شورای انقلا‌ب از پرده بیرون می آید

هرچند نمی‌توان برای تشکیل <شورای انقلا‌ب> تاریخ دقیقی را ذکر کرد اما همان‌گونه که مهندس بازرگان می‌گوید قدر مسلم آن است که اواخر آبان و اوایل آذرماه ۱۳۵۷ اندیشه چنین شورایی به منظور تدبیر جریان‌های امور در داخل کشور و به‌عنوان گروه نماینده رهبری در داخل پدید آمد و اگر قبلا‌ مطرح بود به تحقق و عمل نزدیک شد. لذا مهندس بازرگان آذرماه ۱۳۵۷ را تاریخ تشکیل شورای انقلا‌ب از طریق مرحوم شهیدمطهری می‌داند. بازرگان در این باره می‌نویسد: <پایه‌شورای انقلا‌ب که در آذرماه ۱۳۵۷ تشکیل رسمی مخفی یافت، در آن ملا‌قات پاریس‌ریخته شد و آیت‌الله خمینی توصیه‌ای را که در پیام مرداد و شهریور فرستاده بودم به این ترتیب پذیرفتند، منتها با دو ماموریت؛ یکی مشورت در حکومت و دیگر نمایندگی برای رهبری انقلا‌ب. ابتدا نیز طی برنامه‌ای که آقای دکتر یزدی با نظر ایشان در پاریس تهیه کرد، قرار بود دو هیات جداگانه تشکیل شود؛ یکی هیات مشاورین امام، برای انتخاب و معرفی اشخاص و دیگر شورای انقلا‌ب ولی در عمل و مقارن با ماموریتی که قبل از آمدن به ایران برای راه‌اندازی دفتر داده بودند، آن دو هیات ادغام گردیده اعضایش که به دستور ایشان از طرف آقای مطهری مصاحبه و دعوت شدند غیر از دکتر باهنر هیچ‌کس خارج از آنچه در پاریس صورت داده بودم، نبودند. فقط آقایان مهندس عزت‌الله سحابی و دکتر عباس شیبانی در زمان مسافرت پاریس من هنوز در زندان بودند و امیدی به آزادی ایشان نمی‌رفت.> ‌
● تغییرات در شورای انقلا‌ب
بازرگان همچنین درباره ترکیب شورای انقلا‌ب از آغاز تا انتهای کار خود می‌نویسد: <ترکیب شورای انقلا‌ب چهار بار عوض شد ولی همیشه اکثریت آن را معممین تشکیل می‌دادند و مقرب‌تر بودند. ترکیب اول که در پیشنهاد نخست‌وزیر و تصویب وزرای دولت موقت شرکت داشتند عبارت بودند از آقایان مرحوم طالقانی، مرحوم مطهری، آقای هاشمی‌رفسنجانی، مرحوم دکتربهشتی، آقای مهدوی‌کنی، آقای موسوی‌اردبیلی، مرحوم دکترباهنر، دکتر ابراهیم یزدی، دکتر یدالله سحابی، دکتر احمد صدرحاج‌سیدجوادی، مهندس کتیرایی، تیمسار مسعودی، تیمسار قرنی و من (مهندس بازرگان) به انضمام آقایان مهندس سحابی و دکتر شیبانی که بلا‌فاصله بعد از خروج از زندان به فرانسه رفته بودند. بعد از تعیین دولت موقت و خارج شدن وزرا از شورای انقلا‌ب به جای ما آقایان بنی‌صدر، قطب‌زاده، مهندس موسوی، دکتر پیمان و جلا‌لی را وارد کردند. بدون آنکه به جای شهیدمطهری و مرحوم طالقانی شخص جدیدی جانشین شود. تغییر سوم بعد از استعفای دولت موقت و وارد کردن آقایان مهندس معین‌فر، دکتر رضا صدر و من (مهندس بازرگان) به دستور امام صورت گرفت که در عوض آقایان دکتر پیمان، مهندس موسوی و جلا‌لی خارج شدند. اسامی اعضای شورای انقلا‌ب در هیچ زمانی اعلا‌م نشد و در اوایل استتار بیشتر به کار برده می‌شد به طوری که در مطبوعات و در افواه نام اشخاصی مانند دکتر مفتح و دکتر سنجابی نیز به‌عنوان عضو شورای انقلا‌ب مطرح بود که هیچ‌کدام درست نبود، البته دکتر سنجابی به شورا دعوت شد ولی نپذیرفت.>
● روایت شهید بهشتی
جامع‌ترین و بی‌طرفانه‌ترین گزارش نسبتا تشکیلا‌تی و عملیاتی شورای انقلا‌ب همان است که دکتر بهشتی به مجلس شورای اسلا‌می در اوایل تاسیس آن ارائه داد. بهشتی نیز در این مورد می‌گوید: <افراد را امام تعیین می‌کردند به این معنی که اول، امام به یک گروه سه نفری از روحانیت حکم دادند که برای شناسایی افراد لا‌زم برای اداره آینده مملکت تلا‌ش کنند. این عده عبارت بودند از آیت‌الله مطهری، آقای هاشمی‌رفسنجانی و خود بنده (بهشتی.) بعد با آقای مهدوی‌کنی صحبت کردیم و به امام اطلا‌ع دادیم و ایشان هم شرکت کردند. بدین ترتیب هسته شورای انقلا‌ب یک گروه شش نفری شد. بعدها از روحانیون حضراتآیات‌ طالقانی و آقای خامنه‌ای نیز اضافه شدند. به هر حال آن شش نفر اولیه یعنی آقایان مطهری، رفسنجانی، باهنر، موسوی‌اردبیلی، مهدوی‌کنی و خود من (بهشتی) شروع به مطالعه روی افراد کردیم. به تدریج آقای مهندس بازرگان، دکتر سحابی و عده‌ای دیگر از شخصیت‌ها را که امام نیز قبلا‌ می‌شناختند و با آنها در پاریس دیدار داشتند و قرار بود روی آنها مطالعه کنیم و نظر نهایی‌مان را بدهیم، به امام در پاریس معرفی کردیم و امام نیز تایید کردند. به هر حال شورای انقلا‌ب با ترکیبی از چند روحانی از روحانیت مبارز و چند نفر از چهره‌های دارای سابقه مبارزات سیاسی براساس اسلا‌م در ایران و در منزل افراد تشکیل شد.> ‌ از آیت‌الله طالقانی نیز در ابتدا دعوت نکرده بودند ولی بعد دعوت کردند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. ‌
● علنی شدن شورای انقلا‌ب
مهندس بازرگان در جای دیگری می‌گوید: <آیت‌الله [امام] خمینی قبل از مراجعت به ایران و پس از تصمیم گرفتن به تشکیل شورای انقلا‌ب به نزدیک‌ترین و مورداعتمادترین یاران و شاگردان خود یعنی مطهری ماموریت داده بود. [آیت‌الله مطهری] در منزل خودش از تک‌تک نامزدهای تعیین‌شده برای شورای انقلا‌ب، دعوت کرد تا پس از طرح مطلب و تذکر این قضیه که باید فعلا‌ مستور بماند، اگر در طرف آمادگی و تعهد لا‌زم را دید، وظایف شورا را بیان کرده، از برای همکاری و عضویت در شورا دعوت نماید.> ‌
اما درنهایت راهپیمایی‌های عظیم تاسوعا و عاشورا در تاریخ ۱۹ و ۲۰ آذرماه ۱۳۵۷ در تهران، که از منزل آیت‌الله طالقانی در دروازه شمیران به طرف میدان آزادی انجام شد، منجر به این گردید که شورای انقلا‌ب اعلا‌م شود. در این راهپیمایی‌ها قطعنامه‌هایی خوانده شد که صریحا رژیم پهلوی و سلطنتی را ملغی اعلا‌م می‌کرد و در آنها تقاضا می‌شد که امام شورای انقلا‌ب را اعلا‌م کند. در نتیجه رهبر انقلا‌ب در پیام خود به ملت ایران در تاریخ ۲۲ دی‌ماه ۱۳۵۷ برنامه سیاسی خود، از جمله تشکیل شورای انقلا‌ب را اعلا‌م کردند. ایشان در این پیام فرمودند: <برحسب حق شرعی و براساس رای اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبتا به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلا‌می ملت شورایی به نام شورای انقلا‌ب اسلا‌می ایران مرکب از افراد باصلا‌حیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتا تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب، معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام اموری معین و مشخص شده است. از آن جمله ماموریت دارد تا شرایط تاسیس دولت انتخابی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.
