پیرامون سیر تحول خانواده در ایران

▪ خانم دکترعلیایی زند ،پیش از هر صحبتی بفرمائید،در حال حاضر خانواده ایرانی در چه شرایط و وضعیتی به سر میبرد؟
ـ خانواده در ایران در یک شکل انتقالی به سر میبرد ،به عبارتی از شکل خانواده گسترده به سمت خانواده هسته ای در حرکت است.منظور از خانواده گسترده خانواده ای است که پدر و مادر و عروس و مادربزرگ و سایر بستگان همگی با هم در یک خانه زندگی می کنند.در چنین خانواده ای منافع تک تک افراد خانواده در نظر گرفته نمیشود،بلکه آنچه اهمیت دارد ،منافع کل افراد خانواده بویژه در زمینه مالکیت است.حال این خانواده دارد به سمت خانواده هسته ای تحول می یابد.خانواده هسته ای خانواده ای است که در آن تنها زن و شوهر و فرزندانشان با هم زندگی میکنند.
بنابراین توجه کنید ،وقتی میگوئیم ،خانواده ایرانی در شرایط انتقالی به سر میبرد ،این بدین معناست که هم اکنون خانواده ایرانی نه واقعاً گسترده است و نه هسته ای .به عبارتی دیگر حتی آنهایی که به صورت هسته ای زندگی می کنند .بسیاری از اوقات به لحاظ روانی گسترده فکر می کنند و کسانی که به صورت گسترده زندگی می کنند ،بسیاری از اوقات در رویای زندگی مستقل به سر می برندو این رویا خواست یا تمایل ،در رفتار روزمره آنهاتاثیر بسزایی دارد.برای مثال ما این روزها عروسهای زیادی رامی شناسیم که به هر دلیل با خانواده شوهر زندگی میکنند اما تمایل بسیار دارند که به صورت مستقل زندگی کنند .تمایل این افراد بر رفتارهای آنان بسیار تاثیر گذار است.
▪ اشاره به دوران گذرا یا انتقالی کردید،به نظر شما مشکلات دوران گذرا بیشتر در چه بخشهایی از خانواده احساس می شود؟
ـ این مساله دقیقاً برمیگردد به شرح وظایف افراد خانواده .در حال حاضر شرح وظایف افراد آنچنان منسجم و یک دست نیست و نمیتواند هم باشد.برای نمونه برخی از زنان میخواهند همانند مادران خود تنها خانه داری کنند و برخی دیگر میخواهند پا به عرصه اجتماع بگذارند ،کار کنند،و نقش فعالتری داشته باشند.صرف نظر از اینکه هر دوی این گرایشها (خانه داری و اشتغال )محترم است ،ولی باید به یاد داشته باشیم ،زنی که نقش اجتماعی فعالتری را برعهده میگیرد ،نسبت به یک زن خانه دار عملکرد و رفتار متفاوتی را از شوهرش انتظار دارد و اینجاست که بسیاری از اوقات زنان ما با مشکلات فراوانی روبرو میشوند.البته به یاد داشته باشیم که این تغییر و تحولات بیشتر در زندگی زنان شهری روی داده است تا زنان روستایی .زنان روستایی ما قرنهاست که مانند یک مرد در بیرون از خانه مشغول به کارند ؛ضمن آنکه موظفند وظایف خود را در داخل منزل نیز انجام دهند.این در حالی است که این دسته از زنان از کمترین امکانات برخوردارند.
▪ گفتید ،خانواده به صورت یک نهاد در حال تغییر شکل است.با این وجود به نظر میرسد که فاصله دختران از مادرانشان ،به مراتب بیش از پسران از پدرانشان است.دلیل این امر چیست ؟
ـ در طول تاریخ امکان حضور در اجتماع برای مردها مهیا بوده است.اما این زنان هستند که با تحولات جدید ،موقعیت اجتماعی بهتری پیدا کرده اند .در واقع ما میتوانیم ،موقعیت زنان را از جهانی با موقعیت اقلیت های ملیتی مقایسه کنیم.اقلیت های ملیتی در تمام دنیا ناچارند از خود تبحر و کاردانی نشان دهند تا اینکه مطرح شوند.زنها هم چنین موقعیتی دارند و درست اینجاست که آنان از مادران خود فاصله بسیار می گیرند.بگذریم از اینکه وقتی محرکهای محیطی مناسب ،توانمندی افراد(چه زن و چه مرد) را تلنگر میزند ،این توانمندیها به صورت شگفت انگیزی شکوفا میشود.با توجه به محرکهای محیطی مناسبی که پس از انقلاب در زمینه حضور زنان در صحنه اجتماع در کشور ما پدید آمد ،فرصت مناسبی برای بروز خلاقیت زنان مهیا شد.طبیعی است که نمیتوان زنان نسل امروز را به خصوص در کشور ما با مادران آنها مقایسه کرد.
▪ مهمترین عاملی که نهاد خانواده را در ایران در سالهای اخیر دگرگون کرده است،چیست ؟
ـ در چند دهه گذشته ،نهاد خانواده در کل دنیا در حال تغییر بوده است.باید به این نکته توجه کرد که ما در زمانه ای به سر میبریم که تغییرات اجتماعی در تمام دنیا به هم وصلند.ما هم از دنیا جدا نیستیم .علاوه بر این موقعیت زن در جامعه کنونی ما نقش اساسی را در این دگرگونی داشته است.صنعتی شدن،بالا رفتن میزان سواد،فعالیت رسانه ها ،مهاجرت و تنگناهای اقتصادی نیز دراین میان نقش بسزایی داشته اند.
از طرف دیگر شرایط و تحولات داخلی هر کشور ،نهاد خانواده را نیز متحول میسازد.برای مثال شرایط اقتصادی در کشور ما بسیاری از نهادها از جمله نهاد خانواده را نیز متحول کرد.تا جایی که این مساله حتی بر ارزشها و باورهای افراد نیز تاثیر گذار بوده است .در اینجا برای شما یک شاهد عینی می آورم.
در یک تحقیق سراسری با عنوان ”معیارهای انتخاب همسر“که چندی پیش در ایران انجام داده ام،مشاهده کردم که جمع قابل ملاحظه ای از پسران ،طالب ازدواج با دختری هستند که دارای درآمد ماهیانه باشد.جالب اینجاست که تمامی این گروه از پسران عنوان کردند که اگر همسرشان منزل مسکونی هم داشته باشد که چه بهتر.
این در حالی است که جامعه ما به لحاظ سنتی بودن ،وظیفه تامین معاش را با مرد میداند.فقه ،مذهب،قانون،عرف و ... نیز بر این مورد صحه میگذارد.پس در چنین جامعه ای جای تعجب دارد که جمع قابل ملاحظه ای از پسران از همسران خود حقوق ماهیانه و منزل مسکونی انتظار داشته باشند. این امر نشان می دهد که شرایط اقتصادی نیز در تغییر و تحول زن و خانواده،نقش مؤثری داشته است.علاوه بر این انصافاً باید گفت ،جدا از تحولی که در موقعیت فکری و زندگی زنان پیش آمده است ،برخی از مردان ما نیز خواسته یا ناخواسته متحول شده اند.
در اینجا جا دارد ،باز به نقش رسانه های گروهی بر تحول خانواده اشاره شود.رسانه های جمعی ابزارهای بسیار مؤثری در تغییر ارزش ها،رفتارها،و هنجارها به شمار می آیند.همچنین این وسایل قادرند ارزشهای جدیدی را در جامعه رواج دهند.
▪ به عنوان آخرین پرسش ،بفرمائید،خانواده ایرانی سرانجام به کجا خواهد رسید یا به عبارتی دوران گذر را چگونه خواهد پیمود ؟
ـ در شرایط فعلی خانواده ایرانی را در خلأ دیدن اشتباهی بزرگ است.به طور کلی در جوامع پیچیده در هر کجای دنیا،عملکرد هر نهاد اجتماعی بر عملکرد سایر نهاد ها تاثیر می گذارد.خانواده نیز در مجموع متاثر از عملکرد بسیاری از نهادهای دیگر است.برای مثال تصمیم گیریهای اقتصادی ،نظام آموزش و پرورش،سیاستهای مسکن سازی و ... همه و همه بصورت مستقیم و غیرمستقیم ،پدر و مادر و بچه های خانواده را تحت تاثیر قرار میدهد ؛تا جایی که حتی بر ادب ،نزاکت و شخصیت آنان نیز تاثیر میگذارد.در جوامع پیچیده همانطور که بچه ها بزرگتر میشوند،نقش پدر و مادر به عنوان الگوهای رفتاری کمرنگ میشود.در چنین شرایطی مشاهیر ،سیاستمداران ،نخبگان جامعه،نقش به مراتب مهمتری را در شکل دهی به شخصیت افراد ایفا میکنند.هم اکنون شخصیت آقای خاتمی رییس جمهور محبوب ما به عنوان اسوه ادب ،متانت و تشخص بر رفتار افراد جامعه و خصوصاً جوانان بسیار تاثیر گذار بوده است.
ایجاد الگوهای رفتاری این چنینی قطعاً خواهد توانست در ایجاد ارزشهای مثبت و مطلوب و یا در جهت دهی هنجارها و ارزشهای موجود در جامعه و بویژه برای نسل جوان تاثیر گذار باشد.
▪ از اینکه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید ،بسیار متشکریم.
ـ من هم سپاسگزارم.

منبع : مرکزاطلاعات وآمار زنان