تحولات تکنولوژیک کتابخانه‌ها

كتابخانه ها در طول عمر دراز خود از تكنولوژیهای متفاوت و جدیدی در هر زمان استفاده می كرده اند و می كنند و می توانیم بگوییم كه كتابخانه ها از پیش قراولان استفاده از تكنولوژیهای نوین برای بهبود خدمات خود می باشند. در این مقاله تحولات تكنولوژیك كتابخانه ها بطور تاریخی از ابتدای پیدایش كتابخانه های اولیه تا كتابخانه های امروزی در دو بخش ۱-تحولات محملهای اطلاعاتی موجود در كتابخانه و ۲-تحولات تكنولوژیك در سازماندهی و اشاعه اطلاعات بررسی می شوند.كتابخانه ها در طول تاریخ به عنوان یك سازمان پویا ویا به قول رانگاناتان ارگانیسمی پویا، نقش اطلاع رسانی خود را با استفاده از ابزارها وتكنولوژیهای موجود در هر زمانی ارایه كرده و ارایه خواهند كرد. این تكنولوژیها و ابزارها اكثراً‍محملهای انتقال اطلاعات را تغییر و كتابخانه ها نیز مكانیسم هایی را برای سازماندهی این محملهای جدید اطلاعات ارایه داده اند. این روند دینامیك انطباق كتابخانه ها با وضع موجود در طول تاریخ خود را می نماید. در كتابخانه آشوربانیپال چون كه تمدن بین النهرین از الواح گلین برای كتابت استفاده می كردند كتابخانه ها حاوی الواح گلین و در كتابخانه اسكندریه به علت شیوع پاپیروس ، كتابخانه ها حاوی طومار پاپیروس بودند و این انطباق كتابخانه ها با محیط و تكنولوژی های رایج میان جوامع مختلف تا به امروز هم ادامه دارد. اصولا اگر كتابخانه ای نتواند خود را با وضع موجود انطباق دهد، از نقش اطلاعاتی كتابخانه كاسته و به تدریج به چیزی بی‌مایه تبدیل خواهد شد كه ماندنش سودی برای محیط پیرامون آن نخواهد داشت. البته باید در نظر داشت كه این سرعت تحولات تكنولوژیك در طول تاریخ همیشه یكسان و ثابت نبوده است. در بعضی دوره های تاریخی ، این تحولات با سرعت زیاد(مثلا نیمه دوم قرن بیست) و در دوره های دیگر این تحولات بصورت بطئی صورت می گرفتند.پس از این نكته در می یابیم كه سرعت تحولات تكنولوژیك در كتابخانه ها با توجه به اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی محیط پیرامون تفاوت خواهد داشت.حال قبل از بررسی تحولات تكنولوژیك كتابخانه ها بهتراست تعریفی از تكنولوژی وكتابخانه داشته باشیم.هر گاه تكنولوژی بصورت محدودتری بیان گردد، ارزشهای فرهنگی و عوامل سازمانی نسبت به آن همچون عوامل خارجی در نظر گرفته میشوند. در این صورت تكنولوژی با جنبه های فنی آن شناخته میشود و غالبا كلمات فنون یا ساده تر از آن فن مناسبت بیشتری برای كاربرد دارند. ج. ك. كالبرایت تكنولوژی را به عنوان «‌كاربرد دانش علمی و دانش منظم دیگری برای امور عملی تعریف می‌كند».عده‌ای دیگر تكنولوژی را چنین تعریف میكنند: «كاربرد دانش علمی و دانش منظم دیگری برای امور عملی بوسیله سیستمهای منظمی كه مردم و ماشین ها را نیز در بر بگیرد»؛ بدین ترتیب می توان تكنولوژی پراتیك را اینگونه تعریف كرد: «كاربرد دانش علمی و دانش منظم دیگر برای امور عملی بوسیله سیستم های منظمی كه شامل مردم، سازمانها، اشیاء زنده و ماشین ها میشود»؛ این تعریفی است كه تا حدودی علم را درون تكنولوژی جای می دهد(پیسی۱۳۶۷، ۱۱-۱۰،۸ ).پوری سلطانی و فروردین راستین(۱۳۷۹) در دانشنامه كتابداری و اطلاع رسانی كتابخانه را چنین تعریف كردند:« به محلی گفته می شود كه در آن مجموعه كتابها و دیگر مواد مشابه اعم از چاپی و دیداری و شنیداری، برای مطالعه، تحقیق و مراجعه به گونه ای منظم گردآوری شده باشد»(سلطانی و راستین۱۳۷۹،۲۶۴). مزینانی(۱۳۷۹) در كتابخانه و كتابداری مینویسد:« كتابخانه نهادی اجتماعی است كه با حفاظت و اشاعه پیشینه های مكتوب، دیداری و شنیداری و الكترونیكی با استفاده از خدمات كاركنان آموزش دیده در خدمت تعلیم و تربیت و توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی است»(مزینانی۱۳۷۹،۷۶-۷۵).اكنون با تلفیق تعریف های تكنولوژی و كتابخانه،سمت و سوی بررسی تاریخی این تحولات، شكل می گیرد.این تحولات در این مقاله در دو بخش۱- تحولات محملهای اطلاعاتی موجود در كتابخانه و ۲-تحولات تكنولوژیك در سازماندهی و اشاعه اطلاعات ، بررسی خواهند شد.
●تحولات محملهای اطلاعاتی موجود در كتابخانه
اصولا محمل اطلاعاتی در دوران قبل از ابداع خط ، كه منجر به دانش مضبوط شد، چیزی بی معنی می نمایداز آنجا كه در دوران فرهنگ شفاهی امكان انتقال اطلاعات به صورت مكتوب فراهم نبوده است و تا چیزی مكتوب نباشد امكان نگهداری آن ممكن نیست و در طول زمان از آن كاسته و یا به آن افزوده می‌شود، نمی توان محملی برای انتقال فرهنگ شفاهی در دوران باستان انتظار داشت. پس می‌توان اولین انقلاب فرهنگی بشر را اختراع خط دانست كه با توجه به نیاز مردم آن اعصار بوجود آمد ودر طول زمان تكامل یافت كه این روند تكامل تا به امروز ادامه دارد و ادامه خواهد یافت.در مجموع سیر تكامل خط و ارائه اندیشه و گفتار به صورت مكتوب و مضبوط را می توان چنین بیان كرد:۱-تصویرنگاری ۲-اندیشه نگاری ۳-واژه نگاری ۴-آوانگاری؛ هجانویسی و خط الفبائی(ابرامی۱۳۵۶،۱۰). اگر بخواهیم مرحله دیگری را هم بر آن بیافزاییم، مرحله الفبای چند خطی یا به قولی چند رسانه ای را خواهیم داشت كه نواقص و كمبودهای الفبا و خطوط فعلی را با تركیبی از عناصر نوشتاری، دیداری و شنیداری برطرف و به نحو بیسیار مطلوب و كارآمدتری منظور و مقصود شخص را ارائه می كند. درواقع می توان اختراع خط را یكی از وجوه فرهنگی و زنده افزای تكنولوژی دانست كه ناشی از تكامل زیستی انسانها نبود بلكه ناشی از تغییر و تكامل فرهنگی بشر اولیه بود.اولین مصنوعی كه بطور دقیق می توان آن را خط به حساب آورد حدود ۵۵۰۰ سال پیش در ناحیه مزوپتامیا(بین النهرین) یافت شده است(مزینانی۱۳۷۹،۲۴).با بررسی خطوط اولیه می توان به نقش محیط و پیرامون در نوع ماده برای ضبط و نگهداری نوشته ها پی برد.مثلا قدیمیترین خط سومری(۳۵۰۰قبل از میلاد) كه نوعی خط اولیه از نوع تصویرنگاری است، به علت فراوانی گل رس در آن منطقه به عنوان ماده اصلی كتابت در ‎آن خط بكار می رفته است و به نام لوح شناخته می شد.«چون جسم بكار رفته برای ایجاد نمادهای خطی كوتاه شكل گوه مانند داشت یعنی یك طرف آن تیزتر از طرف دیگر بود، به همین دلیل به آن خط میخی میگویند»(مزینانی۱۳۷۹،۲۴).در مصر باتوجه به محیط مجزا و متفاوت از بین النهرین خط دیگری به نام هیروگلیف حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح عمومیت داشته است كه بر روی سنگ نوشته می شد كه برای موارد خاص روی چوب و پاپیروس هم نوشته می شد كه البته بعدها تا سالیان مدیدی منحصر به پاپیروس شد و بدین ترتیب ابزار نوشتاری هم به قلم مو تبدیل شد. البته باید متذكر شد كه خطوط مذكوردر مراحل اولیهخط قرار داشتند و با تكامل تدریجی به نظام الفبایی نزدیك شدند.پس از بوجود آمدن خط و تكامل نسبی آن بشر به فكر محملهایی برای ثبت مكتوبات خود افتادند كه در بررسی سیر تحول این محملها از سنگ سخت به كاغذ نرم می رسیم. هر یك از این محملها مزایا یا معایبی داشتند كه در طول تاریخ با توجه به كارآمدی یا جایگزینی یك محمل كارآمدتر از محمل دیگری استفاده می شد.سنگ نوشته در طول تاریخ اولین محمل انتقال اطلاعات می باشد و خطوط اولیه از جمله خط میخی بر روی آن نقش می بسته است.«مزیت بزرگ سنگ نوشته، مقاومت آن در برابر عوامل طبیعی و غیر طبیعی بود. اما این رسانهفیزیكی ، بسیار سنگین، و حمل و نقل آن گاه غیرممكن و كنده كاری روی آن بسیار سخت بود ولی به دلیل فراوانی و در دسترس بودن و مقاومت و دوام بی نظیرش بشر از آن برای ضبط دانش خود استفاده كرد»(مزینانی۱۳۷۹،۳۴). به تدریج الواح فلزی (مسی، مفرغی،نقره ای و طلایی) جایگزین سنگ نوشته شدند«مطالب مهم و ارزنده را بر روی الواح زرین و سیمین نقر می كردند و مطالب معمولی را برروی الواح مسی و مفرغی»(مزینانی۱۳۷۹،۳۵). الواح گلین از دیگر محملهای مهم اطلاعات باستان بودند كه بیشتر در بین النهرین به علت وفور گل رس در سواحل دجله و فرات رایج بودند. تمدن آشور و كتابخانه آشور بانیپال اوج شكوفایی الواح گلین بود. لوح چوبی از دیگر محملهای ثبت اطلاعات در دوران باستان بود كه عبارت بود از«صفحه ای چوبین كه سطح آن را موم اندود كرده و با قلم روی آن می نوشتند»(مزینانی۱۳۷۹،۳۹-۳۸). این نوع الواح رابیشتر مصریها،بابلیها، رومیها و یونانیها به كار می بردند. طومار پاپیروس از دیگر محملهای ثبت اطلاعات دوران باستان بود كه اوایل در مصر بكار برده می شد و بعدها عمومیت یافت.كتابخانه اسكندریه مصر را كه در قرن سوم قبل از میلاد تاسیس شد و حاوی صدها هزار طومار پاپیروس به زبانهای مصری ، یونانی ، لاتین و عبری بود را، اوج بكار گیری طومارهای پاپیروسی به عنوان محملهای اطلاعاتی محسوب می كنند. الواح پاپیروس بعدها توسط فنیقیها از طریق دریای مدیترانه به یونان و روم منتقل شد. طومار چرمین از دیگر محملهای انتقال اطلاعات بود .«استفاده از پوست حیوانات بویژه حیوانات اهلی، مثل بز، گوسفند و گاو برای نوشتن و ضبط از قرن دوم پیش از میلاد مسیح شروع شد»(مزینانی۱۳۷۹،۴۰). طومار چرمین به پارشمن یا ولوم هم معروف است و علت اصلی گسترش كاربرد آن تحریم صدور پاپیروس از طرف مصریان بود.كتابخانه پرگاموم (واقع در تركیه كنونی) را میتوان نقطه اوج بكارگیری طومار چرمین(پارشمن)، دانست.اهمیت و رواج پارشمن در نسخ خطی دوران قرون وسطی (قرن ۱۱) پدیدار شد بطوری كه این محمل اطلاعاتی به علت ثبت كتاب مقدس بر آن تقدس یافت و این تقدس تا چندین قرن ادامه پیدا كرد.بعدها طومار پوستین از حالت طوماری به حالت قطعه قطعه تبدیل و به شكل كاغذ عرضه شد كه به آن كدكس می گفتند. این جایگزینی به علت بازیابی بهتر اطلاعات ثبت شده و استفاده بهینه از پوست بوجود آمد كه با این جایگزینی امكان مراجعه به یك صفحه خاص و استنساخ بر دو روی پوست فراهم می آمد.علاوه بر آن امكان تغییرات در متن و چینش كتابها در مخازن و نقاشی و تزیین كتاب خیلی بهتر وآسانتر صورت می گرفت. چنین بود كه شیوهكتابی جایگزین شیوه طوماری شد كه الته بعدها كتابهای پوستی هم به كتابهای كاغذی تبدیل شدند. . این جایگزینی با اختراع صنعت چاپ رونق گرفت . از آنجا كه كتاب «نسبت به دیگر رسانه های قبل از خود فروانتر و ارزانتر بود، به همین دلیل مهمترین عنصر كتابت از انحصار درباریان، روحانیان و طبقات برگزیده خارج گردید ودر اختیار همگان قرار گرفت»(مزینانی۱۳۷۹،۴۳). اختراع كاغذ را جامعهجهانی مرهون چینیها و شخصی به نام تسای لون است كه بعدها این فن از چینیان به تمدن اسلامی(سمرقند) و بعدها از طریق ایران به اروپا منتقل شد. اختراع كاغذ مقدمه ای برای دیگر انقلاب فرهنگی بشر یعنی اختراع چاپ بود كه به قولی زمینه رنسانس و انقلاب صنعتی را فراهم آورد. این اختراع كه نقطه عطفی در تاریخ تمدن بشر بود در سال ۱۴۳۹ میلادی توسط یوهان گوتنبرگ صورت گرفت. او از حروف متحرك فلزی برای تكثیر و چاپ مواد اطلاعاتی استفاده كرد و با این كار توانست زنجیر كتاب های كم تعداد قرون وسطایی را بدرد و بتواند كتابها را به نحو راحتتر، ارزانتر و زیادتر در دسترس خوانندگان قرار دهد. تحول چاپ پس از گوتنبرگ حركتی كند داشت و تا قرن هفدهم تغییر عمده‌ای در آن رخ نداد. در سده هجدهم و ارائه عصر انقلاب صنعتی همزمان با پیشرفت سایر تكنولوژی‌هایی چون صنعت نساجی ماشین‌های بخار و شیمی، چاپ نیز به رشد تدریجی خود ادامه داد. در آغاز سدهنوزدهم، تحولات چاپ همزمان با تكنولوژیهای جدید راه‌آهن و مهندسی مكانیك، سرعت گرفت. « در سال ۱۸۰۳ میلادی ماشینی اختراع شد كه كاغذ را به شكل رول و به دور یك استوانه تولید می‌كرد. حدود ۱۸۱۰ میلادی چاپ استوانه‌ای اختراع شد. در سال ۱۸۳۰ از ماشین بخار و نیروی آن برای چاپ استفاده شد كه بر سرعت تولید كتاب افزود. حدود ۱۸۴۵ میلادی چاپ دوار یا روتاتیو رواج یافت. در اواخر قرن نوزدهم، تحولات عكاسی باعث تغییرات و دگرگونیهای عظیمی در فن چاپ شد»(مزینانی۱۳۷۹، ۴۹). در قرن بیستم با ظهور و گسترش تكنولوژیهای نوینی چون الكترونیك، میكروالكترونیك در دهه‌های ۱۹۳۰تا۱۹۷۰ و گسترش آنها به تدریج از دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ باظهور انواع رایانه‌ها و به‌كارگیری این وسیلهجدید و تركیب آن در فرایند چاپ تحولات شگرفی در نشر كتاب بوجود آمد. نشر رومیزی، توانایی حروفچینی كامپیوتری را به هر شخصی ارائه می‌دهد به طوری كه هر شخصی می‌‌تواند ناشر آثار خود باشد. این وجه نشر رومیزی در نشر بدون كاغذ یا نشر اینترنتی، بیشتر خود را می‌ نمایاند به طوری كه هر شخصی در محیط وب یك ناشر می‌باشد كه البته این عامل در كنار مزایا و قابلیتهای فراوان باعث نوعی آلودگی و هرج‌و‌مرج اطلاعاتی شده است كه لزاماً نمی‌توان هر مطلب منتشر شده در وب‌سایتی را مطابق با واقعیت دانست.مواد اطلاعاتی كتابخانه با توجه به واقعیتها و نیازهای جامعه خود را مطابقت كرده‌ است و از هر چیزی كه در هر زمانی مناسب برای انتقال اطلاعات بوده است، استفاده شده است چنان كه كتابخانه‌ها در هزاره قبل از میلاد برای كتابخانه آشوربانیپال، الواح گلین فراهم می‌آوردند و یا اینكه در سال ۵۰۰ میلادی كتابخانه‌های صومعه‌ها به سبب گسترش دین مسیحیت و گردآوری كتاب مقدس(به علت حجم بالای آن ) بوجود آمد. در طول این دوران با گذر تاریخ و وقایع مهم تاریخی علاوه بر كتاب دیگر عناصر اطلاعاتی هم برای خود در كتابخانه‌ جای پا باز كرد، مثلاً با رونق گرفتن دانشگاه‌ها و تخصصی شدن علوم، موادی چون پایان‌نامه‌های جای خود را در كتابخانه‌ها پیدا كردند. با رونق گرفتن مجلات در قرن ۱۸، كتابخانه‌ها به سبب اینكه منبع و ماده اطلاعاتی دیگری در جامعه پدیدار شده بود، دست به گردآوری مجلات زدند. با رونق گرفتن روزنامه‌ها به سبك امروزی در قرن ۱۶ میلادی كتابخانه‌ها به گردآوری آنه هم پرداختند. با ظهور انقلاب كبیر فرانسه و ظهور نظام پارلمانی و عنصری بنام دولت پاسخگو، مبحثی بنام گزارش‌های پارلمانی و دولتی برای گردآوری در كتابخانه‌ها مطرح شدند. با بوجود آمدن سینما و برنامه‌های ویدئویی، كتابخانه خود را ملزم به گردآوری آنها برای ارائه به مراجعان در راستای اهداف تفننی و حتی آموزشی كتابخانه دانست.اولین تكنولوژی كه نشان از كاهش حجم مواد كتابخانه‌ای بود میكروفرم‌ها بودند كه در شكل ‌های میكروفیش، میكروكارت، میكروفیلم و میكروفوتوگرافینگ(عكسبرداری) قابل دسترس می‌باشد. «جان بنجاممین دنسر، به عنوان پدر میكروفرمها شناخته شده‌است كه در سال ۱۸۳۹ اولین میكروفرم را كه به صورت میكروفوتوگراف بود را ارائهداد. بعدها كتابخانه كنگرهآمریكا با همكاری شركت Eastern Kodak شروع به میكروفیلم كردن كتابها در اوایل ۱۹۲۸ كرد. در همان سال، دانشگاه بین‌المللی میكروفرم‌هاUMI شروع به انتشار میكروفرم‌های آثار British Museum كرد. با نیاز كتابخانه‌های اروپایی برای حفظ اسناد از نابودی تكنولوژی میكروفرم رشد زیادی پیدا كرد. استفاده از میكروفرم‌ها در ارتباطات نظامی مفهوم كنونی امانت میكروفرم بین كتابخانه ‌ای را بوجود آورد كه بعدها در دهه ۱۹۶۰ به عنوان یك صنعت مطرح شد. در دهه۱۹۷۰ این صنعت در كتابخانه‌ها برای كاربران عمومیت پیدا كرد »(كابسیراس۱۹۹۱، ۲۳۵). استفاده از میكروفرم‌ها به عنوان محمل اطلاعاتی چنان رواج یافت كه« در سال ۱۹۲۵، اتلت و رابرت‌گلداسمیت، كتابخانه ریزعكسبرداری(میكروفوتوگرافینگ) را بر كتابخانه‌ها توصیه كردند» (باكلند۱۳۷۹، ۲۳). امروزه میكروفرم‌ها خود را با تكنولوژی روز مطابقت داده‌اند و به سه طریق، تولید و استفاده می‌شوند: « بازیابی به كمك كامپیوتر CAR ، میكروفیلم خروجی كامپیوتر(COM) و میكروفیلم درونداد كامپیوتر(CIM)»(كابسیراس۱۹۹۱، ۲۴۴). تكنولوژی دیگری كه به نحوی كتابخانه را تحت تأثیر خود قرار داد اختراع تلویزیون بود. «تلویزیون برای اولین بار در فرانسه در سال ۱۹۲۲ توسط ادوارد‌بلین بوجود آمد. اولین تلویزیون تمام الكترونیكی در سال ۱۹۲۷ توسط فیلوفرانس‌ورث تولید شد. ایستگاه‌ها و كانال‌های تلویزیونی به شدت در طول زمان رشد پیدا كرد. در دهه۱۹۶۰ تلویزیون كابلی برای اولین بار بوجود آمد»(كابسیرس۱۹۹۱، ۱۶۰). كاربرد‌های امروزی تلویزیون شامل كنفرانس از زاه دور كه گروه‌ها از جاهای بسیار دور می‌توانند از طریق تلویزیون با هم ارتباط برقرار كنند؛ یادگیری از راه دور كه، آموزش بصورت زنده از كتابخانه پخش می‌شود و یادگیران از محل‌های دور می‌توانند ارتباط برقرار كنند، معمولاً با تلفن، با آموزش‌دهنده زنده؛ و ویدئوی تعاملی، با روش بكارگیری برنامه كامپیوتری برای دسترسی اطلاعات تلویزیونی از دیسك لیزری(كابسیرس۱۹۹۱، ۱۶۳). تلویزیون چنان شوكی به كتابخانه‌ها وارد كرد كه «والتر شومیر در سال ۱۹۳۵، تلویزیون را انقلابی برای بازیابی اطلاعات و به خصوص در كتابخانه‌ها پیش‌بینی كرد»(باكلند۱۳۷۹، ۲۲). البته تسهیلات دیگری كه امروزه تلویزیون در اختیار قرار می‌دهد به ویدئوتكس معروف است كه همان ویدئو یا تلویزیون تعاملی می‌باشد. ویدئوتكس « یك نام ژنریك برای سیستم‌هایی ]است[ كه می‌توانند متن نوشتاری را روی صفحه تلویزیون ظاهر سازند. انتقال اطلاعات ممكن است از طریق خطوط تلفن روی كامپیوترهای شخصی انجام پذیرد» (سلطانی و راستین۱۳۷۹، ۴۴۴). سیستم ویدئوتكس چنان رشد پیدا كرد كه «ویلیامسون دو نوع فهرست پیوسته را توصیف می‌كند، یكی با استفاده از سیستمی شبیه به دیگر سرویس‌های پیوسته چون دیالوگ، اپك، و نوع دیگری كه با ویدئوتكس صورت می‌گیرد »(مارسترسون۱۹۸۶، ۹۰). كتابخانه‌ها ممكن است از شبكه‌های ویدئوتكس استفاده كنند.در واقع بعضی كتابخانه‌ها در بریتانیا قبلاً این كار را انجام داده‌اند. از طریق این شبكه‌ها، كتابخانه محلی می‌تواند به عنوان یك توزیع كننده الكترونیكی از خدمات و پایگاه‌های داده عمومی و تجاری ایفای نقش كند(استارت-استابز۱۹۸۵ ،۳۳).موج بعدی كه بیشترین تأثیر را بر روی محمل‌های انتقال اطلاعاتی گذاشته‌هاست، اختراع رایانه‌ها و گسترش آنهاست.در اواخر دهه ۱۹۷۰، كاربران كتابخانه با آشنایی با ریز رایانه‌ها، ابزاری آسانْ‌استفاده برای بازیابی اطلاعات داشتند. در یك دوره نسبتاً كوتاه، استفاده از رایانه در كتابخانه از رایانه‌ای برای دسترسی به جند برنامه مشخص، به ابزاری توانا در جمع‌آوری اطلاعات از فهرست‌های رایانهمحلی، پایگاه‌های سی‌دی‌رام، پایگاههای داده مستقر در نواحی مختلف كشور، و میزبانی خدمات پیوسته بازیابی از طریق ارتباطات از راه دور و امروزه كلیدی برای گشودن جامعه شبكه‌مانندی بنام اینترنت كه علاوه‌ بر‌ اینكه خود نوعی كتابخانه است، بلكه هزاران كتابخانه دیجیتالی را هم در خود گنجانده‌است، تبدیل شده است.رایانه ها همانطور كه ما می‌دانیم در طول سال‌های اخیر بوجود نیامده‌اند بلكه آنها تاریخ نسبتاً طولانی دارند كه در نهایت به رایانه الكترونیكی منتهی می‌شود. چرتكه كه رایانه مشابه آن از روشهای محاسبه استفاده می‌كند به مدت بیش از پنج‌هزار سال در شرق بكار برده می‌شد. در سال ۱۶۴۲ بلیز‌پاسكال(۱۶۶۳-۱۶۶۲) وسیله‌ای ماشینی برای جمع و تفریق طراحی كرد. گوتفرید ویلهلم وان لایبنیتز(۱۷۱۶-۱۶۴۵) زمینه منطق رسمی كه برای علوم رایانه ضروری بود را شروع كرد و ماشینی دیجیتالی ساخت كه قابلیت انجام چهار عمل اصلی را داشت. جوزف ماری جكارد(۱۸۳۴-۱۷۵۲) مفهوم استفاده از كارت‌های منگنه را كه او در كارگاه بافندگی بكار می‌برد رامطرح كرد. چارلز ببیج(۱۸۷۱-۱۷۹۱) نوعی موتور متفاوت را توسعه داد كه اگرچه خیلی خوب كار نكرد، افراد زیادی از آن به عنوان آغازگر رایانه‌هایی كه ما امروزه آنها را می‌شناسیم، یاد می‌‌كنند. همكار بابیج در كارش، خانم آدا بایرون لاولیس(۱۸۵۲-۱۸۱۵)، ریاضیدان مشهوری بود كه گزارش‌های مفصل این موتور را حفظ كرد. جرج بول(۱۸۶۴-۱۸۱۵) نظام جبر بولی را توسعه داد، منطقی كه در عملكرد رایانه‌های امروزی بكار برده می‌شود.هرمان هولریث(۱۹۲۰-۱۸۶۰)، كارمند اداره سرشماری، ماشینی الكترومكانیكی ابداع كرد كه از كارت‌های منگنه‌شده برای فهرست كردن داده‌ها استفاده كرد. شركتی كه او بنیان نهاد، در نهایت به غول رایانه‌ای آی‌بی‌ام تبدیل شد.در طول جنگ جهانی دوم نیاز فوری برای وسیله محاسباتی سریع برای تعیین مسیر گلوله توپ وجود داشت كه به سبب آن اولین نسل رایانه تولید شدند. در سال۱۹۴۴، هوارد‌ آیكن، با همكاری آی‌بی‌ام، محاسبه‌گری الكترومكانیكی بنام MARK I را تولید كرد. دو سال بعد، در سال ۱۹۴۶، جی. پرسپر اكرت و جان دبیلیو. ماوچلی، انیاك(ENIAC ) را طراحی كرد. انیاك از ۱۹۰۰۰ لامپ خلأ، هفتاد هزار مقاومت، و پنج میلیون قسمت حلیم شده تشكیل شده بود كه توانایی انجام رقم متحیر كننده ۵۰۰۰ دستور در ثانیه را داشت. اولین رایانه تجاری یونیواك یك(UNIVAC I) بود كه در سال ۱۹۵۱ توسط اداره سرشماری بكاربرده می‌شد. اولین نسل رایانه با لامپ‌های خلأ شناخته می‌شوند كه گرمای قابل توجهی تولید می‌كرد و نیازمند فضای بزرگی بود و مستعد خرابی مكرر لامپ‌های خلأ بودند. نسل دوم رایانه با ترانزیستور شناخته می‌شد كه نیاز به لامپ‌های خلأ غیر قابل اعتماد را از میان برد. اندازه رایانه‌ها به طور قابل توجهی كاهش پیدا كرد، قابیت اعتماد افزایش پیدا كرد، و آنها موجب افزایش سرعت و كاهش هزینه ساخت، شدند.