نهضت نرم‏افزاری از دیدگاه مقام معظم رهبری

موانع، راهكارها و زمینه ها
مقام معظم رهبری همواره با بیان و ترسیم ویژگی‏های نظام آموزشی - پژوهشی مطلوب حوزه و بررسی نكات مثبت و منفی آن‏ها، هم چنین ارائه‏ی راه حل‏های مناسب از پیشتازان حفظ، ترمیم و بالندگی حوزه‏های علمیه بوده است . معظم‏له در مناسبت‏های مختلف و سفرهای پربركتی كه به قم داشته‏اند، در جمع طلاب، اساتید، علما و مسئولان اجرایی حوزه برای پیشبرد اهداف بلند حوزه‏ها، طرح‏ها و راهكارهای عملی ارائه فرموده‏اند كه برخی از آن‏ها سرآغاز تحولات و دگرگونی‏های بزرگی بوده است . ایشان در پیام ارزشمندی كه در پاسخ به نامه‏ی فضلای حوزه داشتند، بر نقش محوری حوزه‏های علمیه تاكید و درباره‏ی ضرورت نهضت علمی آزاد اندیشی، تولید علم و نظریه‏پردازی، احیای مجدد تمدن درخشان اسلام و ... مطالب مهم و بنیادینی را ارائه فرموده‏اند . تحلیل محتوای این پیام می‏تواند رهنمودهای ایشان را در دو محور نظارت لازم و بایسته‏ها و موانع و مشكلات نوآوری این حركت علمی روشن سازد .ایشان در این پیام به برخی آفات و آسیب‏هایی كه حوزه‏های علمیه را تهدید می‏كند، اشاره كرده‏اند كه باید در رفع و تقلیل آن‏ها كوشید و هم‏چنین به بایسته‏هایی اشاره كرده‏اند كه گسترش و تقویت آن‏ها می‏تواند زمینه‏ی رشد و بالندگی تمدن اسلامی را موجب گردد .
بایسته‏های نهضت نرم‏افزاری در نامه‏ی مقام معظم رهبری:
۱ . ایجاد نشاط اجتهادی;
۲ . تولید فكر علمی و دینی;
۳ . شجاعت نظریه‏پردازی و مناظره‏ی روشمند;
۴ . وفاداری به اصول، اخلاق و منطق;
۵ . آزادی، مناظره، نقد و انتقاد;
۶ . تعیین حد و حدود آزادی، اخلاق و منطق;
۷ . ادب استفاده از آزادی;
۸ . آزادی بیان، مقید به منطق و اخلاق;
۹ . رواج حریت، تعادل، عقلانیت و انصاف، در مباحث علمی;
۱۰ . تضارب آرا و عقول;
۱۱ . شناخت‏شبهات و پاسخگویی به شبهات و پرسش‏های نظری;
۱۲ . حمایت‏حكومت اسلامی از نهضت نرم‏افزاری;
۱۳ . تولید نظریه در چار چوب اسلام;
۱۴ . تبدیل «تولید نظریه و فكر» به ارزش عمومی در حوزه و دانشگاه;
۱۵ . تقدیر از نظریه‏پردازی و نظریه‏پردازان;
۱۶ . اعاده‏ی هویت و عزت جهان اسلام;
۱۷ . بهره‏گیری از مساعدت مراجع عظام;
۱۸ . همكاری و مشاركت «اساتید و محققان برجسته‏ی حوزه‏» ;
۱۹ . نقد متون ترجمه‏ای;
۲۰ . دوران خلاقیت و تولید در عرصه‏ی علم;
۲۱ . نهادینه شدن «جنبش پاسخ به سؤالات‏» ، «مناظرات علمی‏» و «نظریه‏پردازی‏» .
آفات و آسیب‏های نهضت نرم‏افزاری
۱ . پیدایش روحیه‏ی یاس و ناامیدی;
۲ . جمود و تحجر;
۳ . خودباختگی علمی و فرهنگی;
۴ . هتاكی و مسئولیت گریزی;
۵ . فروغلطیدن در مرداب «سكوت و جمود» ;
۶ . شتابزدگی;
۷ . هرج و مرج فكری و علمی;
۸ . دیكتاتوری;
۹ . جدال و مراء;
۱۰ . افتادن در گرداب «هرزه‏گویی و كفرگویی‏» ;
۱۱ . سیاست‏زدگی و سیاست‏زدایی;
۱۲ . نفوذ صاحبان قدرت، ثروت و تریبون;
۱۳ . گسترش فرهنگ فاسد بیگانه;
۱۴ . منزوی شدن صاحبان خرد و اندیشه;
۱۵ . انفعال و عقب‏گرد جامعه و حكومت;
۱۶ . تكرار خود;
۱۷ . ترجمه غرب;
۱۸ . و ... .
