اقتصاد با رویکرد اخلاقی واصلاح الگوی مصرف

محققان برای علم اقتصاد دو رویکرد اخلاقی و مهندسی را برشمرده اند که در آثار اقتصاددانان بزرگ این هر دو منشاء در کنار یکدیگر و با نسبت های متفاوت لحاظ شده اند.
اقتصاد امروز که به نوعی می توان از آن به عنوان اقتصاد مدرنیستی یاد کرد با فردگرایی افراطی و رفتار معطوف به نفع شخصی دچار فقر اخلاقی گردید آن گونه که حتا مشاهدات «آدام اسمیت» بنیانگذار علم اقتصاد مدرن در قرن هجدهم در رابطه با مشاهده بینوایی ها و همدردی با آنها و التیام فقر اندک اندک ناخوانده، از مد افتاده و فراموش شدند.
یعنی همانگونه که آراء « ماکیاول» در سیاست به شکل تک بعدی خوانش شد و در بسیاری مواقع سوء برداشت از آنها صورت گرفت با آراء اسمیت نیز در حوزه اقتصاد چنین شد. آدام اسمیت در اولین کتابش، «تئوری عواطف اخلاقی»، به طور گسترده ای نقش قدرتمند ارزش های غیرسود ده را مورد بررسی قرار داد. اسمیت بیان می کند: «بشردوستی، عدالت، سخاوت و داشتن یک روح جمعی از صفاتی است که برای دیگران بسیار مفید هستند.»
با این حال اقتصاد مدرن با گسستگی رادیکال نسبت به منشاء اخلاقی خود دچار بحران های عدیده ای گردیده که هم اکنون نیز یکی از زلزله های پر قدرت آن در سطح جهانی در حال انجام است.
یکی از کسانی که آراء وی در این شرایط نیاز به توجهی ژرف تر دارد «آمارتیا سن» دانشمند هندی الاصل و برنده جایزه نوبل اقتصادی ۱۹۹۸ است که انتقاداتی را متوجه جریان حاکم بر علم اقتصاد می نماید که همواره در برابر جریان‌های منتقد با تعصب عمل نموده اند و البته علت این سرسختی در برابر انتقادات، ترس از فرو ریختن پایه‌های فکری جریان اقتصاد مسلط است و تلاش وی از آنجا اهمیت دارد زیرا که اقتصاد کاپیتالیستی بیشتر فضاهای علمی و دانشگاهی و رسانه ای را در سطح جهان در اختیار دارد.
وی بیان می‌دارد که برخلاف دیدگاه رایج که صرفاً شعار «ثروت بیشتر، مصرف بیشتر و لذت بیشتر» را برگزیده است، دغدغه اصلی آمیزه‌های اخلاقی، بر روی چگونگی توزیع ثروت متمرکز است. او که بیش از سایر اندیشمندان در بیان و توصیف فقر و راه‌حل آن زبانی رسا و فصیح‌ دارد به نقش آزادی در توسعه اقتصادی نیز تاکید دارد زیرا به اعتقاد وی داشتن آزادی بیشتر برای انجام آنچه از نظر افراد ارزشمند است، ۱) فی‌نفسه برای آزادی کلی فرد اهمیت دارد و
۲) در پرورش فرصت‌های شخصی که به نتایج با ارزشی منجر می‌شود، تاثیر مهم دارد.
«آمارتیا سن» که نظر به تعامل اقتصاد با سایر علوم اجتماعی با مبنایی میان رشته ای دارد به گونه ای که از حالت ایزوله شده ی حاضر رهایی یابد همچنین با تیزهوشی بیان می کند که: « در سطح سیاسی قحطی وابسته به عدم حضور دموکراسی است».
وی نتیجه می گیرد: « در کشورهای دموکراتیک حتا بسیار فقیر که از انتخابات منظم و مطبوعات آزاد برخوردار باشند قحطی بروز نمی کند» اشارت وی به قحطی که از آن می توان به اشد نتیجه فقر و بی عدالتی و توزیع نامناسب ثروت یاد کرد بدان خاطر است که این دانشمند در کنار توجه به آزادی و نقش آن در رشد بیشتر به ریشه کنی فقر می اندیشد یعنی رسیدن به مرحله ای که شاید غایت اجرای عدالت اجتماعی است.
هر چند ممکن است وجود مطبوعات مستقل یا انتخابات منظم در نگاه نخست ارتباطی چندان با ریشه کنی فقر و قحطی نیابد اما واکاوی ژرف تری نشان خواهد داد که فقر و قحطی و بی عدالتی نتیجه آماس فساد اقتصادی و اداری است که مطبوعات و انتخابات به عنوان دستاوردهای مثبت دموکراسی می توانند نقشی اساسی در پیشگیری، افشا و ریشه کنی آنها داشته باشند و این هر دو یعنی «مطبوعات و انتخابات» به عنوان مکمل هایی برای هم و رسیدن به جامعه ای سالم عمل می کنند زیرا مطبوعات با کند و کاو پیرامون فساد و افشای ماهیت و روش های کسانی که از این رهگذار فربه شده اند باعث می گردند تا قبل از اینکه فرصت یابند قربانیان بیشتری بگیرند یا به پشت میزهای محاکمه کشیده شوند و یا اقبال عمومی به آنها در هر انتخاباتی از بین رفته و نتوانند به قدرت سیاسی دست یابند.
به هر حال نامگذاری مبارک و شایسته سال ۸۸ از طرف رهبر انقلاب به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف زمینه بحث در این زمینه عمومی و مفاهیم مرتبط با آن از جمله فقر، عدالت اجتماعی، شکل دهی نظریه اقتصاد بومی، توسعه و توزیع ثروت را در پیشگاه اندیشمندان باز می کند که در این مسیر به طور حتم می بایست از آموزه های دینی، عقلانیت بر مبنای سنت فکری و ارزش ها، عرف و عادات، نیز نظرات دانشمندان این عرصه بهره برد خاصه از آن جهت که «بحران اقتصادی» در بعد جهانی و «خشکسالی و تحریم » در بعد ملی ضرورت عمیق شدن در این راهبرد را برای نخبگان جامعه ایرانی مضاعف ساخته است و به نوعی نتیجه این تلاش ها در نهایت به اخلاقی کردن اقتصاد منجر می شود که البته زمینه های آن به وفور در سنت ، عرف و باورها و اعتقادات ما موجود است.

امید حلالی
پی نوشت:
- برای اطلاع بیشتر از آرای «آمارتیا سن» ن ک به :
- توسعه به مثابه آزادی - آمارتیا سن - ترجمه: دکتر وحید محمودی – ناشر : ‌دانشگاه تهران
- نگاهی به آرای آمارتیا سن - نویسنده: بن فاین Ben Fine - مترجم: مصطفی نجفی - روزنامه رسالت - شماره ۶۱۹۲
- اقتصاد و اخلاق / نگاهی به آرای آمارتیا سن - سیاحت غرب ، شماره ۳۰
- دیدگاه انتقادی آمارتیاسن نسبت به جدایی اقتصاد مدرن از اخلاق - سیدحسین امامی – روزنامه سرمایه – شماره ۵۰۷

منبع : سایت تابناک