میان ایران و توران ؛ فراز و نشیبهای سد دوستی

روز سوم سپتامبر سال ۱۹۹۹ میلادی بی بی سی در صفحه نخست خود از انعقاد قراردای بین ایران و ترکمنستان برای احداث یک سد در مرز دو کشور خبر داد. طبق خبر انتشار یافته توسط این سایت خبری در زمان مذکور این سد که قرار بود در مسیر حریر رود در مرز دو کشور ساخته شود هزینه ای حدود ۱۷۰ میلیون دلار در برداشت و احداث آن پنج سال به طول می انجامید.
قرار براین بود که پس از اتمام احداث این سد و بهره برداری از آن، آب مورد نیاز برای آبیاری ۲۵ هزار هکتار از اراضی دو کشور تامین شود. درانتهای خبر جمله ای با این مضمون اضافه شده بود:" هزینه ساخت این سد به طورمساوی بین دو کشور تقسیم می شود."
پس ازچهار سال در روز ۱۲ آوریل سال ۲۰۰۵ میلادی معادل۲۳فروردین سال۱۳۸۴، یعنی ۱۴ماه زودتر از موعد مقرر خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران - ایرنا- خبری مبنی بر سفر رئیس جمهور وقت ایران – سید محمد خاتمی – به ترکمنستان برای افتتاح سد دوستی منتشرکرد.
در این زمان هزینه ساخت این سد که در ۲۶۰ کیلومتری شهر مشهد ساخته شده است، معادل ۱۶۸ میلیون دلاراعلام شد و بیان گردید که ساخت سد با سرمایه گذاری هر دو کشور انجام شده است.
با این سرمایه گذاری مشترک ساخت سد و ذخایر آبی آن انجام شد و روسای جمهور دو طرف بر این مساله که سد نمادی از دوستی و رابطه نزدیک طرفین است تاکید کردند.
انتظار می رفت پس از تکمیل این طرح و بهره برداری کامل از آن ظرفیت این سد به ۲۵/۱ میلیارد متر مکعب آب برسد ولی ظرفیت اعلام شده بعد از تکمیل این پروژه کمتر بود.
رضا اردکانیان، معاون وزیر نیرو در امور آب، در حاشیه افتتاح این سد گفته بود:" این سد علاوه بر تامین سالانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب آشامیدنی مشهد، ۲۵ هزار هکتار از زمینهای کشاورزی کشور ایران و ۲۵هزار هکتار ازاراضی ترکمنستان را آبیاری می کند."
وی در مورد ظرفیت این سد گفت:" حجم مخزن سد دوستی یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون متر مکعب، حجم مفید آن ۹۵۰ میلیون متر مکعب و حجم قابل استفاده۸۲۰ میلیون متر مکعب است که نیمی از آن توسط ایران و نیمی توسط ترکمنستان استفاده می شود."
اردکانیان اعلام کرد ۷۵ درصد از ساخت این پروژه توسط پیمانکاران ایرانی و مابقی توسط پیمانکاران ترکمنستان اجرا شد.
به هر حال امروز این سد مورد بهره برداری قرار می گیرد و پس از تکمیل خط لوله انتقال آب به شهر مشهد سهم بزرگی از آب شرب شهر مشهد را تامین خواهد کرد.
اما هنوز بدهی ساخت این سد مشترک بین دو کشور از طرف دولت ترکمنستان به ایران بازپرداخت نشده است.
طبق اخبار رسیده، ترکمنستان بابت احداث و فعالیتهای جانبی این سد ۱۷۰ میلیون دلار به ایران بدهکار است که طبق گفته یک منبع آگاه از وزارت نیرو یا توانایی بازپرداخت آن را ندارد یا اینکه تمایلی به این کار ندارند.
یکی از خبرگزاریهای ایران، به نقل ازاین منبع آگاه نوشت:" تاکنون چندین جلسه برای تعیین تکلیف بدهی ترکمنستان به ایران در نقطه صفر مرزی میان نمایندگان ایران و ترکمنستان برگزار شده، اما هنوزاین موضوع قطعی و نهایی نشده است. به هر حال گفته می شود ایران از دریافت آب به جای پول از ترکمنستان استقبال می کند ولی این آب باید مازاد بر سهم ایران باشد.
مساله این است که سهم ترکمنستان دراحداث این سد طبق اطلاعات موجود تنها ۸۴ میلیون دلار است و احتمالا این بدهی ۱۷۰ میلیون دلاری اعلام شده سهمی از کل بدهی ترکمنستان به ایران بابت تعاملات اقتصادی با کشورمان است.
ولی آیا می توان خرید آب از سد مشترک دوستی ایران و ترکمنستان که ۴۵۰ میلیون متر مکعب از آب موجود در آن به کشورمان تعلق دارد را بابت بدهی ۱۷۰ میلیون دلاری کشور دوست ترکمنستان به ایران راهی برای دریافت طلب ازاین کشور دانست.
یا این راهی است که ترکمنستان برای نپرداختن بدهی یا به گفته منبع آگاه وزارت نیرو" عدم تمایل برای بازپرداخت بدهی " در پیش گرفته است.
● آغاز روابط ایران و ترکمنستان
روابط نزدیک اقتصادی ایران و ترکمنستان ازحدود ۱۵ سال پیش، یعنی همزمان با فروپاشی شوروی سابق و ایجاد کشور ترکمنستان آغاز شد. این رابطه نزدیک اقتصادی به عقیده بسیاری ازتحلیل گران به دلیل اشتراک دیدگاه دو کشور در مورد آمریکا ایجاد و تقویت شد.
ترکمنستان که یکی از غنی ترین کشورهای حوزه دریای خزر است نیز تمایلی به حضورآمریکا دراقتصاد و سیاستش ندارد و استقلال را در دوری هر چه بیشتر از آمریکا در سیاستگذاریهای خود می داند.
برخی دیگر دلیل نزدیکی ایران و ترکمنستان را موقعیت جغرافیایی آنها و همسایگی آنها با کشورهای آسیب دیده و جنگ زده ای همچون عراق و افغانستان می دانند.
از نظر این عده از تحلیل گران، نزدیکی این دو کشور به دلیل عدم حضور همسایگان مستقل و قدرتمند دیگر هر روز بیشتر می شود و این بهترین سیاست برای مقابله با تهدیدهای خارجی ناشی از ضعف همسایگان است.
نظریه سومی هم برای توجیه نزدیکی دو کشور وجود دارد و آن هم سیاست سران ایران برای تقویت رابطه با کشورهای همسایه است که بدون شک سیاستی مثبت است.
این سیاست سبب می شود تا سران ایران، روابط خارجی گرمتری با کشورهای اطراف خود داشته باشند.
نزدیکی این دو کشور حتی به توسعه تعاملات اقتصادی نیز منجر شد و به ایران کمک کرد تا با موافقت سران ترکمنستان خط لوله انتقال گاز به اروپا را از این کشور عبور دهد.
حجم تجارت دو جانبه ایران و ترکمنستان در سال ۲۰۰۷ میلادی به ۴/۱ میلیارد دلار می رسد. ارزش تجارت دو جانبه دو کشوردر سال ۲۰۰۵ میلادی معادل ۱ میلیارد دلار بود و در سال ۲۰۰۶ میلادی به ۳/۱ میلیارد دلاررسید.
ترکمنستان یکی از بزرگترین کشورهای دارای ذخایر گازو نفت در حاشیه دریای خزراست که سهم زیادی از فرآورده های نفتی و گازی ایران را تامین می کند.
بیشترین سهم واردات ایران از ترکمنستان به نفت و فرآورده های نفتی وابسته است. ایران دومین خریدارگاز تولیدی ترکمنستان و پلی پروپیلن بعد از کشور روسیه است . به گزارش دولت ترکمنستان سالانه ۴/۱۶ درصد از تولیدات ترکمنستان وارد بازار ایران می شود در حالیکه این کشور تنها ۶/۷ درصد از نیازهایش را از کالاهای صادراتی ایران تامین می کند.
ایران دومین وارد کننده تولیدات ترکمنستان است در حالیکه در فهرست کشورهای صادر کننده به این کشور آسیای مرکزی ششمین جایگاه را دارد.
آمارها نشان می دهد درسال ۲۰۰۵ میلادی ایران ۸/۵ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان خرید و در نظر دارد میزان گاز خریداری شده خود از ترکمنستان را به ۱۳ میلیارد متر مکعب برساند.
ایران ۲۵ سال است واردات انرژی برق از کشور ترکمنستان را انجام می دهد و از این طریق انرژی الکتریکی مورد نیاز مردم را تامین می نماید. اگرچه دراین سالها تلاشهای پیگری برای ساخت نیروگاههای تولید برق و پستهای برق در کشور انجام شده است و هم اکنون سهم بزرگی از نیاز داخل از تولیدات داخلی تامین می شود.
ایران و ترکمنستان در نظردارند تا چند سال آینده ارزش تجارت دو جانبه خود را ۵ میلیارد دلار آمریکا برسانند و در این مسیر بیشتر از ۱۵۰ تفاهم نامه با یکدیگر امضا کرده اند.
از دیگر فعالیتهای دو جانبه این کشورها برای توسعه روابط تجاری و اقتصادی فضاسازی برای ورود شرکتهای طرف مقابل به بستر اقتصادی کشور دیگر و برگزاری نمایشگاههای تولیدات یک کشور در کشور دیگر بود که سبب شد تا قرابت بیشتری بین دو کشور ایجاد شود و راه برای توسعه تعاملات اقتصادی هموارتر گردد.

منبع : دیپلماسی ایرانی