با بررسی و تحلیل بیانات مقام معظم رهبری حول نظام‏آموزشی و پژوهشی حوزه، این نتیجه به دست می‏آید كه اگر حوزه‏ی علمیه بخواهد هم‏چون گذشته پرچمدار تمدن اسلامی باشد و این انقلاب و نظام را (كه خود محصول تلاش حوزه است) یاری رساند و جهان اسلام بلكه غیرمسلمانان را نیز تحت پوشش قرار دهد، باید نظام آموزشی و پژوهشی خود را به گونه‏ای طراحی كند كه در عین وفاداری به اصول و ارزش‏ها و پایبندی به فقه سنتی و جواهری، پویایی و نشاط علمی را توسعه داده و در جریان تحولات فكری و اجتماعی جهان معاصر قرار گیرد و نیازمندی‏های نسل جوان و شیفته‏ی معنویت را شناخته و در كانون توجه خود قرار دهد . در این صورت است كه شبهات شناخته و پاسخ داده می‏شود . فرهنگ تفقه و تولید، جایگزین ترجمه می‏شود و در یك كلمه جهان، شاهد درخشش مجدد تمدن اسلام و گرایش نسل نو و محقق و اندیشمند معاصر به فرهنگ اسلام ناب محمدی خواهد بود . مقام معظم رهبری در دو دهه‏ی گذشته، همواره به ایجاد نظم و برنامه‏ریزی مناسب و روز آمد، در حوزه‏های علمیه تاكید و راه حل‏های متناسب و عملی را هم ارائه فرموده‏اند، اینك به منظور تبیین هر چه بیش‏تر محتوای نامه‏ی مقام معظم رهبری به فضلای حوزه‏ی علمیه دیدگاه‏های آموزشی - پژوهشی معظم‏له و راهكارهای ارائه شده‏ی ایشان را می‏آوریم تا این رهنمودها چراغ راه مدیران و برنامه‏ریزان حوزه‏ی علمیه قرار گیرد .دیدگاه‏های آموزشی مقام معظم رهبری (۱)
۱ . نظام‏دهی به آموزش
... از جمله چیزهایی كه حوزه احتیاج دارد، یك نظام تعلیم و تعلم است تا در آن، وقت‏ها هدر نرود . امروز، دیگر روزی نیست كه ما اجازه بدهیم، یك روز یا یك ساعت از عمر جوانی متدین و آماده برای تلاش و مجاهدت در راه دین، هدر رود ... البته امروز، كارهایی انجام گرفته است . امتحان‏های نوبه‏ای هست، امتحان خوب است . مدارس تخصصی هست كلاس‏های رشته‏های تخصصی به وجود آمده و مقررات و ضوابطی گذاشته شده است، لیكن بایستی این‏ها به حد یك نظام درسی كامل، یا یك نظام كاری كامل برسد (۲) .
۲ . تخصصی شدن رشته‏های درسی
در پرتو تخصصی شدن، می‏بایست نظام درسی حوزه را برای گرایش‏های مختلف برنامه‏ریزی كرد و مواد و موضوعات، متون درسی، تربیت استاد و امكانات آموزشی مناسب را برای هر رشته را پیش‏بینی نمود .
... طلبه‏ها باید تقسیم بشوند . عالم دین فقط آن كسی نیست كه فقیه می‏شود و قدرت استنباط و اجتهاد پیدا می‏كند . برخی این قدرت را اصلا پیدا نمی‏كنند ... اما همین آدم می‏تواند یك مبلغ بسیار خوب و زبردستی باشد ... پس استعداد در حوزه‏های علمیه متفاوتند . این‏ها نظم حوزه‏است . ما به این نظم احتیاج داریم (۳) . ... ارتباط شما با مسائل جهانی، با فرهنگ‏های جهانی، با مطبوعات جهانی، با كتاب‏ها با نوشتجات و با پیشرفت‏های فرهنگی و علمی، از این نظر فوق‏العاده حایز اهمیت است كه شما را تكمیل خواهد كرد . امروز در جامعه‏ی ما، آن كسانی كه بتوانند با زبان‏های زنده‏ی دنیا صحبت كنند و معارف الهی و پیشرفت‏های فكری و فرهنگ اسلامی را برسانند، خیلی كم هستند و این خلاء باید به گونه‏ای پر شود .