رایانه‌های نسل دوم با زبان اسمبلی با استفاده از كوته‌نوشت‌های آلفا برای نشان دادن عملیات رایانه، برنامه‌نویسی می‌شدند. زبان اسمبلی به عنوان یك ابزار كمك‌كننده حافظه(Mnemonic) برای برقراری ارتباط با رایانه بكار می‌رفت و سرعت فرایند برنامه‌نویسی رایانه را به طور چشم‌گیری افزایش می‌داد. نسل سوم رایانه با مدارهای مجتمع یا نسل تراشه‌های رایانه‌ای شناخته می‌شود. با ترشه‌های رایانه‌ای، رایانه‌ها نسبت به رایانه‌های نسل اول و دوم، كوچكتر، سریعتر، و سبك‌تر شدند. همجنین با نسل سوم، رایانه‌ها استفاده از برنامه‌های سطح بالایی چون فرترن و كوبول را شروع كردند كه به زبان انسان خیلی بیشتر نزدیك بودند. ریزرایانه‌ها به عنوان جایگزین توانای رایانه‌های بزرگ ظاهر شدند. رایانه‌های نسل چهارم شاهد مدارهای مجتمع بسیار پیچیده بود. امروزه ما از یك طرف شاهد ظهور ابررایانه‌ها و از طرف طیف دیگر شاهد گسترش ریزرایانه‌ها هستیم. ابررایانه‌ها بصورت سرسام‌آوری سریع است و می‌توانند میلیون‌ها محاسبه را در زمانی خیلی كمتر از یك ثانیه انجام دهند. در دوره نسل چهارم رایانه‌ها، با ریز رایانه‌ها بود كه كتابخانه برای فراهم آوردن مستقیم خدمات به كاربران به عصر رایانه قدم می‌نهد. حال ما در آستانه نسل پنجم رایانه‌ها هستیم كه رایانه‌های آن نسل در تفكر و قضاوت مانند انسان عمل خواهند كرد كه ناشی از هوش مصنوعی می‌باشد. اكثر حرفه‌ها امروزه از سیستم‌های خبره استفاده می‌كنند كه پایگاه داده‌های بزرگی از اطلاعات در یك زمینه مخصوص هستند كه كاربر می‌تواند سؤالاتی را بپرسد و جواب‌های خبره‌اش را دریافت كند. آن همچنین دیده می‌شود كه رایانه‌های نسل پنجم توانایی دریافت دستورات صوتی و برقراری ارتباط در یك گروه وجوه صوتی و تصویری را خواهند داشت(كابسیراس ۱۹۹۱، ۱۸۳-۱۸۲).بعد از استفاده كاربر از فهرست رایانه‌ای كتابخانه و تولید جستجوهای مرجع، دومین كار كاربر با رایانه امكان برقراری ارتباط با اطلاعات از راه دور می‌باشد.« از اوایل دهه ۱۹۶۰ كتابخانه‌ها كار به اشتراك‌گذاری اطلاعات بصورت الكترونیكی سرو كار داشتند. پروژه مارك(MARC )كه در سال ۱۹۶۵ شروع شد اولین گام در خودكارسازی كتابخانه‌ها بود. این كار منجر به فهرست‌نویسی مشترك،و امكان استفاده كتابخانه‌ها از منابع مارك را فراهم كرد.این كار در سال ۱۹۶۸ توسط ا‌سی‌ال‌سی(OCLC ) كه كنسرسیومی از كتابخانه‌های دانشكده‌ای در اهایو(Ohio) بود كه از یك نظام فهریت‌نویسی مشترك پیوسته بهره می‌بردند، هم انجام شد.ا‌سی‌ال‌سی امروزه به صورت بین‌المللی بكار برده می‌شود و مدلی برای دیگر توافق‌نامه‌های همكاری میان كتابخانه‌های منطقه‌ای شده‌است. امروزه استفاده از رایانه‌ها از یك پایانه ذخیره اطلاعات تبدیل به دروازه‌ای برای ورود به جامعه شبكه‌ای شده‌است. امروزه بیشترین كاربرد رایانه بعد از فهرست و نظام و نرم‌افزار كتابخانه‌ای برای كتابخانه‌ها، استفاده از آن برای اتصال به اینترنت و ایجاد كتابخانه‌های دیجیتالی می‌باشد. حال رایانه فقط یك اجزای محاسباتی گذشته را ندارد بلكه قابلیت‌های آن رشد پیدا كرده و تبدیل به پایانه كاری برای اجرای كتاب‌های الكترونیكی یا منابع الكترونیكی كه در سی‌دی‌رام‌ ها ذخیره شده‌اند، می‌باشد. رایانه به عنوان گره‌ای از شبكه رایانه‌ها مطرح است. امروزه نشر الكترونیكی از طریق رایانه با چاپگرهای لیزری با كیفیت بالا صورت می‌گیرد. امروزه در مقابل، نشر بدون كاغذ و انتشار اسناد نیز در محیط الكترونیكی از طریق رایانه صورت می‌گیرد. بطوریكه حتی می‌توان با پویشگرها اسناد چاپی را وارد رایانه كرد و بدین ترتیب رایانه‌ها قابلیت انجام كار میكروفرمها را هم دارند، رایانه‌ها قابلیت آرشیو فایلهای صوتی و تصویری را دارا بوده و بدین ترتیب خلأ وجودی نوارهای صوتی و تصویری آنالوگ را پر خواهند كرد. كامپیوتر خود می‌تواند به عنوان پایگاه داده عمل كرده و با استفاده از نرم‌افزارهای خاصی چون مایكروسافت اكسس این كار را به خوبی انجام دهد.كتابخانه با دارا بودن رایانه نیازی به ذخیره اسلاید ندارد چون كه بهترین اسلایدها را می‌توان با رایانه تولید ودر آن ذخیره كرد. علاوه بر آن با این حجم انبوه اطلاعات و انفجار اطلاعات، رایانه در خدمت كتابدار می‌تواند به عنوان بهترین صافی برای تصفیه اطلاعات آلوده یا كم‌ارزش از اطلاعات درست و با‌ارزش باشد.با طی این مراحل به وضعیتی می‌رسیم كه منابع كتابخانه الكترونیكی، كتاب الكترونیكی می‌شود.«كتاب‌های الكترونیكی به دو صورت صفحات مغناطیسی یا نوری منتشر شده‌اند. اگرچه صفحات مغناطیسی برای كتاب‌های الكترونیكی مفیدند ولی صفحات فشرده نوری فقط خواندنی یا سی‌دی‌رام‌ بهترین و رایج‌ترین رسانه ذخیره‌سازی هستند.سی‌دی‌رام علاوه بر دوام و ثبات، ظرفیت ذخیره‌سازی بالایی دارد. یك سی‌دی‌رام معمولی با قطر ۱۲ سانتیمتر و ضخامت ۵/ میلیمتر توانایی ذخیره‌سازی ۶۵۰ مگابایت اطلاعات را دارد كه معادل ۱۸۰۰ فلاپی‌دیسك ۴/۱ ۵ اینچی است. قدرت ذخبره‌سازی چنین سی‌دی‌رامی برحسب رقم و عدد به این شرح است:۲۰۰هزار صفحه متن با قطع A۴؛ ۲۰هزار فایل تصویری رایانه‌های شخصی؛ ۲هزار تصویر ساكن تلویزیونی؛ ۶۰ دقیقه تصاویر ویدئویی(مزینانی ۱۳۷۹، ۶۳). امروزه در كنار این كتاب‌های الكترونیكی، اطلاعاتی بدون هیچ اشغال حجمی وجود دارند كه در كتابخانه‌های دیجیتالی قابل دسترس می‌باشند كه فقط فضایی را در محیط سایبر اشغال می‌كنند. با آمدن منابع الكترونیكی و دیجیتالی همه عناصر اطلاعاتی كتابخانه هم به تدریج به آن شكل در می‌آیند:مجلات الكترونیكی، روزنامه‌های الكترونیكی، پایان‌نامه‌های الكترونیكی، میز مرجع الكترونیكی و… از تأثیرات تحولات تكنولوژیك در این حوزه می‌باشند.
●تحولات تكنولوژیك در سازماندهی و اشاعه اطلاعات
تحولات تسهیل‌كننده كاركردهای كتابخانه به عنوان منبع اطلاعاتی در هر زمان به نسبت تولید علم توسعه پیدا می‌كند. اگر سیر تاریخی خدمات كتابخانه‌ها را از اولین كتابخانه‌ها بررسی كنیم می‌بینیم كه خدمات كتابخانه از یك كتاب‌بانی ساده به یك مشاور اطلاعاتی تغییر می‌یابد. این خدمات از یك محل یك‌بخشی به یك مكان چند‌بخشی كه هر كداه از بخش‌ها برای ارائه خدمات به كاربران خاص خود(كودكان، بزرگسالان نوسواد، دانش‌آموزان، دانشجویان و..) تبدیل شده‌است.آشوربانیپال به عنوان اولین مفسر كتابداری فقط به گردآوری نظام‌یافته ادبیات آشوری-بابلی پرداخت.» در این كتابخانه اكثراً تهیه منابع و ترجمه منابع از جمله كارهای كتابخانه به شمار می‌رفت. فهرست‌نویسی به عنوان اولین كار برای سازماندهی و نظم‌بخشی به مجموعه كتابخانه از جمله كارهای كتابخانه «كتابدار-پادشاه باستانی»(آشوربانیپال) می‌باشد كه« لوحه‌ها با نظمی منطقی بر حسب موضوع یا نوع، مرتب شده و هر یك دارای برچسب شناسایی بود و سیاهه محتوای هر اتاقك یا حجره كه بر سر در آن نوشته یا كنده‌كاری شده بود، در فهرست مندرج بود»(موكهرجی ۱۳۶۸، ۸۲).كتابخانه‌های مصریان به علت تفاوت در نوع محمل اطلاعاتی(پاپیروس)« در كوزه‌های دهان‌گشاد(خم) گلی یا استوانه‌های فلزی دارای نشانه‌های شناسایی نگهداری می‌شد و عموماً در رف‌ها گذاشته می‌شد»(موكهرجی ۱۳۶۸، ۸۳). كتابداران كتابخانه اسكندریه، كتاب‌ها و منابع اصیل را گردآوری و فهرست می‌كردند و به تهیه كتابشناسی‌ها دست می‌زدند. «در یكی از دیوارهای كتابخانه معبد معروف «ازیدا » سیاهه‌ای از كتاب‌ها یافت گردید كه در آنجا نگهداری می‌شد و دارای ۳۷ عنوان بود. در حقیقت این كهنترین نمایه‌ای است كه در مصر یافت شده و تاریخ آن به نیمه دوم قرن سوم پیش از میلاد باز می‌گردد»(استیپویچ۱۳۷۳،۵۹). كتابداران كتابخانه اسكندریه، كتاب‌ها و منابع اصیل را گردآوری و فهرست می‌كردند و به تهیه كتابشناسی‌ها دست می‌زدند. گویا بخش استنساخ هم در آن كتابخانه فعالیت می‌كرده است و گردآوری منابع اطلاعاتی آنها از سراسر جهان و به زبان‌های مصری، عبری، لاتین و دیگر زبان‌ها بود. كتابخانه دیگری كه در خود یونان و در شهر آتن بنام كتابخانه فرهنگستان آتن شناخته می‌شد به شیوه یك كتابخانه دانشگاهی نوین ساخته شد.در این كتابخانه برای نخستین بار كتابخانه از ویژگی راستین همگانی بودن، بر استفاده و سرگرمی همه برخوردار گردید»(موكهرجی ۱۳۶۸،۸۶). در دوران رومیان گردآوری كتاب‌ها و برپایی كتابخانه‌ها سرگرمی ثروتمندان رومی شد. همچنین یك كتابخانه عمومی در ۳۹ پیش از میلاد توسط قیصر ژولیوس سزار طراحی و توسط آسینیاس پولو، اداره می‌شد.در كتابخانه‌های این دوره كتابداران به عنوان ركن اصلی كتابخانه، افرادی دانش‌پرور و دانشمند بودند كه كتابداری به نوعی حرفه دوم آنها به حساب می‌آمد. در دوران قرون وسطی كتابخانه‌ها از نظر آزاداندیشی كنترل پیدا كردند و اكثراً در رهبانگاه‌ها دایر می‌شدند. « كتابخانه‌های كلیسا برای دانش‌پژوهان بودند و معمولاً به سه بخش تقسیم می‌شدند: دو بخش كفرآمیز كه بوسیله زبان جدا می‌شدند و یك بخش مسیحی»(موكهرجی ۱۳۶۸، ۹۵). استنساخ كتاب از تمامی جهان شناخته شده آن عصر، توسط راهبان، آغاز شدو سرانجام شوق به یادگیری در سراسر اروپا گسترش یافت. نتیجه آن گردآوری، وارسی و گلچین و استنساخ برنامه‌ریزی شده دقیق آثار دینی و علمی بود»(موكهرجی ۱۳۶۸، ۹۷). فهرستهای قرون وسطی حداكثر چند صد شناسه را در بر می‌گرفت.« غالباً كتاب‌گونه‌های عبادی از سایر كتاب‌ها جدا می‌شد و كتاب‌ها به مجموعه داخلی برای استفاده اعضای رهبانگاه و مجموعه خارجی متعلق به مدرسه تقسیم می‌شد؛ و سرانجام میان كتاب‌های مرجع و كتاب‌های ویژه واسپاری تفاوت می‌گذاشتند. غالباً مطالعه باید ایستاده انجام می‌گرفت زیرا كتاب‌ها به لحاظ ایمن بودن به میزها زنجیر می‌شدند. در قرون وسطی بود كه این شیوه نوین نگهداری كتاب‌ها- نظام میز قرائت دارای جاكتابی، بوجود آمد. میزها، رف‌ها و كتاب‌گونه‌ها با حرف یا شماره نشانه‌گذاری می‌شدند. بطوركلی كتاب‌ها بر اساس موضوع یا نوع همچون مذهبی، غیرمذهبی، یونانی یا لاتینی و… مرتب می‌شد. صورت موجودی یا فهرست، چیزی جز سیاهه وارسی خامی بیش نبود، كه معمولاًشكل رف‌سیاهه تهیه می‌شد.گهگاه نمایه‌ای الفبایی به آن می‌افزودند. فهرست‌ها، هر چند همواره توصیفی متحدالشكل نداشتند، تا حدودی گروهبندی موضوعی متحدالشكلی را ارائه می‌كردند»(موكهرجی ۱۳۶۸، ۹۸).