● روایت عزت‌الله سحابی
مهندس عزت‌الله سحابی در مورد ترکیب شورای انقلا‌ب می‌گوید: <بنده در پنجم آبان ماه سال ۱۳۵۷ از زندان آزاد شدم. در آن ایام سه نفر در ایران نبودند؛ یکی مرحوم آقای مطهری، یکی مرحوم بازرگان، یکی مرحوم آقای بهشتی. همه می‌دانستند این سه نفر رفته‌اند به پاریس برای دیدن امام. اینها به ترتیب برگشتند. آقای مطهری شاید ۲۰ تا ۲۵ آبان ماه برگشت. چون من ۷، ۸ سال زندان بودم. ایشان به دیدن من آمدند. ایشان مطرح کردند که در پاریس پیش امام صحبت شده که در حال حاضر نهضت در ایران به صورت انقلا‌ب درآمده است. حرکت این انقلا‌ب بدون رهبری درست امکان ندارد و می‌گفت رهبر اصلی خود امام است، منتها امام اولا‌ اینجا نیستند و ثانیا ایشان به تنهایی نمی‌تواند به همه کارها رسیدگی کند. لذا آنجا صحبت شد که یک شورای انقلا‌ب تشکیل شود که این شورای انقلا‌ب یک شاخه‌اش در ایران است، یک شاخه‌اش هم در همان اروپا از اطرافیان امام. احتمال دارد که در آینده، بسته به روند انقلا‌ب، همان‌هایی هم که در تهران از اعضای شورای انقلا‌ب هستند، لا‌زم شود که به خارج بروند و دولت در تبعید تشکیل بدهند.
چون آن موقع هنوز معلوم نبود که انقلا‌ب پیروز می‌شود یا نمی‌شود. ایشان گفتند چند نفر برای شورای انقلا‌ب نامزد شده‌اند و اضافه کردند غیر از آقایان روحانی از جمله آقای بهشتی، آقای اردبیلی، آقای باهنر و آقای مهدوی‌کنی و خود ایشان صحبت چند نفر از آقایان غیرروحانی هم شد و امام تصویب کردند، یکی آقای مهندس بازرگان است، یکی آقای دکتر صدرحاج‌سیدجوادی، یکی مهندس کتیرایی، یکی تو (مهندس سحابی)، یکی هم دکتر سنجابی. دکتر [یدالله] سحابی هم اول نبود ولی بعدا خود آقای مطهری گفت دکتر سحابی هم باید باشد. آقای طالقانی هم نبود. آقای مطهری گفت چهار نفر هم در پاریس هستند که عبارتند از دکتر یزدی، بنی‌صدر، قطب‌زاده و حسن حبیبی. جلسات شورای انقلا‌ب در ساختمانی در خیابان مفتح متعلق به بنیاد طاهر بود. هیات امنای این بنیاد مرحوم علی‌بابایی، احمد صدرحاج‌سیدجوادی، مهندس بازرگان و از روحانیون هاشمی و بهشتی بودند.> ‌
مهندس سحابی در مورد اینکه چرا در ترکیب اولیه شورای انقلا‌ب اسم آقای منتظری نیامده بود، می‌گوید: <خود آقایان روحانی می‌گفتند (آقای مطهری هم به من گفت) امام گفته است آقای منتظری در قم جبهه حوزه را به عهده بگیرند و اداره کنند، چون در همان سال ۵۷ هیچ‌کس نمی‌دانست که به این سرعت انقلا‌ب پیروز می‌شود و همه فکر می‌کردند که یک شاخه مبارزه در داخل حوزه است.> ‌
● دوره‌های مختلف شورای انقلا‌ب
مهندس سحابی درباره مراحل مختلف عملکرد شورای انقلا‌ب می‌گوید: <برای شورای انقلا‌ب که عمر آن از آذر ۵۷ تا اواخر تیرماه ۵۹ بود می‌توان مراحلی قائل شد. یک مرحله آن همین دوران انقلا‌ب است تا پیروزی انقلا‌ب. مرحله دوم از بهمن است تا آبان ۵۸. در این دوره شورای انقلا‌ب نقش قوه مقننه را دارد. البته بعد از پیروزی انقلا‌ب شورای انقلا‌ب به دو قسمت تقسیم شد، یک عده رفتند در دولت و مسوول اجرایی شدند، یک عده هم در شورای انقلا‌ب ماندند و به اصطلا‌ح هدایت دولت و نظارت بر کارهای دولت را برعهده گرفتند و استعفای دولت تا پایان عمر شورای انقلا‌ب هم یک دوره است که در این دوره شورای انقلا‌ب هم قوه مقننه است و هم قوه مجریه و اصلا‌ دولت معروف به دولت شورای انقلا‌ب است. نخست‌وزیر هم نداریم. مهم‌ترین تصمیم شورای انقلا‌ب در دوره اول قبولا‌ندن مسوولیت دولت و قوه مجریه به آقای مهندس بازرگان است. در مرحله دوم یعنی ۲۲ بهمن ۵۷ تا آبان ۵۸ مهم‌ترین اقدامات شورای انقلا‌ب رهبری‌ همه حوادث مهم سیاسی و انقلا‌بی آن زمان است.>