مجموعه‏ای از علوم انسانی و غیره كه دارای تاثیر در استنباط و تنقیح موضوعات فقهی‏اند، باید مورد عنایت قرار گیرند و فقیه این دوران، با همه ابزارهای استنباط صحیح، مجهز گردد (۴) . با عنایت‏به مطالب یاد شده و نظرات راهگشای مقام معظم رهبری، روشن می‏شود كه حوزه نیاز دارد كه در مواد درسی خود تجدید نظر كند، هم‏چنین ضروری است كه نظام حوزه، با توسعه رشته‏های خود، در علوم مختلف اسلامی سرمایه‏گذاری كند و دانش‏های دخیل و مرتبط با آن را جستجو نماید و در نظام درسی خود بگنجاند .
۳ . تركیب سرعت و اتقان
نظام برنامه‏ریزی حوزه باید به گونه‏ای باشد كه از عمق و دقت دانش پژوه نكاهد و تحصیلات سطحی و ساده باب نشود، از سوی دیگر، طلاب را زمین‏گیر نكند و سالیان سال در وادی مقدمات نمانند . تركیب سرعت و اتقان، از دقایق برنامه‏ریزی آموزشی است . این كار خود مستلزم اجرای برنامه‏های فراوانی است . مقام معظم رهبری برای رسیدن به این مهم، امور زیر را توصیه فرموده‏اند:
الف . حذف زواید;
ب . عبور سریع‏تر از مقدمات;
ج . استفاده از ابزارهای نو .
چه لزومی دارد كه ما حرف ابن هشام را بخوانیم؟! مغنی درس خارج نحو است، ما می‏خواهیم خارج نحو بخوانیم؟ ما می‏خواهیم بدانیم «واو» در چه معنایی استعمال می‏شود (۵) . ... من به برادرانی كه برنامه‏ریز این مدرسه و مدارس این‏چنینی هستند، سفارش می‏كنم كه هر چه زودتر شاگردان و متعلمان، (چه خواهران و چه برادران) رابه ذی‏المقدمه (معارف و فقه اسلامی) برسانند . هر چه زودتر و در كم‏ترین وقت ممكن از مقدمات عبور كنند، ضمن این كه آموزش باید متقن و دقیق و محكم انجام بگیرد (۶) . ... حوزه باید راه را بر نوآوری علمی و فنی فرزندان خود باز كند ... همین سخن درباره‏ی سنت‏های ساختاری و شیوه‏های تعلیم و تعلم، جاری است . بی‏شك در این مقوله، بسی اندوخته‏های ارزشمند هست كه مزایای نظام حوزه‏ای به شمار می‏آید (۷) .
۴ . جهت‏گیری درسی
نظام آموزشی حوزه، باید نیازهای جامعه را در نظر بگیرد و متناسب با آن، مواد، متون و مباحث آموزشی، رشته‏های تخصصی، تعداد دانش‏پژوهان هر رشته، توزیع امكانات و ... را سامان بدهد . نظام آموزشی حوزه، باید خود را به واقعیات جامعه نزدیك كند و مشكلات فقهی، اقتصادی، حقوقی، اخلاقی و ... جامعه خود و جوامع بشری را پیدا و مطابق با آن‏ها برنامه‏ریزی آموزشی بكند . ... ما معتقدیم كه حوزه‏ی علمیه، دو كار باید بكند: اول . پایبندی به سنت‏های ارزشمندی كه در حوزه وجود داشته است ... دوم . طراحی یك شیوه‏ی جدید برای درس خواندن با حفظ آن سنت‏ها . این شیوه‏ی جدیدی كه می‏خواهیم طراحی كنیم، باید چه كاره باشد؟ اصلا تكلیفش چیست؟ تكلیفش این است كه درس خواندن ما را به سمت نیازهای یك جامعه اسلامی - نه در سطح ایران، بلكه در سطح جهان - جهت‏بدهد ... (۸)
۵ . تجدیدنظر در كتاب‏های درسی
نقد كتاب‏های درسی حوزه، از سالیان پیش مطرح بوده است، بزرگانی چون شهید صدر، مرحوم مظفر و ... گام‏های عملی بزرگی در این راه برداشته‏اند . درباره‏ی تجدیدنظر و یا جایگزینی كتاب‏های موجود، چند نظریه وجود دارد: الف . برخی معتقدند، این كتاب‏ها كارآمدی خود را نشان داده‏اند و بزرگان حوزه هم محصول همین نظام آموزشی و كتاب‏های آن است، لذا نباید دست‏به تركیب این كتاب‏ها بزنیم . مقام معظم رهبری درباره‏ی این دیدگاه چنین فرموده‏اند: ... یكی دیگر از مشكلات حوزه‏ی علمیه‏ی قم و حوزه‏های علمیه‏ی دیگر، كتاب‏های درسی است . ... بعضی‏ها می‏گویند: فلان عالم بزرگ هم همین كتاب‏ها را خوانده است! انقلابی‏ترها می‏گویند: امام هم، همین درس‏ها را خواند كه امام شد! آیا واقعا امام همین درس‏ها را خواند و امام شد؟ این‏طور نیست، امام، جوهر مخصوصی بود . وانگهی، در زمانی كه امام راحل این كتاب‏ها را می‏خواندند تا حالا شصت‏یا هفتاد سال، فاصله شده است ... (۹) ب . برخی دیگر از حوزویان، گمان می‏كنند دیگر شخصیتی یافت نمی‏شود كه كتابی را تالیف كند تا بتوان آن را در زمره‏ی متون درسی حوزه قرار داد . معظم‏له در رد این نظریه فرموده‏اند: ... می‏گویند: ما كه نمی‏توانیم شهید ثانی بشویم .اولا: خیلی از فقهای امروز ما از فقهای گذشته واردترند . من نمی‏گویم كه رتبه‏ی علمی این‏ها بیش‏تر است، شاید اگر در زمان آن‏ها بودند نمی‏توانستند مثل آن‏ها باشند اما سطح معرفت‏بسیاری از این‏ها، بالاتر از فقهای گذشته‏ی ماست ... (۱۰) ج . عده‏ای دیگر معتقدند عبارت مغلق و پیچیده‏ی كتاب‏های درسی موجود، باعث می‏شود طلبه عمیق و تیز فهم شود و توانایی استنباط پیدا كند . مقام معظم رهبری در رد این دیدگاه چنین فرموده‏اند: امروز در دنیا تمرین می‏كنند كه مشكل‏ترین مطالب را، به ساده‏ترین زبان‏ها بیان و فرموله كنند . رمز می‏گذارند تا با گفتن یك كلمه، مخاطب ده كلمه را بفهمد، اما ما بیاییم عبارت مشكلی را برای بیان مطلبی انتخاب كنیم؟! (۱۱) د . عده‏ای از مدافعان كتاب‏های موجود چون خود با این كتاب‏ها مانوس هستند و سال‏ها آن‏ها را تدریس كرده‏اند، گمان می‏كنند تغییر آن‏ها ممكن نیست . ... این كتاب‏ها كه از آسمان نازل نشده است . یك روز هم كتاب‏های درسی دیگری بود . مگر ریاض كتاب بدی است؟ یك روز در حوزه‏های علمیه ریاض می‏خواندند ... آیا حالا هم ریاض بخوانیم؟! (۱۲) ه . جمعی دیگر از حوزویان، تغییر كتاب‏های درسی را موجب سطحی شدن و ساده پسند شدن طلاب می‏دانند، لذا با تجدیدنظر در كتاب‏های درسی حوزه مخالف‏اند . ... آن روز، یكی از دوستان ... كه من خاطرش را خیلی گرامی می‏دارم گفت: این‏طور نمی‏شود كه در حوزه، جنس پلاستیكی درست كرد، باید مطول و بعد معالم و بعد قوانین و ... را از اول تا آخر خواند . من گفتم: نمی‏گویم جنس از پلاستیك درست كنید، بلكه می‏گویم امروز در دنیا، از جنسی كه از آهن سخت‏تر است، صفحه‏ای نازك‏تر از كاغذ درست می‏كنند . (۱۳) مقام معظم رهبری معتقدند تغییر و تدوین كتاب‏های درسی حوزه از وظایف مدیریت‏حوزه است . ... مگر می‏شود این همه مجموعه‏های انسانی با این عظمت و با این همه استعداد، در كتاب‏های درسی نوآوری نداشته باشد؟! چنین چیزی نمی‏شود . این همه كارها را چه مركزی باید انجام دهد؟ این كارها را بایستی مدیریت‏حوزه بكند (۱۴) . معظم‏له هم چنین معتقدند تنظیم و تدوین مجدد كتاب‏های درسی كاری دسته جمعی است نه فردی و برای این كار باید گروه‏های كارشناسی تشكیل شود . ... باید لجنه‏هایی از فضلای بزرگ حوزه‏ی علمیه بنشینند و یك دوره فقه از طهارت تا دیات، به زبان ساده بنویسند كه كار شرح لمعه را بكند و كیفیت استدلال را نشان بدهد ... (۱۵) ... البته، كارهای فردی انجام گرفته و فردی، مخلصی، مصلحی، دلسوزی، كتابی نوشته، تخلیص كرده، كتاب نویی آورده، درس جدیدی گفته و یا مطلب تازه‏ای آورده است، اما كار فردی به جایی نمی‏رسد، كار باید جمعی باشد . (۱۶) مقام معظم رهبری معتقدند كه باید در تدوین كتب درسی، اصل بر تسریع فراگیری باشد و استفاده از وقت طلاب اولویت داشته باشد، به نحوی كه در حداقل زمان، حداكثر مطلب آموخته شود . ... باید كتاب‏های درسی تغییركند، بنای بر تغییر هم، باید بر صرفه‏جویی در وقت طلبه باشد . (۱۷) ... ما اگر زمان را كوتاه كنیم، بعد در این مدت، چیزهای دیگری هم یاد خواهد گرفت ... اگر در وقت صرفه‏جویی كنیم، طلبه می‏تواند به تعلیم زبان خارجی هم بپردازد . (۱۸)
ویژگی و شرایط نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری
پژوهش و تحقیق در نظام‏های آموزشی دنیا ركن اساسی و مایه‏ی بقای آن است . شاخص رشد و یا عقب‏ماندگی هر مجموعه‏ی آموزشی و تحقیقی، به چگونگی و جایگاه پژوهش آن بر می‏گردد، از این رو، برای تحول و پیشرفت در حوزه، باید به نظام پژوهشی آن، عنایت ویژه بشود . نظام پژوهشی مطلوب، علاوه بر تامین نیازمندی‏های داخلی خود و رشد دانش‏پژوهان حوزه، باید معظلات فكری، دینی، اجتماعی، حكومتی و ... نظام و مردم را هم پاسخگو باشد . ... كار سوم، تحقیق و تالیف در مسائل علمی است، چه كارهایی كه از بیرون به حوزه عرضه می‏شود و چه كارهایی كه متعلق به خود حوزه است و به محققان و مؤلفانی كه كتاب‏هایی بنویسند كه حاوی تحقیقات جدید در مسائل فقهی است و شیوه‏های نوین استنباط را بیان می‏كند ... و چه كتاب‏های درسی . (۱۹)اهداف نظام پژوهشی حوزه
بخش پژوهش و حوزه، باید با تعیین اهداف كوتاه مدت و بلند مدت خود و متناسب با آن، سازماندهی و برنامه‏ریزی داشته باشد . مهم‏ترین اهداف نظام پژوهشی حوزه می‏تواند امور زیر باشد:
۱ . تعمیق تفكر دینی اصیل در جامعه
حوزه بایستی به سمت عمق بخشیدن به تفكر دینی جامعه، حركت كند و درباره‏ی تك تك عقاید و افكار بنیادین اسلامی، در سطوح مختلف سنی، برنامه‏ای منظم داشته باشد . ... چیزی كه امروز در جامعه‏مان لازم داریم و باید در حوزه‏ها، پایه‏های آن گذاشته بشود، عبارت از عمق بخشیدن به تفكر اسلامی در ذهن مردم است ... عمق گرفتن تفكر اسلامی، چیز مهمی است . (۲۰)
۲ . شبهه‏شناسی و رفع آن
سؤال و شبهه در هر عصری و هر ملتی امری طبیعی و اجتناب‏ناپذیر است . در عصر حاضر با گسترش وسایل ارتباط جمعی، سرعت نشر شبهات بالا رفته و نسل جوان پژوهشگر امروزی دنبال پاسخ روشن و قانع كننده است . حوزه‏های علمیه هم باید برای شبهات پاسخی بیابند و هم در جایگاه نظریه‏پرداز مذهبی، حافظ هویت فكری، دینی و فرهنگی جامعه باشد . ... امروز جوانان ما، با ایمان كاملی از اسلام دفاع می‏كنند، اما آن لحظه‏ای كه وسوسه‏گری، آن‏هارا وسوسه بكند، یا خودشان دچار تامل و مطالعه ذهنی بشوند، ممكن است‏سؤالاتی برایشان مطرح بشود . این سؤالات را ما روحانیون و دستگاه روحانیت‏باید جواب بدهیم . (۲۱)
۳ . تامین نیازهای نظام
نظام اسلامی در ایران، تجربه‏ای نوپاست كه در جهان دین‏گریز امروزی عرض اندام كرده است . این نظام، مدعی است كه دین برای اداره‏ی جامعه از گهواره تا گور برنامه‏ی عملی دارد . حوزه‏ی علمیه، پشتوانه‏ی پژوهشی و دینی نظام، در حوزه‏ی عقیدتی است . ... امروز اگر غیر از كار روی احكام و معارف و به دست آوردن اندیشه‏های استوار اسلامی - كه قابل ارائه است - دست‏به كار دیگری بزنید، جفا و حیف است (۲۲) . علمای دین و حوزه‏های علمیه، باید از وضعیت و موجودیت نظام مطلع باشند، نقایص را بشناسند و پیشرفت‏ها را بدانند ... حوزه‏ی علمیه و علمای دین و جوامع دینی و روحانی، نمی‏توانند از وضع نظام بی‏خبر باشند و بی‏خبر بمانند و این بی‏خبری را تحمل كنند . (۲۳)
راهكارهای نظام پژوهشی مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری
از دیدگاه مقام معظم رهبری برای رسیدن به نظام پژوهشی مطلوب، امور زیر لازم و ضروری است:
۱ . گسترش كارهای گروهی
... كارهای ما، دسته جمعی نیست . من یك وقت عرض كردم كه از این جهت، مثل جناب ابی‏ذر هستیم . كه «یعیش وحده و یموت وحده‏» همه كارهای ما تنهاست ... كار دسته جمعی، اشتراك مساعی، ابزارهای مناسب را جمع كردن و آوردن، این‏ها كارهای جدید دنیا است . (۲۴)
۲ . تهیه‏ی ابزارها و شیوه‏های مناسب
... الان، یك كتابخانه‏ی عظیم را در چند دیسك كوچك جای می‏دهند ... . امروز دنیا این‏طوری شده است . باید از این‏ها استفاده كرد و بهره برد . (۲۵) ... این مجموعه‏ای كه امروز به یك معنا، چشم امید جهانی به او است و مایه‏ی اتكا و امید امروز و آینده كشور است، باید خودش را با شرایط و امكانات و پیشرفت‏های زمان هماهنگ كند ... (۲۶)
۳ . تاسیس و رواج مراكز تخصصی - پژوهشی
... حوزه باید مراكز متعدد تحقیقاتی داشته باشد، تا در تمام این زمینه‏ها، مثل یك مجموعه‏ی تولیدی مرتب و مدرن كار كند و محصول بدهد، اگر چنانچه دستگاه (نظام) در مساله‏ای دچار سؤال شد، مثل مساله‏ی زمین، موسیقی، سیستم اقتصادی، روابط خارجی، مسائل پولی و ... بداند كه مركزی این‏گونه سوال را جواب می‏دهد . (۲۷)
۴ . ابتكار و خلاقیت
نظام پژوهشی حوزه نباید خود را محصور در تولیدات گذشتگان بكند و اگر هم تولیدی داشته باشد صرفا تكرار و مشابه‏سازی نباشد، بلكه باید با حمایت از نیروهای مستعد و خلاق راه ارائه‏ی افكار نو و مبتكرانه را باز كند . حوزه‏ی علمیه، یك كارخانه‏ی عظیم انسانی است كه باید دایم تولید كند، حوزه باید كتاب و آدم و عالم و متدین و فكر و حرف تازه تولید كند . ... ما در باب علمیات هم نمی‏گوییم راه بسته است، در مساله‏ای كه همه‏ی فقها، قرن‏هاست كه آن را تنقیح كرده‏اند، شما كه مجتهد هستید، امیدوارید كه شاید حرف تازه‏ای پیدا كنید ... ما بایستی مسائل اقتصادی و نظامی و سیاست‏خارجی و ارتباط اخلاقی‏مان را از دین در بیاوریم . خیلی از مسائل فردی‏مان را باید بازنگری كنیم، تعارف كه نداریم . (۲۸)
۵ . اطلاع دقیق از فرهنگ جهانی
نظام تحقیقاتی و پژوهشی حوزه، نباید خود را از جهان منقطع كند و تنها به پرسش‏های درونی خود پاسخ بگوید و صرفا برای خود حدیث نفس كند، بلكه باید با افكار و فرهنگ‏های جهانی، با واقع‏بینی برخورد كند، دیدگاه‏ها وایده‏های درست را گزینش و نكات نامطلوب آنان را نقد و سستی آن‏ها را بر ملا سازد . امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید كه مثلا در مقوله‏ی جامعه‏شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده‏هایی هست و چه فكرهایی می‏جوشد، گاهی در این فكرها، عناصر مطلوبی هست، آن را جذب كنید . عناصر نامطلوبی هم هست، قبل از آنكه بیاید، دفاع مناسبش را آماده كنید . (۲۹) نظام پژوهشی حوزه باید در زمینه اطلاع از موضوعات جهانی، روز آمد باشد و در جریان سیر تفكرات علمی، فلسفی، كلامی و ... قرار داشته باشد . نظام پژوهشی حوزه باید از تمامی ابزارها و امكانات امروزی نهایت‏بهره‏برداری را بنماید تا افكار نورانی اسلام را به اقصی نقاط جهان منتقل كند . امروز در دنیا، در زمینه‏های گوناگون، در ذهنیات، مسائل اجتماعی، در تاریخ و در اقتصاد، افكار و فلسفه‏هایی ارائه می‏شود كه پاسخ‏هایی برای این گونه مباحث گوناگون وجود دارد . (۳۰) حوزه باید در متن حوادث علمی عالم باشد، امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید كه مثلا در مقوله‏ی جامعه‏شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده‏هایی هست و چه فكرهایی می‏جوشد . (۳۱)
۶ . تحقیقات مفید و كارآمد
نظام پژوهشی حوزه، باید نیازهای درونی خود، جامعه و جهان را بشناسد و مطابق با آن‏ها برنامه‏ریزی كند . روند تحقیقات حوزه، باید به گونه‏ای باشد كه علاوه بر شناخت نیازهای موجود، با آینده‏نگری نیازها و شرایط ده‏ها سال بعد را هم پیش بینی و راه علاج آن را بیابد . امروز، ما برای آینده و جامعه، به مطالب دیگری نیاز داریم كه در قرآن و حدیث هست ... امروز، اگر ما ... خود را برای پنج‏یا ده سال دیگر آماده نكنیم، با مشكلات مواجه خواهیم شد . (۳۲)
۷ . تریبون‏های آزاد
برگزاری مستمر نشست‏های علمی - پژوهشی در حوزه در زمینه‏های مختلف، روح پژوهش و تحقیق را احیا و پرورش می‏دهد . این كار علاوه بر تولید و نظرات جدید، به تربیت و تكامل نیروهای محقق و پژوهشگر هم كمك شایانی می‏كند . خامسا ایجاد محیطهای باز برای پژوهش افكار است، باید این كار در حوزه انجام بشود و از چیزهایی است كه حوزه را زنده خواهد كرد ... . مثلا برای فقه، مجمع بررسی مباحث تازه فقهی، مركب از هفت، هشت، ده نفر طلبه فاضل ایجاد شود و این‏ها مركزی داشته باشند و جلساتی تشكیل بدهند و سخنرانی‏های فقهی بگذارند، تا هر كس هر خطابه و مطلب و فكر جدید در فلان مساله‏ی فقهی دارد - از طهارت تا دیات - به آنجا بیاورد و آن‏ها نگاه كنند، اگر دیدند اركانش درست است و متكی به بحث و استدلال طلبگی است، عالمانه طرح شده است، آن را در فهرست‏بنویسند و در نوبت‏بگذارند تا این كه آن فرد روزی بیاید و در حضور جماعتی كه اعلان می‏شود خواهند آمد، سخنرانی كند و آن مساله را آزادانه تشریح نماید و یك عده هم آنجا اشكال كنند ... مجمعی شبیه همین، برای كلام باشد ... (۳۳) .۸ . نشریات تخصصی
یكی دیگری از ابزارهای گسترش و تولید علم در عرصه‏های پژوهش، گسترش و راه‏اندازی مجلات تخصصی در علوم و فنون مختلف حوزوی است . اینك این تجربه در حوزه‏های علمیه كم و بیش در حال اجرا است و جای توسعه هنوز وجود دارد . ... در دایرهٔ المعارف‏ها، فقه ما را بعد از فقه اباضیه می‏آورند . از این فقه غنی، كسی خبر ندارد . این‏ها را بیرون بیاورید، تا در مجلات علمی دنیا منعكس بشود . (۳۴)
به امید روزی كه مسئولان و مجریان حوزه، با نصب‏العین قرار دادن این رهنمودها و با هدایت مراجع عظام و برنامه‏ریزی دقیق، طلاب كوشا و مشتاق حوزه‏های علمیه را به اعلا درجه‏ی علم و فقاهت و دیانت‏برسانند تا جهان از فیض وجود آن‏ها بهره‏مند شوند . چون: «منه یفیض العلم الی سایر البلاد .»
پی‏نوشت‏ها:
۱ . سخنان مقام معظم رهبری كه در این نوشتار به آن‏ها اشاره شده است، از كتاب حوزه و روحانیت در آیینه‏ی رهنمودهای مقام معظم رهبری، جلد ۱ و ۲ اقتباس شده است .
۲ . سخنرانی در جمع طلاب حوزه‏ی علمیه‏ی مشهد، ۴/۶/۶۹ .
۳ . سخنرانی در جمع طلاب مدرسه در راه حق . ۷/۶/۶۳ .
۴ . پیام به جا معه‏ی مدرسین به مناسبت تشكیل شورای عالی حوزه، ۲۴/۸/۷۱ .
۵ . سخنرانی در دیدار با مدرسان و طلاب حوزه‏ی علمیه، ۲۷/۶/۶۳ .
۶ . پیام به جامعه‏ی مدرسین به مناسبت تشكیل شورای عالی حوزه، ۲۴/۸/۷۱ .
۷ . همان .
۸ . سخنرانی در جمع طلاب مدرسه‏ی عالی شهید مطهری، ۳۰/۹/۶۲ .
۹ . سخنرانی در دیدار با مدرسان و علمای حوزه‏ی علمیه‏ی قم، ۳۰/۱۱/۷۰ .
۱۰ . همان .
۱۱ . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه‏ی علمیه‏ی قم . ۱۴/۹/۷۴ .
۱۲ . همان .
۱۳ . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه‏ی علمیه، ۳۰/۱۱/۷۰ .
۱۴ . همان .
۱۵ . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه‏ی علمیه قم، ۱۴/۹/۷۴ .
۱۶ . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه‏ی علمیه، ۳۰/۱۱/۷۰ .
۱۷ . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه‏ی علمیه، ۱۴/۹/۷۴ .
۱۸ . همان .
۱۹ . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه، ۷/۹/۶۸ .
۲۰ . سخنرانی در جمع طلاب حوزه‏ی علمیه‏ی مشهد، ۱۰/۶/۶۷ .
۲۱ . سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون غرب تهران، ۱۶/۲/۶۱ .
۲۲ . سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون اردبیل، ۳۰/۴/۶۶ .
۲۳ . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه‏ی علمیه، ۳۰/۱۱/۷۰ .
۲۴ . سخنرانی در جمع طلاب و علوم دینی در مدرسه‏ی فیضیه، ۱/۱۲/۷۰ .
۲۵ . سخنرانی در بازدید از مركز تحقیقات كامپیوتری، ۱۴/۱۰/۷۱ .
۲۶ . همان .
۲۷ . سخنرانی در دیدار با مجمع نمایندگان طلاب، ۷/۹/۶۸ .
۲۸ . سخنرانی در دیدار با علما و مدرسان حوزه‏ی علمیه‏ی قم، ۳۰/۱۱/۷۰ .
۲۹ . سخنرانی در جمع طلاب دینی، در مدرسه فیضیه، ۱/۱۲/۷۰ .
۳۰ . همان .
۳۱ . همان .
۳۲ . سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون غرب تهران، ۱۶/۱۲/۶۱ .
۳۳ . سخنرانی در جمع فضلا و نخبگان حوزه‏ی علمیه‏ی قم . ۱۴/۹/۷۰ .
۳۴ . سخنرانی در جمع علما و مدرسان حوزه‏ی علمیه‏ی قم، ۳۰/۱۱/۷۰ .
منبع:ماهنامه پیام حوزه، شماره ۳۷
تهیه و تنظیم: عسگر سپهوندی

منبع : خبرگزاری فارس