه میل می‌تواند از دیدگاه گردشگری بسیار مورد توجه قرار گیرد.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران