آفات تبلیغ و موانع آن

هر حرکتی به دنبال موفقیت است و سعی میکند به اصولی تمسک جوید که به آن فرا خوانده شده است بدون اینکه در این راه سستی کند. بنابراین بر اوست که تمام کوشش خود را در بررسی موانعی که بر سر راه است مبذول دارد و آفاتی که او را از رسیدن به اهدافش باز می دارد بشناسد. تبلیغ نیز از این قاعده مستثنی نیست.
حضرت علی ( ع ) می فر ماید : برای هر چیزی آفتی است. و این مصداق بارز آن است همانگونه که روشن خواهد شد زیرا تبلیغ از جهتی یک حرکت سیاسی اجتماعی است و هر حرکت سیاسی و اجتماعی برای آن موانع و آفاتی متصور است و بر متولیان آن است که این موانع را بشناسند.
ما هیچ توجهی به موانع طبیعی موجود بر سر راه تبلیغ نخواهیم داشت بلکه تمام هم و غم ما بر موانع غیر طبیعی آن است تا بعد از شناسایی تدابیر لازم را برای براندازی و تسلط برآن اتخاذ نماییم و از این طریق از ادای این وظیفه ی الهی آن طور که شایسته است برآییم و اگر غیر از این باشد اسلام در خطر می افتد که در این صورت نیاز به سربازان مسلح دارد که سلاحشان علم و تقوی باشد که اگر این سلاح ها نابود شوند سرنوشت اسلام تغییر خواهد کرد همان گونه که علی ( ع ) مردم را به آن متنبه ساخته است : " زمانی بر مردم می رسد که در آن از قرآن جز رسم و از اسلام جز اسم آن باقی نمی ماند( غرر الحکم _ ص ۱۱۱)
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سمینارها و کنفرانسهایی از جانب جهان استکبار طراحی شد که میان ما و اهداف و مقاصد ما فاصله ایجاد کرده است و نتایج بدی به همراه داشته است. بنابراین بر ماست که روش و سلوک مان را تغییر دهیم و اسلوب دیگری برای جذب این نسل جوان بکار گیریم مثلا از علم روانشناسی به صورت عام استفاده کنیم و یا از دلیل و برهان کمک گیریم تا از عهده ی جوابگویی به سوالات مطروحه ی جوانان باشیم.
جهت وقوف بر آفات تبلیغ باید خود مبلغ و محتوای تبلیغ و گروهی که مبلغ با آنان سروکار دارد و هم چنین علت اعزام مبلغ مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس آفات تیلیغ را می توان به ۲ صورت بیان کرد:
● عوامل داخلی:
در این زمینه عوامل مختلفی دخیل است که مهم ترین آن ذکر می شود:
▪ ناهمگون بودن قول و عمل: هرگاه گفتار یک چیز باشد و عمل چیز دیگر تبلیغ هیچ اثری بجا نمی گذارد بلکه خود تبلیغ سبب گناه میشود و داعی به سوی انحراف و سقوط.
قرآن کریم می فرماید : " فاستبقوا الخیرات" ( بقره _ ۱۴۸) یعنی ای مبلغ تو خود هم سبقت گیرنده باش بنابراین به آنچه که موعظه می کنی قبل از مردم خود بدان عمل کن ودر انجام آن مداومت به خرج ده . همانگونه که امام صادق ( ع ) می فرماید: " کونوا دعاه للناس بغیر السنتکم " ( اصول کافی : ۲ / ۷۸) ومصداق این آیه ی شریفه نباش: " اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم و انتم تتلون الکتاب ". ( بقره _ ۴۴).
▪ تبلیغ مستقیم و رو در رو face to face : نسل جوان به این نوع تبلیغ تمایل نشان نمی دهد و امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم اثر منفی می گذارد و آنها از کلمه ی ( این کار را بکن ) و ( این کار را نکن ) متنفر هستند.
آری مخاطبینی هم هستند که این نوع تبلیغ را دوست دارند و سعی میکنند به مبلغ نزدیک شوند و از نزدیک با او گفتگو کنند بنابراین بر مبلغین است که افراد جامعه را به چند دسته تقسیم کنند و با هر گروه مخاطبان آنگونه که دوست دارند رفتار شود.
▪ ضعف اخلاص : اخلاص نتیجه ی ایمان قوی است و آن ملاک قبول اعمال یا رد اعمال است و بدون آن عمل هیچ ارزش و اثری ندارد: " و ما امروا الا لیعبدوا اله مخلصین له الدین حنفا و یقیموا الصلوه و یو توا الزکوه و ذلک دین القیمه " . ( بینه _ ۵ ).
بنابر این بر مبلغ است که در عملش به خدای تعالی اخلاص داشته باشد زیرا توفیق در تبلیغ منوط به اخلاص است و به وسیله ی اخلاص است که مبلغ ثمرات تبلیغ خود را می بیند.
▪ ضعف علمی : مبلغ نباید آن چیزی را که بدان علم ندارد مطرح کند زیرا منجر به گفتار باطل و گمراهی مردم می شود همانگونه که این ضرب المثل می گوید : " یرید ان یعربه فیعجمه " . زیرا علم او در مورد آن مطلب یا از منابع معتبر نمی باشد و یا اینکه بدون تحقیق به شنیده ها اکتفا می کند. شنیده ها گاهی جذاب هستند ولی گاهی از الهامات شیطان است : " ... شیاطین الانس و الجن یوحی بعضهم الی بعض زخرف القول غرورا ... " . ( انعام _ ۱۱۲ ).
" و لا تقف ما لیس لک به علم ان السمع والبصر و الفواد کل اولیک کان عنه مسولا". ( اسراء ۳۶ ).
بنابراین باید در مسموعات تحقیق نمود و اگر از شنیده هایی که بدان علم نداریم تبعیت کنیم در قیامت مسوول خواهیم بود و باید جواب بدهیم در حالی که جوابی نداری . روزی که مردم در برابر خدایشان حاضر می شوند تا از آنچه که پیش فرستاده اند جواب دهند.
در آیه ی دیگر می فرماید : " ... و تقولون بافواههم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هینا و هو عند اله عظیم ". ( نور ۱۵ ).
کسی که او را " هین " می شماری این گناهی بزرگ است زیرا این گفتار شما مردم رابه گمراهی و هلاکت می افکند . بنابر این بر مبلغ است که بینش داشته باشد. و قرآن به زبان رسول اکرم ( ص ) با ما سخن می گو ید : " ادعوا الی اله علی بصیره انا و من اتبعنی ". ( یوسف ۱۰۸ ).
▪ عدم ارزشیابی درست : مبلغ باید نمونه ای را برای تبلیغ برگزیند و منطقه ای که تبلیغ در آن به اتمام رسیده ونهایت اثری که تبلیغش برجای نهاده را مورد کنکاش قرار دهد و نکات مثبت و منفی که از او سر زده و سبب عدم موفقیت او شده را بررسی نماید . بعد از ارزیابی نمونه ی غیر موفق تبلغ خود سعی کند از اشتباهات در مرحله ی بعدی اجتناب نماید. این ارزیابی و بررسی عملکرد مبلغ نسبت به خود و منطقه ای که تبلیغ نموده درسی برای آینده اش است.
▪ عدم توجه به زمان و مکان : با عنایت به تبلیغات جهانی و اینکه چگونه رسانه ها با ابزار مختلف مومنان را به گمراهی می کشانند ایجاب می کند که مبلغ توجه جدی به زمان و مکان داشته باشد. و بر اوست که به ضرورت ها در شرایط خاص عنایت داشته باشد. مثلا اگر در خشکسالی قرار گرفتند و مردم آن منطقه از بی آبی رنج می برند از باران سخن بگوید و به وسیله ی دعا از خدا باران بطلبد زیرا باران آن رحمتی است که افراد آن منطقه منتظر آن هستند و دعا درب گشایش و فرج است و مبلغ با دعای استسقاء امید را در قلوب مردم کاشته است و آن ها را بدین وسیله به عالم غیب ارتباط داده است.
▪ تفسیر به رای: حب ذات و اباء کردن از گفتار ( لا اعلم ) انسان را در مرحله ای قرار می دهد که منجر به تفسیر به رای می گردد هر چند به همراه مطالعه و فهم نباشد ما از آن به تفسیر به رای تعبیر می کنیم به عبارت دیگر افترا ء به خداوند متعال است زیرا با این عمل نادرست حلال را حرام و حرام را حلال می داند و قرآن این عمل را زشت می شمارد.
همچنین احادیث تفسیر به رای را که از خود بزرگ بینی سرچشمه می گیرد را زشت می شمارد : " من فسر القرآن برایه فقد افتری علی اله الکذب ". ( بحار الانوار ۳۶ / ۲۲۷ )
احادیث بدعتی را که از بزرگ بینی نشات می گیرد را نا پسند می داند چون میان بدعت و اجتهاد فرق بسیار است. اجتهاد استنباط درست است در حالی که بدعت تغییر در آنچه که خدا فرموده است می باشد.
بنابراین دوباره می گوییم که مبلغ باید تحقیق و مطالعه داشته باشد تا از خطا مصون بماند و سبب تحریف معارف و اختلاط حق از باطل نشود زیرا اختلاط حق و باطل مقد مه ای برای استیلای شیطان بر اولیاء می شود.
مبلغ نباید در تفسیرش به شکل نا معقول وارد شود وآنچه را که مربوط به اسلام نیست به آن منتسب کند بلکه باید اسلام را آنگونه که هست تبیین کند. وی باید از خرافات و اوهام و سنتهای باطل دوری کند و استقلا لش را حفظ کند و دست یاری در زندگی مادی اش برای کسی دراز نکند و ساده باشد و هر چیزی را بدون تحقیق قبول نکند تا در مسیر مستقیم و راه استوار گام بردارد و رضای عموم را جلب نماید و در این صورت است که موفق خواهد بود.
▪ سایر عوامل داخلی عبارت است از :
الف) نسیان تکلیف از سوی مبلغ که همان هدایت مردم به غور در تفکر است.
ب) عدم عنایت به کودکان و نو جوانان و جوانان .
ج) غفلت از ذکر خدا و تهجد و عبادت خالص برای خداوند بزرگ و عدم انس با قرآن و احادیث اهل بیت علیهم السلام.
د) عدم توانایی در تفهیم رسالت خویش به دلیل ضعف بیان و عدم فصاحت و بلاغت و کثرت کلام و عصبیت و افتراء بر مردم و تردد در اماکنی که مورد تنفر مردم است و راه رفتن با افرادی که منفور جامعه هستند و نزهتی که با شرع و شان مبلغ ناساز گار است و عدم انشراح صدر.
ح) سخن ناصواب که منجر به ایجاد مشکلات می شود.
خ) تصور منفی نسبت به جامعه ای که در آن تبلیغ می کند.
ج) تحجر و اظهار تقدس.
س) انجام اعمال منافی شرع و شان مبلغ از سوی او و مسوولین منطقه.
ش) عدم برنامه ریزی صحیح جهت تبلیغ . علی علیه السلام می فرماید: " تدبیر قبل از عمل تو را از ندامت مصون میدارد. ( بحار الانوار ج ۷۱ باب ۸۲ حدیث ۱ )
● عوامل خارجی :
۱) عدم برگزیدن یک مبلغ موفق : معمولا مبلغین بدون رعایت ضوابط انتخاب می شوند و برنامه ی مدونی وجود ندارد.
۲) عدم توجه به نیازها ی واقعی در اعزام مبلغ به اماکن مختلف.
۳) عدم کنترل کارهای مبلغ و ارزیابی درست از فعالیتهای او در مناسبتهای دیگر.
۴) عدم شناخت مبلغ از مسایل فرهنگی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی منطقه ی مورد تبلیغ.
۵) عدم توجه به زمان و مکان و جامعه و وجود دشمنان .
۶) نبودن برنامه ی کلی برای تبلیغ و مناسبت های خاص.
۷) کمبود منابع علمی و تخصصی جهت تبلیغ و نبودن کتابخانه ی تخصصی تبلیغی.
۸) وجود ضعف در آموزش موارد ضروری و بسنده کردن به تعالیم قدیمی نقل شده از قدماء.
۹) وجود موانع مختلف در محل تبلیغ مثل نبودن وسایل لازم برای تبلیغ یا محل مناسب برای استراحت مبلغ و عدم توجه مردم و وجود برنامه های جذاب دیگر مانند ورزش در زمانهای تبلیغ.
۱۰) عدم استمرار در اعزام مبلغین به منطقه و وجود فاصله های طولانی مدت در اعزام آنها به دشمنان دین فرصت می دهد تا در جامعه نفوذ کنند.
۱۱) عدم تهیه ی ما یحتاج مبلغین جهت امور تبلیغی و عدم رفع نیازهای مادی آنها از سوی مراکز مسوول .
۱۲) از بین رفتن اموال ذخیره شده و ابزار تبلیغ به سبب نبود یک برنامه ی واحد . مردم هم با مشاهده ی این موارد و انجام نشدن فعالیت های موثر از کمک کردن منصرف می شوند.

سید ضیاء حسینی فرد کارشناس ارشد زبان و ادبیات عرب

منبع : پژوهه دین