نگاهی نو به اختلال بیش فعالی (کمبود توجه)

● اختلال بیش فعالی (کمبود توجه)
مجموعه علایمی است با محدودیت میزان توجه که با سطح رشد فرد ناهماهنگ است و به ضعف تمرکز ، رفتار ناگهانی و بیش فعالی منجر می شود . مشخصه اصلی این اختلال وجود الگوی پایدار فقدان توجه یا بیش فعالی ـ تکانشگری است که در مقایسه با افرادی که در همان سطح از رشد قرار دارند شدیدتر است . برای برآورده کردن ملاک های تشخیصی ، این اختلال باید حداقل ۶ ماه دوام داشته باشد و در محیط خانواده (خانه و مدرسه ) وجود داشته و در عملکرد اجتماعی و تحصیلی اختلال ایجاد کند ،همچنین قبل از ۷ سالگی نشانه ها وجود داشته باشد (کاپلان و سادوک) .از هر ۱۰۰ کودک ۵ کودک می توانند مبتلا به ADHD باشند و همچنین در سنین دبستان شیوع این بیماری در پسران ۹ درصد و در دختران ۴ درصد می باشد.(هینشاو،۱۹۹۴وکندال،۲۰۰۰)
در دومین چاپ دفترچه تشخیصی بیماریهای روانی انجمن روانپزشکی آمریکا DSMاین بیماری در زیر گروه اختلالات کودکان با اصطلاح واکنش بیش فعالی جنبی به عنوان یک طبقه تشخیصی مطرح شد . تحقیقات ویرجینیا داگلاس (۱۹۷۹) در کانادا این عقیده را بوجود آورد که هستۀ اصلی مشکل این کودکان نقص در نگهداری توجه ،کنترل تکانه ها و نوسان برانگیختگی است تا فعالیت بیش از حد ، این پژوهشها باعث شد که در چاپ سوم دفترچه آماری تشخیصی بیماریهای روانی ، نام این بیماری به اختلال نقص توجه تغییر یابد . در چاپ چهارم دفترچه آماری تشخیص بیماریهای روانی ،نام این بیماری به اختلال نقص توجه تغییر یافت.
● ضوابط تشخیصی نارسایی توجه- فزون کنشی:
الف) بی توجهی:
پاره ای از محققان ، انحراف توجه را معیار اصلی این اختلال تلقی می کنند و عده ای دیگر مشکلات حفظ توجه را در این کودکان مؤثر می دانند . تفاوت این دو وجود یا فقدان یک محرک محیطی است که بتواند توجه را به خود معطوف کند.
ب) فزون کنشی:
احتمالاً یکی از نخستین نشانه های است که در خلال سالهای قبل از دبستان ، در کودک مبتلا به نارسایی توجه فزون کنشی مشاهده می شود . والدین و معلمان ،این کودکان را به منزله کودکانی توصیف می کنند که بیش از حد پرتحرک و به گونه ای اغراق آمیز و طبعاض انفعالی ،کنجکاوند ، آرام و قرار ندارند و طوری عمل می کنند که گویی یک موتور آنها را به حرکت می آورد.
ج)برانگیختگی یا تکانشوری:
این اختلال تحت تاثیر ناتوانی در مهار برانگیختگی است. از این رو ویژگی های برانگیختگی این کودکان عبارتند از : عمل می کنند پیش از آنکه مدت زمانی را به فکر کردن اختصاص دهند ،نمی توانند رفتار خود را با قواعد عمل و عواقب ناشی از آن منطبق سازند(بارکلی،۱۹۹۰).
سیستم خانواده باید برای حفظ ثبات وتعادل ، خود را با فردی دارای نشانه های بیماری تطبیق دهد، تطبیق های لازم توسط سیستم خانواده اغلب گسترده تر است و بر تمام اعضاء و نقش ها ،پدر و مادر ،خواهران و برادران ،پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها تائیر دارد. به دیگر سخن ،این مشکل بیش از یادگیری های ناکافی ،در عملکرد عصب شناختی ناپدار ریشه دارند . شروع کارها و ناتمام رها کردن آنها ،والدین و معلمان را متقاعد می سازد که این کودکان دارای انگیزه های کافی نیستند ، یا شاید اینکه آنها کارشان را خوب انجام نمی دهند. این نگرش باعث افزایش فشار روانی در والدین و معلمان می شود و از سوی دیگر ،منجر به پنهان ماندن مشکل های عصبی- شناختی این کودکان می شود(حمید علیزاده،۱۳۸۳).
در این زمان ، آرامش خانواده را از بین می رود و تمام نگاه ها به سوی کودک بیمار معطوف می شود ،به بیان دیگر بیماری یکی از فرزندان مانع آن می شود که خانواده بتواند کارکردهای خوبی داشته باشد.و از طرفی رفتار کودکان بیش فعال در معرض خطر بالایی از اختلال سلوک ،شخصیت ضد اجتماعی و سوء مصرف مواد ومخدر قرار دارند لذا آگاهی همگان بویژه والدین و معلمان در این حالات از اهمیت بسزایی برخوردار است.
از جمله عواملی که خانواده های کودکان باید پیش از شروع درمان باید در نظر بگیرند عبارتند از:
الف) مراقب آسیب های مغزی و عصب شناختی باشند .
ب) تاثیر عوامل محیطی و خانوادگی را در ایجاد واکنش های بیش فعالی نادیده نگیرند ،هر چند شرایط حاضر نیز نیازمند تحقیقات گسترده ای است و لیکن نتایج آماری از وجود برخی علل محیطی و خانوادگی مؤثر بر بیش فعالی حکایت دارد. به عنوان نمونه افزایش سرب در هوا ،کوچکی محیط های زندگی ،وجود والدین سیگاری ،عدم توافق در الگوی ارتباطی ،وجود تعارض ها و مشاجرات مداوم در بین اعضای خانواده و وجود روش های استبدادی و محدود کننده و...
ج) متوجه عوامل بیش از تولد و حین تولد باشید:
مادرانی که در دوران بارداری بدون مشورت با پزشک از داروی خاصی استفاده می کنند و یاسیگار می کشند ،الکل مصرف می کنند و یا کارهای سنگین می کنند خطر ابتلا را افزایش می دهند.
د) در انتخاب رژیم غذایی مطلوب دقت کنید:
خانم آماندا اورسل متخصص تغذیه ،برخی از پرهیز های غذایی کودکان بیش فعال را به قرار زیر می شمارد . شکر و غذا های حاوی شکر مانند بسکویت ،کیک،نان روغنی ،شیرینی، نوشابه های شیرین که سریعاً قند خون را افزایش می دهند ،کشمش بی دانه ،زیتون ،زرد آلو ،سیب،توت،سیب زمینی ، هات داگ،آدام،فراورده های کنسرو شده ،چای وقهوه هر چند فهرست کامل غذا های مرد نظر را می توانید در کتب مربوط به کودکان بیش فعال بیابید .
راههای متداول درمان اختلال بیش فعالی
۱)دارو درمانی:دارو درمانی رایج ترین شیوه درمان کودکانADHD است. ۷۰ تا ۸۰ درصد از این کودکان از دارو درمانی پاسخ مثبت می گیرند . معمولترین داروههایی که مورد استفاده قرار می گیرند محرکهای سلسله اعصاب مرکزی مثل متیل فندیت(ریتالین)،دکسترو آمفتامین (دکسدرین)،پمولین(سایلرت) است. دارو های محرک از آن جهت به این نام شناخته شده اند که توانایی (برانگیختگی )یا هوشیاری سیستم اعصاب مرکزی(CNS) را دارند. بسته به سن کودک بین ۲ تا ۷ سال بطول می انجامد(سافروکریجر،۱۹۸۸). برخی از تحقیقات حاکی از آن است که روش دارو درمانی در بیشتر کودکان ADHD به صورت کوتاه مدت مؤثر واقع شده است. این داروها در کوتاه مدت کارکرد رفتاری ،تحصیلی،اجتماعی اکثر کودکان را افزایش می دهند. محد.دیتهای که دارو درمانی دارد ،مثلاًتاثیرات جانبی و فقدان شواهد معینی در اثر بخشی استفاده دراز مدت از این داروهها منجر می شود تا به انتخاب رویکردهای درمانی چندوجهی برای این کودکان روی آوریم.
● رفتار درمانی:
تاثیر رفتار درمانی (مدیریت مشروط )از ترکیب درمانهای دارویی و رفتاری کمتر نیست . از سوی دیگر ،آموزش رفتار درمانی به والدین و به کارگیری مدیریت مشروط توسط آنها ،در درمان اختلالات کودکان سابقه فراوانی دارد . از سویی دیگر ،تاثیر درممان در خانواده علاوه بر کودک مورد نظر ،بر رفتار خواهران و برادران دیگر تاثیر می گذارد .حتی مشاهدات نشان می دهد این نوع درمان بر رفتار والدین تاثیر می گذارد و آنها حتی با دیگران در خارج از خانواده بهتر رفتار می کنند .آموزش رفتار درمانی به والدین وقتی می تواند مفید واقع م شود که در والدین انگیزه کافی وجود داشته باشد تا برخلاف عادتهای متعارف خود رفتار نمایند . در حقیقت این شیوۀ درمانی تا حد زیادی علت نابسامانی های رفتاری در کودکان را مشکلات والدین می داند. یک رفتار درمانگر معتقد است رفتار بهنجار کودک و نحوۀ پاسخگویی او به محیط ،تا حد زیادی وابسته به الگوی رفتاری والدین است.
● مداخلات رفتاری شناختی:
اروین،بنکرت و دوپال در زمینه شناخت درمانی با کودکان ADHD کار کرده اند. از نظر ایشان مداخلات رفتاری شناختی دو رویکرد اساسی را شامل می شود :
۱) مداخلات شناختی که شامل خود آموزی و آموزش حل مسا ئل اجتماعی می شوند.
۲) مداخلات مبتنی بر وابستگی که شامل خود مشاهده گری ،خود ارزیابی ،خود تقویتی و آموزش های تطبیقی می شود.
هدف اصلی درمانهای شناختی ، ایجاد مهارتهای لازم جهت خودکنترلی و تعمق در حل مساله است. روش تعلیم خود آموزی کلامی در حقیقت شیوه ای از مساله گشایی است که کودک با استفاده از کلام درونی به خود نظم بخشی می پردازند . بائر ونیتزل در یک پژوهش با استفاده از فراتحلیل ،نتایج ۳۶ مطالعه را که در آنها از روش خودآموزی کلامی در درمان کودکان بیش فعال استفاده شده بود، بررسی کردند و نتیجه گرفتند این شیوه درمانی تاثیر مثبت معناداری بر روی آزمودنیها دارد. همچنین این مؤلفان هیچ تفاوت معناداری برای برتری آموزش فردی یا گروهی خودآموزی کلامی نیافتند.
و همچنین در تحقیقی به نام(مقایسه اثر بخشی سه روش درمانی در کاهش اختلال نقص توجه ـ بیش فعالی کودکان پسر دبستانی پایه های سوم وچهارم شهر شیراز) به این نتیجه رسیده اند که تاثیر خود آموزی کلامی به کودکان و مادران در کاهش بی توجهی مؤثر است.

نویسنده: الهام عزیزی
رضا آشتیانی