سحابی در مورد ارتباط شورای انقلا‌ب با رهبری انقلا‌ب می‌گوید: <در این دوره روابط خیلی تنگاتنگ بود. منتها فقط روحانیون با امام خمینی رفت‌وآمد داشتند. ماها رفت‌وآمد می‌کردیم ولی مستقلا‌ نمی‌رفتیم. بنی‌صدر سابقه پاریس داشت و شاید بیشتر رابطه داشت اما حتی حسین موسوی هم که از حزب جمهوری بود رابطه مستقیمی با امام‌خمینی نداشت. پیمان هم همینطور. از روحانیون کسی که رابطه بیشتری با آیت‌الله خمینی داشت مرحوم مطهری بود ولی بعد از شهادت آقای مطهری، هاشمی از همه نزدیک‌تر بود و کارهایی را هم که شورای انقلا‌ب می‌خواست انجام دهد یا ندهد، همیشه هاشمی را می‌فرستادند. چون هاشمی با امام راحت‌تر برخورد می‌کرد. ایشان هم به آقای هاشمی حسن‌ظن داشتند. نفر دوم آقای اردبیلی و نفر سوم مهدوی‌کنی بود. امام خمینی با مرحوم بهشتی یا خیلی آشنا نبودند یا خیلی نزدیک نبودند. کم‌وکیفش را من نمی‌دانم و از مسائل درون‌شان اطلا‌ع ندارم. > ‌
● ریاست شورا و خاطره‌ای از بنی‌صدر
درباره ریاست شورای انقلا‌ب، مهندس سحابی می‌گوید: <ریاست شورای انقلا‌ب اول با مرحوم طالقانی بود. بعد مرحوم بهشتی و وقتی هم که بنی‌صدر رئیس‌جمهور شد، شورای انقلا‌ب به ملا‌حظه اینکه او رئیس‌جمهور شده است او را به ریاست شورای انقلا‌ب انتخاب کرد. ولی حرف او خیلی نفوذ نداشت. برتری داخل شورای انقلا‌ب دست رهبران حزب جمهوری بود که در اینجا لا‌زم است به ذکر خاطره‌ای از دورانی که بنی‌صدر رئیس‌جمهور شده بود و عضو شورای انقلا‌ب بود از کتاب <اولین رئیس‌جمهور> به قلم محمدجواد مظفر در مورد شورای انقلا‌ب بپردازم. قریب یک هفته از انتخابات اولین دوره ریاست‌جمهوری می‌گذشت که بنی‌صدر دیگر در جلسات شورا حاضر نمی‌شد و این موضوع سبب رنجش سایر اعضا شده بود. شبی به خانه او (خانه خواهرش در خیابان شریعتی بالا‌تر از سه‌راه طالقانی) تلفن کردم، مصطفی انتظاریون دستیار و همراه همیشگی او گوشی را برداشت. از او پرسیدم: چرا ایشان در جلسات شورای انقلا‌ب شرکت نمی‌کند؟
او پاسخ داد: می‌گوید حالم مساعد نیست ولی اگر خودت با او صحبت کنی بهتر است. گوشی را به او داد. پس از سلا‌م و احوالپرسی سوالم را درباره سبب عدم حضور وی در شورای انقلا‌ب تکرار کردم و او با لحن مغرورانه‌ای در پاسخ گفت: <جلسات شورای انقلا‌ب باید در حضور رئیس‌جمهور تشکیل شود.> و من که دیگر با زبان او آشنا شده بودم و می‌دانستم چگونه باید او را به کاری راضی کرد، گفتم: <این حرف‌ها چیست؟ و حالا‌ خواهش می‌کنم به خاطر من بیایید>، گفت: <تا ببینم.> کمتر از نیم ساعت بعد آمد و به اتاق شورا رفت. من صمیمانه از او تشکر کردم و آقای محمدجواد مظفر در آن زمان مسوولیت روابط عمومی و دبیرخانه شورای انقلا‌ب را برعهده داشت.
● روایت ابراهیم یزدی‌
دکتر ابراهیم یزدی از اعضای اولیه شورای انقلا‌ب در مورد اینکه افراد شورای انقلا‌ب چگونه تعیین شدند، می‌گوید: <امام خمینی گفتند کسانی به‌عنوان مشاور من سیاسیون را به من معرفی کنند. سه نفر را اسم بردند: آقایان بهشتی و مطهری و هاشمی‌رفسنجانی و قرار شد این سه افراد سیاسی و مورد اعتماد را معرفی کنند تا امام آنها را به عضویت در شورای انقلا‌ب منصوب نمایند. امام همچنین از من خواستند که به آقای مرحوم مهندس بازرگان و مرحوم مطهری تلفن کنم و از آنها بخواهم که به پاریس بیایند. مرحوم مطهری را من از سال‌های ۳۳، ۳۴ وقتی که ایشان از قم به تهران منتقل شدند، می‌شناختم. همسایه دیوار به دیوار ما در انتهای کوچه دردار خیابان ری بودند و با هم ارتباطات خیلی نزدیکی پیدا کردیم. ایشان هم به عضویت در مکتب تربیت اجتماعی علمی، که مهندس بازرگان درست کرده بودند (با علا‌مت اختصاری متاع) دعوت شده بودند و با هم همکاری نزدیک داشتیم. وقتی مرحوم مطهری آمد به پاریس، برنامه سیاسی تنظیم شده را دیدند و استقبال کردند. روی مطالب آن بحث کردیم. بحث این بود که چه کسانی باید برای عضویت در شورای انقلا‌ب دعوت شوند. راجع به افراد مختلف بحث کردیم.از مجموعه کسانی که پیش‌بینی‌شده بود تا زمانی که ما به ایران برگشتیم هشت نفر عضویت در شورای انقلا‌ب را پذیرفته بودند که عبارت بودند از مرحوم مهندس بازرگان، مرحوم دکتر سحابی، دکتر سیداحمد صدرحاج‌سیدجوادی، مهندس سحابی، مهندس کتیرایی، دکتر شیبانی، تیمسار مسعودی، یک نفر دیگر هم بود.
امام هم به من گفتند عضو شورای انقلا‌ب باشم. قرار بود آقای دکتر سنجابی هم به عضویت دعوت شود. همان موقع که ما در پاریس بودیم مرحوم مطهری زنگ زد به من و اطلا‌ع داد که دکتر سنجابی نپذیرفته است. بعدا مرحوم مطهری توضیح داد که با سنجابی صحبت کرده بود و سنجابی پرسیده بود که اعضای شورای انقلا‌ب چه کسانی هستند؟ مرحوم مطهری در جواب گفته بود که اول باید ببینم می‌پذیری یا نه؟ اگر پذیرفتی و آمدی دیگر همه را می‌بینی، آن وقت سنجابی پرسیده بود که آیا مهندس بازرگان هم هست و وقتی فهمید که ایشان هم حضور دارد، در جواب گفته بود که من نمی‌آیم. چون اعضای شورای انقلا‌ب تکمیل نشده بود، از مرحوم بهشتی، آقای هاشمی، مرحوم مطهری، آقای خامنه‌ای و مرحوم باهنربرای عضویت در شورا دعوت به عمل آمد. در آن موقع هنوز مرحوم طالقانی به شورا دعوت نشده بود و به ایشان خبر نداده بودند. آقای فریدون سحابی به من زنگ زد و نگرانی دوستان را اطلا‌ع داد و اینکه ممکن است حادثه‌ای بد اتفاق افتد، چراکه مرحوم طالقانی که تازه از زندان آزاد شده است درصدد تشکیل یک شورای انقلا‌ب است.
