سیره امامان معصوم در ماه مبارک رمضان

ماه مبارك رمضان ماه ضیافت خداوند رحمان از بندگان خود می‏باشد و خوان رحمت الهی گسترده است- بجاست كه با نگاهی گذار به سیره معصومان(ع) در این ماه رفتارهای فردی و اجتماعی آنان را سرمشق زندگی خود قرار دهیم. بطور كلی می‏توان سیره آن بزرگواران را در دو بخش مورد مطالعه و بررسی قرار داد.
الف) خود و خدا( بعد فردی)
۱- تغییر حالت
سید ابن طاووس‏« ره‏» نقل می‏فرماید كه وقتی ماه مبارك رمضان فرا می‏رسید رنگ چهره پیامبر اكرم(ص) عوض می‏شد و زیاد به نماز و دعا می‏پرداخت (۱) ، تغییر حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبار رنگ مضاعفی به خود می‏گرفت، بگونه‏ای كه تمام شبها را به شب زنده‏داری و عبادت سپری می‏كرد.
درباره حضرت امام زین العابدین(ع) نقل شده است كه ایشان در این ماه كاملا غرق در دعا و تسبیح و استغفار و ذكر تكبیر می‏گشت.
● نمازهای مستحبی
گرچه بجا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یكی از مسائل عادی و روزمره آن بزرگواران بوده است. ولی در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‏گرفت، تا آنجا كه نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارك رمضان و شبهای قدر خوانده می‏شد، كه ذكر تفصیل آن مجال دیگری می‏طلبد.
۳- تلاوت قرآن
ماه مبارك رمضان بهار قرآن است و پیامبر اكرم(ص) و عترت طاهرینش كه خود قرآن ناطقند و هیچگاه ایشان از قرآن، و قرآن از ایشان جدا نبوده، و تلاوت آیات دلنشین آن جزء برنامه روزمره ایشان بوده است، عنایت‏خاصی نسبت‏به تلاوت قرآن در ماه مبارك رمضان مبذول می‏داشتند و توجه اصحاب و یاران خود را نسبت‏به آن جلب می‏نمودند، تا آنجا كه در مورد حضرت امام سجاد(ع) نقل شده است كه چهل بار قرآن را در ماه مبارك ختم می‏نمود.
۴- نیایش
چگونه خواستن و از چه كسی خواستن و به چه انگیزه‏ای خواهش كردن از مهمترین مطالبی است كه در هر درخواستی، نهفته است اینجا سخن از درخواست از یگانه معبود قادر و تواناست كه معصومین(ع) بر بشریت منت نهاده و نحوه درخواست را در قالب‏« دعا» به عالی‏ترین وجه ممكن نشان داده‏اند. و علاوه بر لذت سخن گفتن با خداوند عالیترین مضامین معارف تابناك الهی را در آن جای داده و از خود یادگارهایی بس ارزشمند به ودیعت نهاده‏اند.
در ماه مبارك رمضان دعاهای مخصوصی از آن بزرگواران رسیده است كه تنها به ذكر عناوین آن‏ها در این مقاله اكتفا می‏شود:
الف- دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارك.
ب- دعای پیامبر اكرم(ص) در وقت وارد شدن به ماه مبارك رمضان،
ج- دعای پیغمبر اكرم(ص) در شب اول،
د- دعای ابو حمزه ثمالی در هر شب،
ح- دعای سحر،
و- دعای اول صحیفه سجادیه،
ز- دعای وقت افطار،
ط- دعای امام زین العابدین(ع) در شبهای نوزدهم و بیست و یكم،
ظ- دعای پیامبر اكرم(ص)، و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و امام كاظم(ع) در ماه مبارك رمضان.
ی- دعای پیامبر اكرم(ص) و امام زین العابدین(ص) در شب بیست و هفتم،
ل- دعای پیامبر اكرم(ص) در شب آخر هر ماه،
ن- دعا به هنگام وداع با ماه رمضان،
۵- احیای شب قدر
معصومین(ع) در شبهای قدر شب زنده‏دار بودند، و نه تنها خود به احیاء آن می‏پرداختند بلكه خانواده و كودكان و فرزندان خویش را به انجام آن وامی‏داشتند، روایت‏شده است كه رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‏كرد و آب به صورت آنها می‏پاشید.
حضرت فاطمه زهرا(س) نیز نمی‏گذاشت كسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود، و آنان را با كمی غذا و ایجاد آمادگی از روز و با انجام استراحت در روز، آماده می‏ساخت، و می‏فرمود محروم كسی است كه از خیر این شب محروم ماند.
و یك سال حضرت امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد كه در شب بیست و سوم ایشان را برداشته و به مسجد پیامبر(ص) بردند، و آن شب را در آن مكان شریف به احیاء گذارند.
۶- آداب افطار
چگونه افطار كردن، و با چه افطار كردن از جمله مسائل قابل توجه سیره است. از پیامبر(ص) و ائمه هدی(ع) ادعیه خاصی در وقت افطار نقل شده است. امام صادق(ع) می‏فرماید كه پیامبر اكرم در وقت افطار این دعا را می‏فرمود:« اللهم لك صمنا و علی رزقك افطرنا فتقبله منا، ذهب الظلما و ابتلت العروق و بقی الاجر» بار خدایا برای تو روزه گرفتیم، و بر روزی تو افطار نمودیم، پس آن را از ما بپذیر.
حضرت امیر المؤمنین(ع) در وقت افطار می‏فرمود: «اللهم لك صمنا و علی رزقك افطرنا فتقبله منا انك انت و السیمع العلیم‏» (۹) خدایا برای تو روزه داشتیم، و بر روزی تو افطار كردیم. پس آن را از ما قبول نما، همانا كه تو شنوا و دانایی.
و اما اینكه با چه چیزی افطار می‏نمودند، مواردی نقل شده است، از امام باقر(ع) نقل شده است كه پیامبر اكرم با آب و خرما، و یا آب و رطب افطار می‏نمودند (رطب غیر از خرما است). و اگر آن حضرت شیرینی و حلوا نمی‏یافت‏با آن افطار و گاهی با شكر كه از نی گرفته می‏شد، افطار می‏كرد. و امام صادق(ع) می‏فرماید: پیامبر، اكرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‏نمود، و اگر آن را نمی‏یافت‏با آب ولرم افطار می‏كرد، و می‏فرمود: آن باعث پاكیزگی كبد و معده است،و دهان را خوشبو می‏سازد، و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‏نماید. بنابر این از مجموعه روایات استفاده می‏شود كه آن حضرت- در صورت امكان- با یك ماده شیرینی مثل حلوا، خرما، و در صورت نبود آنها با آب نیمه گرم و ولرم فطار می‏نمود.
ابن طاووس از امام باقر(ع) نقل می‏كند كه حضرت علی(ع) دوست داشت كه با شیر افطار كند.
۷- غسل
پیامبر اكرم(ص) در دهه آخر ماه مبارك رمضان هر شب غسل می‏كرد. حضرت امام باقر(ع) شبهای نوزدهم، بیست و یكم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می‏كرد ، و امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل می‏نمود، یك بار در اول شب، بار دوم در آخر شب.
۸- اعتكاف
یكی از مستحبات بسیار مهم و سازنده اعتكاف است. كه تفصیل و شرائط آن در كتب فقهی آمده است و از عهده این نوشته خارج می‏باشد، امام صادق(ع) فرمود: یكبار رسول خدا(ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتكاف نشست و در رمضان دیگر در دهه دوم، و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتكاف نمود. و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتكاف می‏نشست.
۹- وداع با ماه رمضان
برخاستن از سفره ضیافت الله برای عارفان دلداده حقا سخت و ناگوار است. لذا همانطور كه جدایی عاشق از معشوق، به سختی هر چه تمام‏تر صورت می‏گیرد، پیامبر اكرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را چنین بیان می‏كند: جابر بن عبد الله انصاری نقل می‏كند كه در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم. هنگامی كه چشم او بر من افتاد فرمود: ای جابر این جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع كن و بگو:« اللهم لا تجعله آخر العهد من صیامنا ایاه، فان جعلته فاجعلنی مرحوما، و لا تجعلنی محروما» یعنی خدایا، این رمضان را آخرین روزه ما قرار مده، و چنانچه قرار دادی پس ما را مورد رحمت‏خود قرار بده و ما را محروم نساز، و هر كس این را بگوید به یكی از دو امر نیكو( احدی الحسنیین) نائل می‏شود، یا آنكه عمر پیدا می‏كند و ماه رمضان بعدی را درك می‏نماید، و یا آنكه مورد بخشش و رحمت‏خدا قرار می‏گیرد.
۱۰- شب عید فطر
از مجموعه روایات استنباط می‏شود كه این شب از جایگاه بس والایی برخوردار است، و معصومین(ع) آن را به احیاء و شب زنده‏داری می‏گذراندند. حضرت علی بن الحسین امام زین العابدین(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می‏گذارند تا آنگاه كه صبح شود.۱۱- نماز عید فطر
رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب خارج می‏شد و هنگامه خروج به اطراف آسمان می‏نگریست و می‏فرمود كه در آن روز بر جا نماز و حصیر نماز مخوان،یعنی روی خاك بنشین و بر آن نماز بخوان.
فقهاء عظام مستحباتی را برای این روز ذكر نموده‏اند كه از جمله آنها، نماز را در صحرا بپا داشتن، خارج شدن امام با پای برهنه و پیاده، و توام با وقار و ذكر خدا، و سجده بر زمین و...
روز عید فطر روز اجر و گرفتن نتیجه امتحان است. قهرا در هر امتحانی نتایج‏یكسان نیست. شیخ صدوق(ره) نقل می‏نماید: امام حسن مجتبی(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید كه به بازی و خنده مشغولند، حضرت رو به یاران خود كرد و فرمود:« خدای عز و جل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است كه به واسطه اطاعت‏خویش بسوی رضوان الهی پیشی می‏گیرند، پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند، و گروهی عقب ماندند و محروم شدند، پس عجب دارم از كسی كه خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی كه نیكوكاران به اجر و ثواب رسیده و كوتاهی ورزان از آن بی‏فیض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آینه نیكوكار به عمل نیك خویش و بدكار به عمل بد خود مشغول خواهد شد.»
رابطه خود و مردم( بعد اجتماعی):
۱- ایجاد آمادگی برای ماه رمضان
در آستانه ماه مبارك، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه مبارك رمضان را به مرمدم گوشزد نموده و آنان را به استفاده از این ضیافت الهی فرا می‏خواندند كه در این زمینه خطبه‏های بسیار جالب از پیامبر اكرم(ص) و امیر المؤمنین(ع) و روایات تكان دهنده‏ای صادر شده است، كه برای نمونه به ذكر دو روایت‏بسنده می‏كنیم:
امام صادق(ع) در آستانه ماه مبارك رمضان اینگونه به فرزندان خویش سفارش می‏فرمود:« نهایت كوشش خودتان را بنمایید كه در این ماه روزی‏ها تقسیم می‏شوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته می‏شود و در آن شبی است كه عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.»
ابو صلت می‏گوید: بر حضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «ای ابا صلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت، و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن كوتاهی مورز و سابق خود را جبران كن،... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه كن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی
۲- سفارش به تلاوت قرآن
اهل بیت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آنكه خود موفق به تلاوت قرآن بودند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‏نمودند، و گاه نسبت‏به تلاوت بعضی سوره‏ها در بعضی از شبها عنایت‏خاصی از خود نشان داده‏اند، توجه عزیزان را به چند روایت كه دو نكته ذكر شده را در بر دارد جلب می‏نماییم.
وهب از امام صادق(ع) می‏پرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا.
امام باقر(ع) فرمود:« لكل شی‏ء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان‏» هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.
از بین سوره‏های قرآن به تلاوت این سوره‏ها سفارش شده است.
۱و ۲: سوره عنكبوت و روم:
تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است.
امام صادق(ع) فرمود:« من قرا سورهٔ العنكبوت و الروم فی لیلهٔ ثلاث و عشرین فهو و الله یا ابا محمد من اهل الجنهٔ‏» سوگند به خدا كسی كه سوره عنكبوت و روم را در شب بیست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معنای اقتضاء است كه با وجود شرائطش چنین نتیجه‏ای را بدنبال خواهد داشت.
۳- سوره قدر در وقت‏سحر و افطار:
از امام زین العابدین(ع) روایت‏شده است:« من قرا انا انزلناه فی لیلهٔ القدر عند فطوره و عند سحوره كان فیما بینهما كالمتشحط بدمه فی سبیل الله‏» كسی كه سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند كسی است كه در این فاصله در راه خدا بخون خود غلتیده باشد.
و همین مضمون نیز از حضرت امام صادق(ع) روایت‏شده است.
و نیز از امام صادق(ع) نقل شده است كه هر كسی كه در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بیست و سوم عجایبی را درك خواهد كرد. و در روایتی دیگر از آن حضرت اثر آن را در رسیدن انسان به سرحد نهایت‏یقین در امور اختصاصی اهل بیت(ع) قرار داده است كه به واسطه دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‏رسد.
۴- سوره دخان:
شیخ صدوق روایت كرده است كه مردی خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایی كنم؟ حضرت فرمود: «وقتی كه ماه رمضان آمد هر شب یكبار سوره دخان را بخوان، وقتی كه شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه كه می‏خواهی خواهی رسید.
۳- كمك به مستمندان
یكی از علل و حكمتهای روزه این است كه با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد، و هر كسی به فراخور حال ووسع خود نسبت‏به آنان كمك نماید. ابن عباس می‏گوید: وقی كه ماه رمضان فرا می‏رسید هر صاحب حاجتی كه به نزد رسول خدا مراجعه می‏كرد حاجتش برآورده می‏شد. راجع به حضرت زین العابدین(ع) نقل است كه هر روز ماه رمضان را صدقه می‏داد.
۴- افطاری دادن
این عمل در سیره معصومین(ع) بنحو كاملی مشاهده می‏شود. و از امام صادق(ع) روایت است كه هنگامی كه حضرت امام زین العابدین(ع) روزه می‏گرفت دستور می‏داد گوسفندی را سر می‏بریدند، و آن را تكه تكه ساخته و در دیگ می‏ریختند، آن حضرت در وقت غروب به دیگها سر می‏زد و در حالی روزه داشت‏بوی آبگوشت را استشمام می‏نمود، آنگاه می‏فرمود: كاسه‏ها را بیاورید این كاسه را برای فلان كس و دیگری را برای فلان بكشید، و همینطور كاسه‏ها را پر می‏كردند تا آبگوشت‏به اتمام می‏رسید، آنگاه خود با نان و خرما افطار می‏كرد.
۵- توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطای آنان
از امام صادق(ع) روایت است كه امام زین العابدین(ع) در ماه مبارك رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتكاران خود داشت، و هرگاه یكی از آنها مرتكب خطایی می‏شد او را مورد عقوبت قرار نمی‏داد، و تنها گناه او را یادداشت می‏نمود، تا آنكه كه شب آخر ماه رمضان فرا می‏رسید، همه آنان را گرد خود جمع می‏نمود، و كاغذهای خطایای آنان را بیرون می‏آورد و بر تك تك آنان می‏خواند و آنان به گناه خود اعتراف و اقرار می‏نمودند، پس از آن در میان ایشان برمی‏خاست و می‏فرمود:« با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش كرده است همانگونه كه تو گناهانمان را شمردی، و در كتاب، تمام اعمال كوچك و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه كه اعمال ما در نزد تو حاضر بود( و تو بر آن ناظر بودی)، پس از ما درگذر همانگونه كه تو امید عفو و گذشت داری، از ما درگذر تا كه خدایت را بخشنده و رحیم یابی... ای علی بن الحسین، كوچكی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری كه به هیچ كس ظلم روا نمی‏دارد یادآور و از گناه ما درگذر،...» و حضرت در حالی كه گریه و زاری می‏كرد مرتب این كلمات را می‏فرمود و آنان هم با وی هم آواز می‏شدند و می‏فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادی كه از كسانی كه به ما ظلمی روا داشتند درگذریم، ما بخود ظلم كردیم، پس از ما درگذر، كه تو نسبت‏به آن سزاوارتری. تو به ما فرمودی كه هیچ درخواست كننده‏ای را از در خانه‏هایمان رد نكنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست‏بلند كرده‏ایم، و از تو طلب می‏نماییم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز... آنگاه رو به آنان می‏نمود و می‏فرمود: من از خطایای شما گذشتم، آیا شما نیز از من می‏گذرید؟
و آنان در پاسخ می‏گفتند: از تو گذشتیم ای آقای ما، و تو به ما هیچ بدی روا نداشتی، پس آن حضرت می‏فرمود بگوئید: بار خدایا: از علی بن الحسین درگذر، همانگونه كه او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد آن همانطوری كه او ما را از بندگی رهانید، و آنان آمین گفتند، و حضرت فرمود: بروید كه از شما گذشتم، و همگی شما را آزاد كردم، و همگی آنان را آزاد می‏فرمود.
۶- حفظ حریم دین و حرمت زمان
حفظ عفت عمومی جامعه از جمله مهمترین وظایف نظام اسلامی است‏به عنوان نمونه حد شرابخوار ۸۰ تازیانه است، ولی اگر در ماه رمضان شراب خورده شود حالت دیگری دارد، نجاشی شاعر در روز ماه رمضان شراب خورد، او را بنزد امیر المؤمنین آوردند، حضرت پس از یك شب زندان كردن او، و اجرای حد شرعی شرابخواری( ۸۰ ضربه)، ۲۰ ضربه شلاق اضافی، بخاطر شكستن حرمت ماه رمضان بر او زد. و در برخی روایات او پذیرای ۳۹ ضربه اضافی بدان جهت‏شد.
۷- آزادی اسیران
بنابر نقل برخی از روایات حضرت رسول اكرم در ماه رمضان تمامی اسیران را آزاد می‏ساخت. البته این مربوط به حفظ مصالح عمومی اسلام و مسلمین است و تشخیص آن به دست‏حاكم شرعی و ولی امر مسلمین است.

منبع : سایر منابع