روزنامه‌های سایبر متن است و جامعه اطلاعاتی فرامتن

«یونس شكرخواه» در رساله دكتری خود با عنوان «روزنامه‌نگاری سنتی و روزنامه‌نگاری سایبر در جامعه‌اطلاعاتی» (بررسی نگرش صاحب نظران درباره آثار فن‌آوری‌های نوین ارتباطی برآزادی بیان)، نتایج این تحقیق را در محورهای «آزادی و برابری» ،«انتقال گفتمان»، «چالش‌های انتقال گفتمان»، فرصت‌های انتقال گفتمان« و «در حوزه ایرانی انتقال گفتمان» بررسی كرده است.
بر این اساس در زمینه‌ «آزادی و برابری» یافته‌های این پژوهش نشان داد كه: «هیچ تعریف مشخصی در مورد جامعه‌ اطلاعاتی ارائه نشده است و شاید در اجلاس تونس مشخصات جامعه اطلاعاتی آینده تعیین شود ولی با در نظر گرفتن مفاد اعلامیه اصول و هدف‌های مورد نظر برنامه‌های عمل می‌توان گفت: جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای خواهد بود كه در آن در عین حالی كه آزادی گسترش پیدا خواهد كرد باید به برابری هم توجه داشت بنابراین بر خلاف تجربه‌های گذشته كه برخی از جوامع مانند جوامع غربی بیشتر كوشش كرده‌اند در جهت آزادی گرایی پیش روند و به برابری كمتر توجه كنند یا كشورهای سوسیالیستی كه كوشش كرده‌اند با تكیه بر سیاست برابری، آزادی را از بین برند، من فكر می‌كنم تجربه‌ها به جایی برسد كه تعادلی برقرار شود و آزادی و برابری با هم توام گردد و جامعه ‌اطلاعاتی آینده جامعه‌ای مبتنی بر آزادی و برابر باشد» (برگرفته شده از گفت‌وگوی دكتر كاظم معتمدنژاد با ماهنامه تكفا)،همچنین پژوهشگر براین مساله تاكید بسیاری دارد.
نتایج این پژوهش در حوزه «انتقال گفتمان» نشان داده كه: گفتمان تعیین دستور جلسه و برجسته‌سازی و اشاعه یك سویه اطلاعات در روزنامه‌نگاری سنتی چاپی به سوی سطح وسیعی از توده‌های مخاطب در حال انتقال است.
عامل این انتقال گفتمان، همین تكنولوژی‌های نوین اطلاعاتی‌ و ارتباطی هستند كه نوع تازه‌ای از روزنامه‌نگاری را به نام سایبر ژورنالیسم یا روزنامه‌نگاری سایبر به وجود آورده‌اند.
نتایج به دست آمده در مورد «چالش‌های انتقال گفتمان» كه به بررسی طرح اقدام سران درباره جامعه اطلاعاتی می‌پردازد: بخش پ. رسانه‌ها بند ۲۴:رسانه‌ها به عنوان یكی از نقش‌آفرینان جامعه اطلاعاتی، نقش اساسی در ایجاد این جامعه دارند و سهم مهم آنها در آزادی بیان و تكثر اطلاعات مورد اذعان است.
پ) اتخاذ تدابیر مناسب - همگام با اصل آزادی بیان - برای مبارزه با محتواهای غیرقانونی و زیانبار در مطالب رسانه‌ها.
بر این اساس مبارزه با محتوای غیرقانونی و زیانبار از چه ساز و كاری برخوردار خواهد شد و چه تاثیراتی بر آزادی بیان موجود در فضای سایبر خواهد داشت؟
همچنین در بخش ۹ (رسانه‌ها) بند ۵۵ در بیانیه اصول ایجاد جامعه اطلاعاتی آمده است: تنوع مالكیت رسانه‌ها، در انطباق با قوانین ملی، و با در نظر گرفتن معاهدات مربوط بین‌المللی، باید تشویق شود. تاكید مجدد داریم بر لزوم كاستن از نابرابری‌های بین‌المللی كه به رسانه‌ها لطمه می‌زند؛ به خصوص نابرابری‌های مربوط به زیرساختار، منابع فنی و توسعه مهارت‌های انسانی.
بر این اساس عبارت انطباق با قوانین ملی، بالقوه می‌تواند «مناقشه‌انگیز» باشد.
یافته‌های پژوهشی حاكی از آن است كه شكل‌های تازه سانسور خواه به نام امنیت، لحن، نجابت یا رفتار درست سیاسی - مزایای جامعه اطلاعاتی را از بین برد. وقتی جبرهای اقتصادی و سیاسی بر بایدهای دموكراتیك و فرهنگی آزادی‌های فردی و بیان غلبه داده شوند، آزادی بیان به مخاطره خواهد افتاد.
همچنین یافته‌های این پژوهش در حوزه «فرصت‌های انتقال گفتمان» نشان می‌دهد كه: رسانه‌ها در شكل‌ها و حاكمیت‌های گوناگون، نقشی اساسی در توسعه جامعه اطلاعاتی دارند و شریك مهم آزادی بیان و تنوع اطلاعات به حساب می‌آیند.
دفاع سمپوزیوم آزادی بیان در جامعه اطلاعاتی از آزادی بیان رسانه‌های مدرن و حمایت آن از رسانه‌های سنتی و تاكید آن بر عدم صدور مجوز یا اجازه قبلی برای ایجاد سایت‌های اینترنتی و نیز مبرا دانستن واسطه‌های فنی و هاست‌ها از پذیرش مسوولیت در قبال محتوای رسانه‌های دیجیتال (بر خلاف ایران)
این پژوهشگر «در حوزه ایرانی انتقال گفتمان» آورده است: تفاوت دیدگاه، حوزه آموزشی و حوزه حرفه اتفاق قابل تعمق در گونه‌بندی، چهار استاد ارتباطات «دو پرفسور ایرانی مدرس ارتباطات در خارج از ایران و دو دكترای ارتباطات از دانشگاه‌های داخل ایران» به همراه سردبیر یك سایت ویژه كتاب و نیز مسؤول بخش جامعه اطلاعاتی یك خبرگزاری بزرگ كه در گروه سایبر ژورنالیست‌های ایرانی قرار داشتند، با پردازش پاسخ‌ها در گونه دوم در اكثریت روزنامه‌نگاران چاپی قرار گرفتند. پاسخ‌های آنان برخلاف پاسخ‌های بی‌محابای گروه سایبر ژورنالیست‌های ایرانی - كه با مطلق‌نگری و خوش بینی به تحولات برخاسته از سایبر ژورنالیسم همراه است - با دیدگاه‌های رونامه‌نگاران چاپی همخوان است.
یونس شكرخواه در بررسی شكاف دیدگاهی؛ مطلق‌گرائی روزنامه‌نگاران سایبر نسبت به مفهوم آزادی در فضای سایبر اینكه آزادی بیان در اینترنت باید بدون استثنا و مطلق باشد به این نتیجه دست یافته است كه روزنامه‌نگاران سایبر از این گزاره حمایت و روزنامه‌نگاران سنتی قویا با آن مخالفت كرده‌اند.
به نظر می‌رسد روزنامه‌نگاران سایبر ایرانی نسبت به مفهوم آزادی در فضای سایبر، دچار مطلق‌گرائی هستند و دست كم با یك مصوبه تازه یعنی اجلاس ژنو در تعارض قرار دارند: مبارزه با محتواهای غیرقانونی و زیانبار در رسانه‌ها.
همچنین در «شكاف دیدگاهی، مطلق‌گرائی روزنامه‌نگاران سنتی در مورد ماهیت سایبر ژورنالیسم »عنوان شده است، روزنامه‌نگاران سنتی در مورد ماهیت سایبر ژورنالیسم دچار مطلق‌گرایی هستند آنها با هر دو تعریفی كه در آنها روزنامه‌نگاری سایبر، روزنامه‌نگاری انقلابی دیجیتال و رونامه‌نگاری آتلیه (تكثرگرا) تعریف شده مخالفت ورزیده‌اند و به این ترتیب حجم وسیعی از آزادی كارشناسانه و ادبیات متمركز بر آزادی‌های برخاسته از روزنامه‌نگاری سایبر را نادیده گرفته‌اند.
این تحقیق كه از سه روش «كتابخانه ی»، «مصاحبه از طریق ایمیل» و «روش كیو» بهره‌ گرفته است در ابتدا به بررسی نخستین روزنامه آنلاین جهان در مه ۱۹۹۲، «شیكاگو آنلاین» از «روزنامه شیكاگو تریبیون» پرداخته و پژوهشگر معتقد است كه روزنامه سایبر متن و جامعه اطلاعاتی فرا‌متن نامیده می‌شود.
وی در ادامه اهمیت این پژوهش را از جنبه نظری عنوان كرده و «انتقال گفتمان» را در محورهای «مرور ادبیات»، «صاحب‌نظران جهان»، «مصوبات بین‌المللی» و« نگرش روزنامه‌نگاران ایرانی» بررسی می‌كند.
بر این اساس می‌توان تبلور روزنامه‌نگاری سایبر را در چهار تحول «حذف ماشین چاپ از حوزه تولید»، «تبدیل محتوای نوشتاری به محتوای دیجیتال»،« تبدیل شدن محتوا از متن منفرد به فرامتن»، «بروز امكانات و مهارت‌های جدید در تولید محتوا» ترسیم كرد.
گذار پرشتاب و تحویل تاریخی برای نخستین بار در تاریخ، خبرهای توسط نهادهایی خارج از حوزه روزنامه‌نگاری تولید می‌شوند. این سازمان جدید بسیار مهم است. اكنون شاهد اخبار مستقلی هستیم كه دارند جای خبرهای تجارت‌زده‌ای را می‌گیرند كه بنام خبر به ما عرضه می‌شوند.
پژوهشگر در ادامه ریشه‌های انتقال گفتمان را در سه‌ موج روزنامه‌نگاری آنلاین از دیدگاه «وین كراسبی» از كارشناسان مطرح رسانه‌های نوین بررسی می‌كند: موج اول: در سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۲ شكل گرفت.
موج دوم: از سال ۱۹۹۳ با ورود سازمان‌های خبری به عرصه اخبار آنلاین آغاز شد و موج سوم، اكنون با پیدایش تماس‌های موسوم به بی‌سیم - پهن باند آغاز شده است.
وی در فصلی دیگری از تحقیق دوراندیشی ارتباطی نسبت به آینده را در چهار بخش «جامعه اطلاعاتی، سابقه، عناصر و اصول كلی»، «مراحل تحول مفهوم آزادی بیان»، «نظام رسانه ی، بسوی آرای صاحب نظران»، «آرای صاحب نظران. روزنامه‌نگاری سایبر، جامعه اطلاعاتی و آزادی بیان» بررسی كرده است.
بر این اساس در این بخش، یافته‌های تحقیق در سه حوزه «یافته‌های مرتبط با چهره‌های جهانی»، «یافته‌های مرتبط با مصوبه‌های جهانی»و «یافته‌های گویه‌های ارسالی» جمع‌بندی شده است.
به گزارش ایسنا، محقق در حوزه اول از ۹ چهره جهانی در شش زمینه پرسش كرده است كه افراد پاسخ دهند عبارتند از:
۱- پرفسور «مانیدی مك آدامز» دانشگاه فلوریدا، سردبیر سایت سایبر ژورنالیسم و رسانه‌های سایبر و مسوول توسعه متن در سایت واشنگتن پست.
۲- پرفسور «رالف برنگر» استاد دانشگاه آمریكایی قاهره، متخصص مهارت‌های روزنامه‌نگاری.
۳- «برتران پكه‌ری» سردبیر وبلاگ سردبیران جهان و فروم مجازی سردبیران جهان.
۴-پرفسور «وینسنت ماسكو» رئیس پژوهشگاه ارتباطات و جامعه‌ در دانشگاه كوئینز كانادا.
۵-« نیل نمت» روزنامه‌نگار و استاد ژورنالیسم در دانشگاه پردو آمریكا.
۶- پرفسور «لارنس پنتیاك» استاد ژرونالیسم دانشگاه میشیگان آمریكا، نویسنده امریكن ژورنالیسم ریویو، تایمز لندن و نیویورك تایمز.
۷- پرفسور «نورا پاول» رئیس انستیتوی مطالعات رسانه‌های نوین، مسوول بخش تمركز بر تاثیرات رسانه‌های مدرن برمحتوا در انستیتوی مطالعات رسانه‌های نوین،‌ استاد روزنامه‌نگاری و ارتباطات جمعی دانشگاه مینه‌سوتا.
۸- پروفسور «یحیی كمالی‌پور» رئیس دپارتمان ارتباطات و هنرهای خلاقه دانشگاه پردو‌ی آمریكا.
۹- «كرافورد كیلییان» كارشناس ژورنالیسم و وب‌نویسی و سردبیر سایت نوشتن برای وب.