گردآوری انسان‌گرایانه كتاب كه با پتارك(۱۳۰۴-۱۳۷۴) شروع شد به برپایی كتابخانه‌های شاهزادگان عصر نوزایی منتج گردید(موكهرجی ۱۳۶۸، ۹۹) كه این نشان‌دهنده تأثیر كتابخانه‌ها در رساندن جامعه قرون وسطی به عصر نوزایی بود. با رسیدن به عصر نوزایی انحصار كتابخانه از دست افراد خاص خارج و درهای كتابخانه‌ها به روی همگان باز شد و كتابخانه برای نخستین بار مركز مطالعه مستقل شد. كتابخانه‌ها با اتاقهای مطالعه معمولی، میزهای مطالعه و قفسه‌های كتاب آغاز به كار نمودند. دوباره مثل دوران باستان « كار اداره كتابخانه‌ها به دانش‌پژوهان و ادیبان محول میگردد و به عنوان كتابداران به اوج شهرت می‌رسند. در چنین وضعی است كه برای تنظیم سیاهه موجودی كتاب‌های كتابخانه، كوشش‌هایی انجام می‌گیرد و در نتیجه برای نخستین بار فهرست لیدن به سال ۱۵۹۵ تهیه می‌شود»(موكهرجی ۱۳۶۸، ۱۰۴). عصر جدید كتابخانه‌ها از قرن هفدهم آغاز می‌شود بطوری كه گسنر پدر كتابشناسی نوین جهانی در این قرن ظهور كرد و حمایت از سیاست‌های آزادمنشانه‌تر فراهم‌آوری كتاب در كتابخانه‌ها حمایت شد و همچنین نمایه به سبك امروزی به این قرن برمی‌گردد كه از عقیده دسترسی آزاد و آسان به اطلاعات نشأت می‌گیرد. « در سال ۱۶۲۷، گابریل نوده(۱۶۵۳-۱۶۰۰) كتاب نظرهایی در باب تنظیم یك كتابخانه را تألیف كرد كه قدیمیترین تك‌نگاشت چاپی كتابداری است. مفهوم تهیه اطلاعات كتابشناختی و مؤثر در سازماندهی مناسب محتوای دانش مواد كتابخانه‌ای متعلق به گابریل نوده می‌باشد. جان دیوری(۱۶۸۰-۱۵۹۵) یكی از پیشگامان و حامیان استفاده از فهرست رده‌ای بود. كتابخانه دانشگاه كمبریج، نخستین كتابخانه‌ای بود كه از آغاز بنیادش از استفاده و امانت نامحدود كتاب‌ها حمایت كرد. بطور كلی می‌توان تحولات فهرست‌های اولیه را در سه فهرست كتابخانه بودلیان مشاهده كرد. در نخستین فهرست، كتاب‌ها و نسخه‌های خطی بر اساس موجودی چهار دانشكده و برحسب مؤلف، با نمایه مولف به منزله پیوست، رده‌بندی شده بود؛ فهرست دوم عنوان‌ها در یك نظم الفبایی، كه پیشرفتی مسلم به شمار می‌آمد، آورده شده بود. از زمان تهیه فهرست‌های بودلیان به بعد، فهرست از رف سیاهه جدا و مشخص گردید. تهیه سومین فهرست در دو مجلد به قطع بزرگ، حاوی شناسه‌های كتاب‌ها بدون آوردن نسخههای خطی را به كتابخانه بودلیان نسبت می‌دهند این فهرست ابزاری پیشرفته‌تر بود و برای مجموعه‌های نسخه‌برداری شده شناسه‌های تحلیلی، ضمن تعیین هویت گردآورندگان ناشناس، ارجاع‌های متقابل داشت. بعدها با چاپ فهرسرست بودلیان در سال ۱۷۸۳، درستی و دقت كتابشناختی نیز حاصل آمد( موكهرجی ۱۳۶۸، ۱۱۷-۱۱۶).در قرن ۱۸ كه نقطه تحول كتابخانه‌ها بود، درهای كتابخانه‌های خصوصی به روی خوانندگان بیرونی، باز شد كه این ثمره انقلاب كبیر فرانسه و آزادی فكری حاصل از آن بود. انقلاب فرانسه علاوه‌برآن با بنیان نهادن ناسیونالیسم، كتابشناسی ملی را جایگزین كتابشناسی جهانی كرد. سرآنتونی پانیتسی(۱۷۹۷-۱۸۷۹) كه كتابدار موزه بریتانیا بود اولین مجموعه قواعد فهرت‌نویسی را تدوین كرد. با شیوع دموكراسی و رشد نهادهای اجتماعی، كتابخانه‌های عمومی ملزم به خدمات رایگان اطلاعاتی به تمام مراجعان شدند.« طرح چارلز كانین جوتز در مورد یك فهرستگان ملی، و كوشش‌های معروف ایجاد یك كتابخانه ملی؛ آغاز تهیه «فهرست پول» توسط ویلیام فردریك پول از كالج ییل؛ انتشار «رده‌بندی دهدهی و فهرست نسبی» ملویل دیویی؛ انتشار «رده‌بندی گسترش‌پذیر» و «قواعد یك فهرست فرهنگی» چارلز امی كاتر؛ و «فهرست پزشكی» جان استوارت بیلینگ» همه از تحولات عمده‌ای بودند كه نتایج قابل توجهی در سازماندهی و خدمت‌رسانی بهتر و كارامدتر در بر داشت(موكهرجی ۱۳۶۸، ۱۲۵). با ظهور انقلاب صنعتی و پیشرفت و تخصصی شدن علوم به‌تدریج كتابخانه‌های تخصصی بوجود آمدند. با گسترش مواد كتابخانه‌ای و نیاز به رده‌بندی مناسب این منابع، رده‌بندی دهدهی دیویی در سال ۱۸۷۶ توسط ملویل دیویی و رده‌بندی كتابخانه كنگره از سال ۱۸۹۷ توسط كتابخانه كنگره آمریكا بوجود آمدند.نگرش‌های حاكم بر دهه‌های ۱۹۳۰ تا دهه ۱۹۶۰ مبنی بر: الف) حق خواندن، اندیشیدن و انتخاب كردن برای افراد جامعه؛ ب) تكیه بر سرمایه‌گذاری جامعه در امر كتاب؛و ج)تأكید بر مالكیت اجتماعی كتاب، باعث رواج بیشتر نمایه‌ها شدند(حری ۱۳۷۲، ۱۸۴). بعدها با رویكرد جدیدی از اطلاعات، با تكیه بر تكنولوژی اطلاعات باعث سه نگرش تازه شد:
الف) دامنه معنایی كتاب از حد تغییر گوتنبرگی آن فراتر رفت و پیدایش محملهای جدیدی نظیر میكروفیلم، میكروفیش، نوار و دیسك، نوشتن و خواندن را معنای تازه‌ای بخشید.
