سید جعفر شهیدی؛ از تبار علامه های ایرانی

نخستین ادیبان دوره جدید ایران که با تاسیس نهادهای جدید و از جمله دانشگاه تهران نام آور شدند، همچون دهخدا، فروزانفر، همایی و دیگران چنین ویژگی داشتند.
این نسل در ایران نسلی تاثیر گذار بود و بسیاری از آثار تاریخی و ادبی ایران به کوشش همین نسل تصحیح و منتشر شد. در نزدیک به یک قرن از تاریخ علوم در ایران، ویژگی های این نسل به یک سنت علمی تبدیل شد، اما به نظر می رسد که پس از وقوع انقلاب بنا به دلایل گوناگونی که یکی از آن ها می تواند دخالت دولت در امر فرهنگ باشد، این سنت امتداد نیافت. سید جعفر شهیدی یکی از آخرین بازماندگان نسل علامه های ایرانی بود.
● هم نشینی دانش قدیم و علم جدید
سید جعفر شهیدی در سال ۱۲۹۷ در بروجرد به دنیا آمد، تحصیلا‌ت عمومی خود را در بروجرد گذراند و سپس در سال ۱۳۲۰ برای تحصیل علوم دینی راهی نجف شد و توانست جواز اجتهاد در رشته فقه و اصول دریافت کند. او از محضر بزرگان حوزه علمیه همچون آیت الله خویی و آیت الله بروجردی نیز بهره گرفت. به عبارت دیگر او در سن ۳۱ سالگی توانست به درجه عالی در حوزه دینی تشیع دست یابد، اما بیماری سرنوشت او را تغییر داد.
او که همزمان با تحصیل در حوزه علمیه به زبان عربی امروزی نیز تسلط پیدا کرده بود، به‌ منظور ترجمه متون عربی، نزد دکتر سنجابی (وزیر فرهنگ وقت) ‌رفت اما به او اشتغال به تدریس پیشنهاد شد.
شهیدی به تدریس در دبیرستان‌های تهران و همزمان به تحصیل و نوشتن پرداخت و سال ۱۳۴۰ مدرک دکترای ادبیات فارسی‌ را در رشته تاریخ و ادبیات از دانشگاه تهران دریافت کرد. او در دانشگاه تهران نیز از محضر بزرگانی چون فروزانفر و دهخدا بهره گرفت.
به این ترتیب او از کسانی است که در دو حوزه دانش قدیم و جدید تا سطوح عالی تحصیل کرده است. از دیگر کسانی که در ایران چنین ویژگی دارند و در علوم دینی تا سطح اجتهاد و در دانشگاه تا سطح دکترا تحصیل کرده و اکنون به عنوان چهره های دانشگاهی مطرح هستند می توان به مهدی محقق و ابوالقاسم گرجی اشاره کرد. سابقه تحصیل در علوم دینی در سابقه کسانی همچون شفیعی کدکنی نیز دیده می شود.
آنچه درباره این افراد اهمیت دارد، این است که اغلب آنان از تعارضی که میان تحصیل در دانشگاه و حوزه علمیه به چشم می خورد، سخنی نگفته اند و به نظر می رسد که توانسته اند به نوعی همنشینی این دو نوع دانش برسند.
البته اغلب آنان در مکتب حوزوی نجف تحصیل کرده اند که از قدیم تا کنون از سیاست دوری جسته و غیر سیاسی مانده است. از همین زاویه است که سید جعفر شهیدی علیرغم علاقه ای که مدیران حکومت ایران – حداقل بخش فرهنگی و اصلاح طلب آن- به وی نشان می دادند، هرگز نه در کلام و نه در عمل مسیرش را تغییر نداد.
حتی هنگامی که در اولین دوره مجلس خبرگان در میان اصلاح طلبان بحث از نامزدی مجتهدانی که لباس روحانیت بر تن ندارند، همچون ابوالقاسم گرجی، مهدی محقق و سید جعفر شهیدی سخن به میان آمد به خاطر بی رغبتی آنان این ایده راه به جایی نبرد.
دکتر سید جعفر شهیدی در کارنامه خود آثاری در حوزه های مختلف دارد؛ تاریخ، ادبیات، ترجمه و تدوین لغت نامه.
● امتداد فروزانفر و دهخدا
شهیدی هنوز وقتی خیلی جوان بود با دکتر محمد معین صاحب فرهنگ معین آشنا شد و با معرفی او به عنوان همکار دهخدا در لغت نامه دهخدا به فعالیت مشغول شد و رفته رفته به عنوان همکار اصلی و سپس به عنوان معاون موسسه دهخدا و بعدها مدیر موسسه به همکاری با این موسسه پرداخت و پس از فوت دهخدا و معین این کار را تا روزهای پایان عمرش ادامه داد و در واقع ادامه لغت نامه دهخدا با کوشش او ممکن شد و لغت نامه اولیه دهخدا تکمیل شد، اما کار بزرگ دیگری را نیز ادامه داد که در همان سنت استاد – شاگردی ایرانی از آن می توان یاد کرد .
فروزانفر که به شرح مثنوی مولوی می پرداخت تا پایان عمر موفق به شرح بخشی از مثنوی شد که در سه جلد منتشر شد و شهیدی که از اهمیت کار فروزانفر آگاه بود و رابطه نزدیکی با او داشت کار او را ادامه داد و سه جلد دیگر بر آن افزود و هم اکنون یکی از بهترین و ادبی ترین شرح های مثنوی در اختیار علاقه مندان مولوی است.
● ادبیات و زبان فارسی
اگرچه مهم ترین آثار شهیدی در حوزه ادبیات و زبان فارسی را باید اهتمام او به کامل کردن لغت نامه دهخدا، همکاری در تدوین فرهنگ معین و شرح مثنوی دانست، اما او در زمینه تصحیح متون هم دستی داشته و چند اثر مهم ادبی را تصحیح کرده است که از آن جمله می توان به "شرح لغات و مشکلات دیوان انوری" که انجمن آثار ملی در سال ۱۳۵۸ آن را منتشر کرده است و تصحیح "دره نادره" اثر میرزا مهدیخان استرآبادی، که انجمن آثار ملی آن را در سال ۱۳۴۱ چاپ کرده است اشاره کرد که در همان سال موفق به دریافت جایزه سلطنتی که مهم ترین جایزه کتاب در آن سال ها بود، شد.
او گذشته از تصحیح کتاب های قدیمی، در زمینه آموزش زبان فارسی نیز کوشش هایی کرد و مقاله های مختلفی را درباره آموزش زبان فارسی و همچنین حوزه های مختلف ادبیات نوشت که در کتاب "ازدیروز تا امروز" توسط نشر قطره منتشر شده است.
● تاریخ اسلام
شاید بتوانیم بگوییم مهم ترین و موثر ترین بخش تالیفات دکتر سید جعفر شهیدی در این حوزه است. این اهمیت هم به خاطر تجدید چاپ های متوالی کتاب های اوست و هم به لحاظ حجم آثار او. بیشترین استقبال هم از این نوع آثار شهیدی به عمل آمده است.
البته این استقبال دلایل حکومتی هم می تواند داشته باشد که به بخشی از این آثار روی خوش نشان داده است، اما همه اش هم به خاطر این نیست. شهیدی در این بخش از آثارش کوشش کرده است با خرافه زدایی های رایج که در حاشیه شخصیت های دینی شکل می گیرد به نوعی از تاریخ نگاری دست یابد که چهره واقعی شخصیت های دینی را بشود از ورای آن دریافت و به گواه محققان تاریخ اسلام او بنیان گذار مکتب تازه ای در تالیف تاریخ اسلام است.
او اگرچه بیش ترین کوشش هایش در حوزه تاریخ به تاریخ اسلام اختصاص یافته است، اما دو جلد کتاب نیز با عنوان "جنایات تاریخ" تالیف و منتشر کرده است.
● ترجمه
سید جعفر شهیدی اگرچه در کارنامه ترجمه اش آثاری از نویسندگان عرب هم چون بنت الشاطی و طه حسین دارد، اما این ترجمه ها اغلب مربوط به سال های اولیه کار اوست و بیش تر شامل کارهای مذهبی و تبلیغی است. آنچه باعث می شود در کارنامه او از ترجمه هم نامی به میان بیاید، ترجمه او از نهج البلاغه است که در سال ۱۳۶۸ آن را منتشر کرد و برنده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
نهج البلاغه، مجموعه خطبه ها و نامه ها و سخنان امام علی، نخستین امام شیعیان و خلیفه چهارم مسلمانان اهل سنت است که از نظر سبک و سیاق آن را می توان در مجموعه کتاب های ادبی طبقه بندی کرد و زبانی شاعرانه دارد.
شهیدی در ترجمه اش ضمن توجه به معنا که در متون مذهبی اهمیت بسیار دارد، در حفظ سبک و سیاق و حفظ ارزش های زیبایی شناسی آن نیز موفق عمل کرده و توانسته است ترجمه ای از این کتاب ارائه کند که برخی از صاحب نظران معتقدند بهترین ترجمه است.