همچنین این ۶ پرسش عبارتند از:
۱- روزنامه‌نگاری سایبر چیست؟ آیا رونامه‌نگاری سایبر همان آنلاین ژورنالیسم است؟
۲- چه رابطه‌ای بین روزنامه‌نگاری سایبر و جامعه اطلاعاتی وجود دارد؟
۳- آیا بین جامعه اطلاعاتی و جامعه مدنی رابطه متقابلی وجود دارد؟
۴- آینده روزنامه‌نگاران سنتی در برابر سایبر ژورنالیسم چگونه خواهد بود؟
۵- آیا وبلاگ‌ها پیشتازان نوع تازه‌ای از روزنامه‌نگاری هستند؟
۶- تاثیر روزنامه‌نگاری سایبر بر مفهوم آزادی بیان چه خواهد بود؟
بر این اساس یافته‌های بدست آمده از اینكه آیا روزنامه‌نگاری سایبر بر آزادی بیان تاثیر دارد؟ به این شرح است:
- تاثیرات روزنامه‌نگاری سایبر بر مفهوم آزادی بین شگرف خواهد بود و ما هنوز تا درك آن فاصله داریم.
- پدیده رسانه‌ها از ما به آنها به پدیده ما رسانه تبدیل شده است.
- روزنامه‌نگاری سایبر قطعا آزادی بیان را تقویت خواهد كرد.
- بزرگترین مزیت دنیای سایبر جریان آزادی اطلاعات است.
- اگر سایبر ژورنالیسم در دست شركت‌های فراملی قرار بگیرد، جریان یكسویه اطلاعات مستحكم‌تر خواهد شد، اما اگر روزنامه‌نگاران مستقل آنرا در دست بگیرند، جریان یكسویه اطلاعات به زیر كشیده خواهد شد، آزادی بیان هم تقدیر همین جریان یكسویه اطلاعات است.
همچنین در بخش دوم براساس یافته‌های مرتبط با مصوبه‌های جهانی؛ دو مصوبه از میان مصوبه‌های دوران چهارم: «نشست سازمان امنیت و همكاری اروپا (نشست پیگیری وین (۱۹۸۶)» و« سمپوزیوم آزادی بیان در جامعه اطلاعاتی (پاریس سال ۲۰۰۲)» مورد بررسی قرار گرفته است.
پژوهشگر در بخش آخر یافته‌های مرتبط با گویه‌های ارسالی آرای ۲۰ روزنامه‌نگار در زمینه روزنامه‌نگاری سنتی و ۲۰ روزنامه‌نگار در حوزه روزنامه‌نگاری آنلاین را تحلیل كرده است.
بر این اساس شصت گویه در حوزه‌های ذیل مطرح شده است:
- تفاوت‌های روزنامه‌نگاری سنتی با روزنامه‌نگاری سایبر.
- آینده روزنامه‌نگاری سنتی و سایبر.
- آزادی بیان و روزنامه‌نگاری سنتی و روزنامه‌نگاری سایبر.
- روزنامه‌نگاری سایبر و جامعه اطلاعاتی .
- وبلاگ نویسی به عنوان گونه‌ فردی روزنامه‌نگاری سایبر.
یونس شكرخواه، گونه اول را شامل ۱۸ نفر (۱۴ روزنامه‌نگار عرصه سایبر و ۴ روزنامه‌نگار عضو رسانه‌های چاپی) و گونه دوم را شامل ۲۲ نفر (۱۶ رونامه‌نگار عضو رسانه‌های چاپی و ۶ روزنامه‌نگار عرصه سایبر در نظر گرفته است.
بر این اساس گویه‌های مورد توافق ۴۲ مورد بوده است كه بیشترین میزان توافق هر دو گروه روزنامه‌نگاران بر گویه‌هایی مانند «موافقت با آزادی بیان» و «ضدیت با سانسور»،« آزادی بیان در روزنامه‌نگاری سایبر توهم نیست»، «خطر تجاری شدن روزنامه‌نگاری سایبر» و« ضرورت آموزش روزنامه‌نگاری سایبر» كه در اولویت هر دو گروه قرار داشت، بوده‌است.
بر این اساس میزان تاكید بیشتر روزنامه‌نگاران چاپی حاكی از این است كه روزنامه‌نگاران سنتی در عقب افتادن از تحولات جهانی روزنامه‌نگاری مدرن، نگران‌تر از همتایان آنلاین و سایبر خود هستند.
همچنین گویه‌های مورد اختلاف پاسخگویان ۱۸ مورد است كه بیشترین آن بر دو گویه اختلاف نظر «بررسی دامنه آزادی بیان در اینترنت» و اختلاف نظر شدید« بر سر بقای روزنامه‌نگاری سنتی» بوده است.

«دكتر نعیم بدیعی» به‌عنوان استاد راهنما و «دكتر كاظم معتمدنژاد» و «دكتر محمدمهدی فرقانی» به‌عنوان اساتید مشاور یونس شكرخواه را در تهیه و تدوین این رساله یاری رسانده‌اند