ب) اصطلاح كتاب جای مرجع(مرحله اولیه خدمات اطلاع‌رسانی كتابخانه) را گرفت و این دنباله تأثیر دوره میانی یعنی دوره رواج و رونق نمایه و نمایه‌سازی بود.
ج) حوزه فعالیت خدمات(مرجع) از چهاردیواری كتابخانه‌ها فراتر رفت(حری ۱۳۷۲، ۱۸۵-۱۸۴).
با توسعه روند سازمان‌دهی در كتابخانه‌ها لزوم بین‌المللی كردن این قواعد احساس شد. در كنفرانس بین‌المللی اصول فهرست‌نویسی پاریس(ICCP) پاریس در اكتبر ۱۹۶۲ كه توسط ایفلا برگزار شد اصولی دوازده‌گانه بنام اصول پاریس تدوین شد كه شناسه پدیداور/عنوان باید بر آن مبتنی باشد. قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریكن نیز بر مبنای این اصول تدوین شد. قواعد انگلوامریكن اول بار در سال ۱۹۶۱ به ویراستاری سیمور لوبستكی و سی. سامر اسپالدینگ در دو متن جداگانه بریتانیایی و آمریكایی منتشر شد كه ویرایش دوم با مشاركت انجمن كتابداران انگلیس، كتابخانه كنگره، كتابخانه بریتانیا و كمیته فهرست‌نویسی كانادا در سال ۱۹۸۸ منتشر شد كه بعدها با تلفیق آن با فهرست‌نویسی رایانه‌ای در قالب مارك در كتابی با عنوان AACR۲ER منتشر شد. كه حاوی كدهای رایانه ای برای كدگذاری حوزه های مختلف فهرست‌نویسی هم می باشد. امروزه از اصطلاحنامه‌های تخصصی برای نمایه‌سازی استفاده می‌شود و نرم‌افزارهای خاصی برای نمایه‌سازی و چكیده‌نویسی بوجود آمده است. شیوه استفاده از برگه‌های منگنه برای نمایه‌سازی منسوخ شده‌است چنان كه در نمایه‌سازی پرسی كه نوعی نمایه پبش‌همارا می‌باشد و بصورت رایانه‌ای می‌باشد در كتابشناسی ملی بریتانیا BNB بكار می‌رود. استفاده از نرم‌افزارهای نمایه‌سازی در نمایه استنادی علوم و نمایه استنادی علوم‌اجتماعی كه از شناخته‌شده‌ترین وجوه كاربردی نمایه‌سازی می‌باشند، استفاده می‌شود. از نظر مدیریتی كتابخانه‌های امروز با آشنایی با رویكرد سیستمی، كتابخانه را به عنوان یك سیستم اطلاعاتی در نظر می‌گیرند و كارایی و بهره‌وری آن را در مقابل درونداد و برونداد آن برای نیل به اهداف آرمانی كتابخانه‌ها در نظر می‌گیرند.
نتیجه‌گیری
تغییرات تكنولوژیكی در هر وجهی بصورت پیوستار می‌باشند كه نمی‌توان یك تكنولوژی را در تكنولوژی دیگر بی‌تأثیر دانست یا بالعكس، به خصوص اینكه اگر تكنولوژی در خدمت فرهنگ و به صورت غیرانتفاعی ارائه شود.هیچ چیزی به جز تغییر ، ثابت و همیشگی نیست. زمانی استفاده از پاپیروس در مصر نوعی ابتكار در ضبط و كتابت اطلاعات بود و امروزه استفاده از تكنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطی روشی مناسب برای ذخیره و بازیابی اطلاعات می‌باشد. اگر دیروز هدف كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعاتی بیشتر گردآوری و سازماندهی منابع اطلاعاتی بود، امروز هدف آنها به علت حجم انبوه اطلاعات پراكنده و آلوده، اشاعه اطلاعات می‌باشد. در جهان امروز در حالی كه وب جهان‌گستر، جهان را تحت تسلط خود درآورده است هیچ‌كدام از بخشها و خدمات كتابخانه اعم از تهیه و سفارش، گردآوری، سازماندهی و حتی اشاعه، خارج از دایره اینترنت نمی‌تواند كارایی داشته باشد.
با بررسی تحولات تكنولوژیكی كتابخانه‌ها به این نتیجه می‌رسیم كه:
۱- مواد و محملهای اطلاعاتی كتابخانه‌ها در مسیر كاهش حجم، كاهش وزن، كاهش هزینه، افزایش كارایی ، افزایش سرعت، افزایش قابلیت‌ها ، افزایش حجم ذخیره اطلاعات و قابلیت حمل و نقل در حركتند.۲- در رویكرد سازماندهی و اشاعه اطلاعاتی به طرف خدمات بیشتر ، بهتر، كارامدتر ، ارائه هر خدمتی به نیازمند خاص خود ، تخصصی شدن و در این اواخر به دیجیتال و پیوسته شدن خدمات گرایش دارند.كلام آخر اینكه مشاهده چنین حجم تغییراتی در طول تاریخ بالاخص نیمه دوم قرن ۲۰، كتابداران باید خود را در قرن ۲۱ برای تغییرات بیشتر آماده كنند. از ابزارها تقدس‌زدایی كرده و فقط به هدف متعالی خود یعنی كارایی فرایند اطلاع‌رسانی توجه داشته باشند.
فهرست منابع
ابرامی، هوشنگ.۱۳۵۶.شناختی از دانش شناسی(علوم كتابداری و دانش‌شناسی).تهران:انجمن كتابداران ایران.
استیپویچ، الكساندر.۱۳۷۳ .كتاب در پویه تاریخ.ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی.مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی.
باكلند،مایكل.۱۳۷۹.كتابخانه‌های آینده. ترجمه بابك پرتو.تهران: كتابدار.
پیسی، آرنولد.۱۳۶۷. تكنولوژی و فرهنگ. ترجمه بهرام شالگونی. تهران: نشر مركز.
حری، عباس.۱۳۷۲.مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: هیأت امنای كتابخانه‌های عمومی كشور.
سلطانی، پوری و راستین، فروردین.۱۳۷۹. دانشنامه كتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: فرهنگ معاصر.
مزینانی، علی. كتابخانه و كتابداری.۱۳۷۹.تهران: سمت.
موكهرجی، ا.ك. ۱۳۶۸. تاریخ و فلسفه كتابداری. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
Cabeceiras, James.۱۹۹۱. The multimedia library: materials selection and use. San Diego: Academic press.
Marsterson, William. ۱۹۸۶. Information technology and the role of the librarian. London: Croom Helm.
Staurt-Stubbs. ۱۹۸۵. Changing technology and education for librarianship and information science. Greenwich: JAI press Inc.
رسول زوارقی
دانشجوی كارشناسی ارشد علوم كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران