آفرینش هوشمند یا تکامل داروینی؟

هنگامی که کاپیتان رابرت فیتزروی۱ - فرمانده کشتی بیگل، متعلق به نیروی دریایی بریتانیا- علاقه‌اش را برای به‌همراه بردن یک زیست‌شناس در دومین سفر از سری ماموریت‌هایش به بعضی مناطق دور افتاده جهان آنروز در سال ۱۸۳۱ به رییس بخش نقشه‌برداری نیروی دریایی بریتانیا اعلام کرد، شاید هرگز گمان نمی‌برد که این همراهی زمینه‌ساز یکی از بزرگترین انقلاب‌های فکری در تمام تاریخ بشری شود.
در سالهای آغازین قرن ۱۹ میلادی هنگامی که بریتانیا برنامه‌ریزی برای کشف منابع جدید و نیز تثبیت قدرت خود در سطح دریاها را با جدیت تمام دنبال می‌كرد، نیاز به نقشه‌های قابل اعتمادتر از مناطق دور از دسترس آن روزگار نیازی حیاتی بود. به همین منظور، مجموعه ماموریت‌هایی برای تهیه نقشه‌های دقیق‌تر در دستور کار نیروی دریایی بریتانیا قرار گرفت. این سفرها با کشتی بزرگی به نام بیگل و به فرماندهی کاپیتان رابرت فیتزروی در سال ۱۸۱۷ آغاز شد.
دومین ماموریت فیتزروی تهیه نقشه‌هایی از سواحل آمریکای جنوبی، استرالیا، جنوب افریقا و بعضی جزایر اقیانوس آرام همچون گالاپاگوس بود. در این سفر بود كه چارلز داروین۲ شاید مهمترین سفر علمی تاریخ تا قرن ۱۹ میلادی را رهسپار شد.
داروین البته به شکلی كاملا تصادفی، در حالی که ابتدا قرار بود زیست‌شناس دیگری به این سفر اعزام شود، جانشین او شد. دقت مثال‌زدنی او در انتخاب و ثبت نمونه‌ها، شواهد تجربی بی‌نظیری برای نظریه‌ای که بعدتر توسط او و بعضی دیگر دانشمندان ارایه شد فراهم کرد. نظریه تکامل با انتشار کتاب سرمنشا انواع در سال ۱۸۵۹ شکل منسجم یافته‌ایی بخود گرفت و بعنوان نظریه‌ای كه داعیه‌ی پاسخ دادن به چگونگی ساز و کار پیدایش انواع موجودات را دارد، در مجامع علمی مطرح شد.
نظریه تکامل البته اولین نظریه با این داعیه نبود. دیدگاه‌های گوناگون و بعضا مخالف دیگری نیز پیش تر از آن مطرح شده بودند. از مهمترین نظریات دیگری که در مقابل نظریه تکامل قرار دارند، میتوان از نظریه طراحی هستی توسط یک طراح آسمانی نام برد. این عقیده که نظم موجود در جهان و پیچیدگی‌های فراوان در آن نشانگر وجود یک خالق و طراح ماورایی است، بسیار قبل‌تر از ارایه نظریه تکامل توسط داروین، بیان شده بود. این استدلال را برهان نظم نیز می‌نامند.
معروف‌ترین مثال در برهان نظم، مثال ساعت ساز ویلیام پالی۳ است. او استدلال می‌کند که اگر شما حین قدم زدن در یک مزرعه، یک ساعت جیبی پیدا کنید به سرعت نتیجه می‌گیرید که آن ساعت توسط یک موجود هوشمند طراحی شده است و نه در نتیجه فرایندهای خودبه‌خودی در روی زمین. به همین نحو، جهان هستی که با نظم تمام در حال کار کردن است نمایانگر وجود یک ناظم است.
نظریه طراحی موجودات (آفرینش یکباره)، پس از ارایه شواهد تجربی داروین مبنی بر وجود تکامل تدریجی در موجودات، دچار چالش جدی شد. به شکلی که اغلب دانشمندان، نظریه داروین را به لحاظ تجربی قابل قبول‌تر یافتند.
طرفداران آفرینش البته در بعضی حلقه‌های دانشگاهی و دینی به تلاش‌های خود برای موجه نگه داشتن دیدگاه خود ادامه دادند.
● آفرینش هوشمند
اخیرا گروهی از متفکران دارای صبغه دانشگاهی با پیش کشیدن نظریه‌ای به نام آفرینش هوشمند - كه قرائت جدیدی از برهان نظم است- روح تازه‌ای به دیدگاه معتقد به آفرینش موجودات دمیده‌اند. این متفکران عقیده دارند که شواهد تجربی علم زیست‌شناسی و نیز برهان های ریاضی موید ادعاهای آنهاست. آنها بر خلاف طرفداران سنتی آفرینش به وقوع تغییرات بسیار جزیی در موجودات در طول زمان‌های طولانی معتقدند و نیز عمر حیات در کره زمین را بسیار بیشتر از ۶۰۰۰ سال می‌شمرند.
در میان برجسته‌ترین و فعال‌ترین این متفکران، میتوان به ویلیام دمبسکی۴ اشاره کرد.
اما آنچه كه سبب شهرت بسیار سریع و گسترده این نظریه شد، جنجال رسانه‌ای موافقان و مخالفان گنجاندن این نظریه در برنامه درسی مدارس امریکا و بعدتر کشیده شدن این مساله به دادگاه در سال ۲۰۰۵ بود.
● دادگاه
در سپتامبر سال ۲۰۰۵، والدین ۱۱ دانش‌آموز مدرسه‌ای در منطقه داور در ایالت پنسیلوانیا از مسوولان مدرسه‌ی منطقه‌ای داور بسبب گنجاندن نظریه آفرینش هوشمند در برنامه درسی دانش‌آموزان و تدریس آن به عنوان نظریه‌ای علمی در کنار نظریه تکامل شکایت کردند.
قاضی دادگاه فدرال، جان جونز۵، در نهایت مسوولان مدرسه داور را به علت تخلف از متمم اول قانون اساسی امریکا مجرم شناخت. دادگاه همچنین حکم به خارج کردن تدریس این نظریه از برنامه درس علوم دانش‌آموزان مدرسه داد.
● دلایل طرفداران نظریه آفرینش هوشمند
از مهمترین دلایلی که طرفداران این نظریه برای اثبات مدعای خود می‌آورند می‌توان به سه مورد زیر اشاره کرد:
۱) پیچیدگی‌های غیر قابل فروکاست ( کاهش‌ناپذیر)
بعضی دستگاه‌های دارای اجزای متعدد، دارای این ویژگی هستند که فقط و فقط در صورت وجود تک تک اجزای‌شان قادر به کار کردن هستند، به شکلی كه شما نمی‌توانید یکی از اجزای آنها را از آنها جدا کرده و دستگاه کماکان قادر به کار کردن باشد. بعنوان مثال می‌توانید یک موتور خودرو را در نظر بگیرید که برای حرکت نیازمند تمامی اجزای خود است.
پیچیدگی‌های موجود در این دستگاه‌ها را اصطلاحا پیچیدگی‌های کاهش‌ناپذیر می‌نامند. طرفداران نظریه آفرینش هوشمند معتقدند كه دستگاه‌های دارای پیچیدگی‌های کاهش‌ناپذیر، نمی‌توانند از تکامل تدریجی و انتخاب طبیعی مطرح شده در نظریه داروین بوجود آمده باشند چرا كه هر تغییر جزیی در آنها به قیمت از کار افتادنشان تمام می‌شود.
۲) پیچیدگی‌های کاملا مشخص شده
این مفهوم كه برای اولین بار توسط ویلیام دمبسکی ارایه شد، بر وجود دو خصیصه همزمان در دستگاه های کاینات تاکید می‌کند كه به زعم مبدع آن- دمبسکی- نشانگر آفرینش جهان توسط طراح هوشمندی است. دمبسکی این دو خصیصه را اولا وجود پیچیدگی و ثانیا کاملا مشخص بودن آن بر می‌شمرد.
او پیچیدگی را امری می‌داند كه احتمال وقوع آن به خودی خود بسیار کم است و مشخص بودن آنرا در آن میداند كه شما بتوانید آن امر را با توصیفاتی بسیار کوتاه، بطوری که برای همگان قابل فهم باشد مشخص کنید. به عنوان مثال‌هایی كه هر دو این خصیصه را در خود دارند میتوان به دنباله طولانی‌ای از اعداد اول اشاره کرد که طولانی بودن آن نشانه پیچیدگی و اول بودن آن نشانه مشخص بودنش است، یا یک غزل از شکسپیر که از کنار هم قرار گرفتن بسیاری حروف الفبا تشکیل شده است که طولانی بودنش دلیلی بر پیچیدگی‌اش و با معنی بودنش نشانه‌ای از مشخص بودنش است.
دمبسکی می‌گوید که اگر شما یک گیرنده رادیویی برای دریافت امواج فضایی داشته باشید و روزی مثلا امواجی به شکل دنباله اعداد اول را از فضا دریافت کنید مطمئنا ارسال کننده آنرا یک موجود هوشمند خواهید شمرد.
۳) ثوابت فیزیکی تنظیم شده
نظریه‌پردازان آفرینش هوشمند استدلال می‌کنند که ثوابت فیزیکی جهان هستی به شکلی کاملا دقیق تنظیم شده‌اند. به نحوی كه اگر در مقادیرشان، کوچکترین تغییری وجود می‌داشت، حیات به شکل کنونی‌اش ابدا قابل شکل‌گیری نمی‌بود.
از جمله این ثوابت می‌شود ثابت کیهانشناختی، ثابت گرانش، ثابت ساختار ریز، سرعت نور، ثابت پلانک و برخی دیگر را نام برد .این مساله البته موضوع بحث‌های جدی در میان کیهانشناسان و فیزیکدانان نظری امروز است، بطوریکه هر روزه نظر تازه ای در این زمینه منتشر می‌شود.
● حال، آینده
طرفداران نظریه تکامل نیز پاسخ‌های چالش برانگیزی به استدلالات مبدعان نظریه آفرینش هوشمند داده اند كه هر كدام در جای خود بسیار شنیدنی و اثر گذار است، ولی مهمترین اشكالی كه تكامل‌گرایان، به این نظریه وارد می‌دانند، غیر علمی بودن آن، یا به عبارت بهتر شبه علمی بودن آن است. بیشترینه‌ی از تكامل‌گرایان، طرفداران آفرینش هوشمند را متهم به استفاده ناقص از شواهد علمی و تفسیرهای به‌رای از آنها می‌كنند و اعتقاد دارند كه این امر بیشتر به سبب انگیزه‌های دینی آنان صورت می‌گیرد.
به هر نحو باب مناظرات میان هر دو گروه تكامل گرایان و طرفداران نظریه آفرینش هوشمند − كه گهگاه بخاطر اهمیتش از حد و مرزهای بحثهای معمول علمی فراتر نیز می‌رود− همچنان باز است، به شكلی كه پرداختن به این موضوع در هر مجله علمی هنوز هم با واكنشهای گسترده و مختلف روبرو می‌شود.
باید منتظر ماند و دید که داور بی رحم علم− که چیزی جز آزمایشات زیست‌شناختی پیش رو نیست− در نهایت به نفع کدام جبهه رای صادر خواهد کرد و کدام یک از این نظریات بهتر خواهد توانست نتایج آزمایشات را توجیه کند.

سعید کلانتری
پاورقی‌ها:
۱ Robert Fitzroy فرمانده کشتی بیگل. او همچنین دومین فرماندار نیوزلند و نیز هواشناسی متبحر بود.
۲ Charles Darwin، مبدع نظریه‌ی تکامل
۳ William Paley،فیلسوف و الهی‌دان مسیحی
۴ William Dembski ریاضیدان، فیلسوف و الهی‌دان معاصر امریکایی. او که از برجسته‌ترین طرفداران نظریه آفرینش هوشمند است، دارای تحصیلات دانشگاهی بسیار متنوعی به شرح زیر است: کارشناسی روانشناسی ۱۹۸۱، کارشناسی ارشد امار ۱۹۸۳، دکترا ریاضی ۱۹۸۸، کارشناسی ارشد الهیات ۱۹۹۶، دکترا فلسفه ۱۹۹۶
۵ John Jones III

منبع : مجله آفتاب