مرحوم طالقانی بعد از آزادی از زندان به دلیل موقعیتی که داشتند نمایندگان همه گروه‌ها را دعوت کرده بودند به یک گردهمایی برای تشکیل شورای انقلا‌ب. مرحوم طالقانی از شورای انقلا‌بی که امام قصد داشتند درست کنند خبر نداشتند و به ابتکار خودشان تشکیل یک چنین شورایی را شروع کرده بودند و از نمایندگان همه احزاب، حزب ایران، جبهه ملی، نهضت آزادی و... جمع شده بودند برای اینکه یک هسته مرکزی به‌وجود بیاورند. مرحوم دکتر سامی هم دبیر این جلسه بود و صورت‌جلسات را شامل موضوعات و اسامی اشخاص و احزاب همه را نوشته بود. مرحوم طالقانی چون از تشکیل شورای انقلا‌ب بی‌اطلا‌ع بوده به دکتر یدالله سحابی و مهندس بازرگان هم پیشنهاد مشارکت در آن جلسه را می‌دهد و درنتیجه دکتر سحابی و مهندس بازرگان در محظوریتی قرار می‌گیرند، زیرا از یک سو قرار بود که تشکیل شورای انقلا‌ب به صورت مخفی باشد و ناگزیر این آقایان بنا به تعهد اخلا‌قی‌ای که داشتند به مرحوم طالقانی چیزی نگفته‌اند و ازطرفی هم نمی‌توانستند آن پیشنهاد را نادیده بگیرند.
● پایان کار شورای انقلا‌ب
در ۱۲ تیرماه سال ۱۳۵۹، دکتر بهشتی گفت: <مسوولیت شورای انقلا‌ب دو هفته دیگر پایان می‌یابد.> سپس آخرین جلسه شورا به ریاست مهندس بازرگان در پنجشنبه‌شب ۲۶ تیرماه سال ۱۳۵۹ برگزار شد و جراید نوشتند: <به دنبال تکمیل اعضا و حقوقدان‌های شورای نگهبان و رفع موانع کار مجلس و تصویب اعتبارنامه‌ها، پایان کار شورای انقلا‌ب اعلا‌م شد.>
دکتر حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلا‌ب، در آخرین گفت‌وگوی خود درباره شورای انقلا‌ب، وضعیت آن را به‌طور خلا‌صه چنین تشریح کرد: <امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلا‌می و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلا‌ب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشته نیز به پایان رسید.> آخرین اعضای شورا عبارت بودند از: ابوالحسن بنی‌صدر، آیت‌الله موسوی اردبیلی، مهندس بازرگان، دکتر محمدجواد باهنر، دکتر بهشتی، آیت‌الله خامنه‌ای، مهندس عزت‌الله سحابی، دکتر عباس شیبانی، صادق قطب‌زاده، آیت‌الله مهدوی کنی، آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی و دکتر حسن حبیبی. و بدین ترتیب شورای انقلا‌بی که کارش را در ۲۲ دی ماه ۱۳۵۷ با پیام امام(ره) آغاز کرده بود در ۲۶ تیرماه ۱۳۵۹ پایان یافت.

علی شاملو
منابع:
۱- شماره‌های ۵۱ و ۵۲ مجله ایران فردا، خاطرات ناگفته عزت‌الله سحابی و ابراهیم یزدی در مورد شورای انقلا‌ب. ۲- هاشمی و انقلا‌ب، نوشته مسعود رضوی، انتشارات همشهری۳- شورای انقلا‌ب و دولت موقت از زبان مهندس بازرگان ۴- در تکاپوی آزادی، قسمت دوم، حسن یوسفی‌اشکوری ۵- اولین رئیس‌جمهور با کوشش محمدجواد مظفر

منبع : روزنامه اعتماد ملی