فضا در خدمت صلح

حقوق فضا شاخه ای از حقوق است که شامل قوانین داخلی و بین المللی درباره فعالیت های فضای ماورا جو میباشد. حقوقدانان بین المللی تاکنون نتوانسته اند تعریفی واحد از ماورای جو ارایه دهند. ولی اغلب معتقدند که فضای ماورای جو از پایین ترین ارتفاع از سطح دریا کهدر ان اشیای فضایی میتوانند به دور زمین بچرخند یعنی حدو.د ۶۲.۱ مایل یا ۱۰۰ کیلومتر شروع میشود.اصطلاح ماورای جو برای نخستین بار با پرتاب اولین ماهواره دنیا یعنی اسپوتنیک مطرح شد.
پس از آن دوایت آیزنهاور ریس جمهور وقت آمریک و نیکتای خروشچف ریس جمهور شوروی سابق از سازمان ملل متحد درخواست نمودند که مسائل حقوقی مربوط به فعالیت های فضایی را مورد توجه قرار دهند. اما با این حالب این شاخه از حقوق تا حدود زیادی نوظهور میباشد و به نظر میرسد تا مدت های مدیدی دستخوش تغییر و تحولات بسیاری گردد از آن جایی که منابع فضایی معین و مشخص نمیباشند استفاده از فضا باید با رعایت اصل تساوی دولت ها و به طور منصفانه و به نفع عموم ملت ها صورت میپذیرد.
این که منابع فضایی میراث مشترک بشریت هستند مساله ی امنیت در فضا و حقوق فضایی را پیش میکشد.
● نکاتی در توسعه ی حقوق فضا
▪ در توسعه ی حقوق فضا نکات زیر باید مد نظر قرار گیرد :
۱) فضا متعلق به همه است و سو استفاده و غارت آن به معنی تعدی به حقوق همگانی است.
۲) از آنجایی که استفاده از منابع فضایی بسیار هزینه بر میباشد کشورهای پیشرفته و ثروتمند باید به کشورهای در حال توسعه کمک های مادی و علمی بنمایند.
۳) شکاف توانایی فناوری میان کشورها بسیار زیاد شده است و این منجر به عدم برابری کشورها در حال بهره بردار از فضا خواهد گردد . بنابر این اصل حاکمیت برابر و تساوی کشورها باید به دقت مورد توجه قرار گیرد.
۴) زباله های فضایی میتواند به منابع همگانی خسارات زیادی وارد نماید که برای حل مشکلات ناشی از آن و برای پرداخت خسارات وارده باید قوانین ملی و بین المللی فراگیری ایجاد شود و همگان ملزم به رعایت آنها شوند.
۵) ظهور فعالیت های فضایی تجاری در حوزه غیردولتی منجر به پدید آمدن این پرسش شده است که چگونه فعالیت های فضایی خصوصی را میتوان نظام داد و چالش های موجود را بر طرف کرد؟
۶) تمام راهکارهای ارایه شده باید مطابق با حقوق بین الملل باشد و موجب امنیت سرمایه گذاری خصوصی گردد . این در حالی است که کشورهای در حال توسعه نگران این هستند که کشورهای پیشرفته منابع فضا را در انحصار خود در آورند. هم اکنون همه ی فعالیت های حقوقی صورت گرفته درباره فضا درصدد هستند کشورها را به عضویت در معاهدات فضایی تشویق نماند و این ذهنیت را ایجاد کنند که معاهدات سازمان ملل متحد در چار چوب تقویت حاکمیت مساوی دولت ها و تامین منافع آن ها وضع میشوند.
با توجه با اغاز فعالیت های بشری در فضای ماورای جو و ضرورت تبین چارچوبی برای قانونمند کردن فعالیت کشورها در این حوزه این احساس ایجاد شد که جامعه ی جهانی به نهادی بین المللی که پیشگام زمینه سازی برای این موضوع باشد نیازمند است. به طور دقیق در سال ۱۹۵۸ و از همان زمانی که اسپوتنیک وارد فضای ماورای حو گردید و ماموریت خود را با موفقت انجام داد بسیاری از کشورهای سازمان ملل که هرکدام از آنها انگیزه های ویژه خود را داشتند ارایه پیش نویس سندی به مجمع عمومی سازمان ملل متحد مهمترن قطعنامه ی استفاده از فضای ماورای جو با شماره ی ۱۱۴۸ را به تصویب رساندند. در این قطعنامه تاکید شد که ارسال هر شی به فضای ماورای جود باید منحصرا با اهداف صلح جویانه و علمی صورت پذیرد. این مطلب به عنوان یکی از اصول و پایه های محکم شکل گیری حقوق فضا در قطعنامه ی یاد شده به ساب می آید.
در دسامبر همان سال مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامه ی جدیدی با شماره ۱۳۴۸ که به طور کامل درباره فضای ماورای جو بود را به تصویب رساند و فضای ماورای جو را به عنوان میراث مشترک بشری و به عنوان یکی از اصول مهم حقوق فضا اعلام نمود. مجمع عمومی در همین قطعنامه بنا به دلایل بسیاری از جمله اغاز دوره رقابت فشرده دو ابرقدرت برای تسخیر فضا ضرورت استفاده صلح جویانه از فضای ماورای جو بهره برداری از دستاورد های علمی توسعه ی اکتشافات فضایی ضرورت تدوین رژیم حقوقی فضا در قالب سندی بین المللی و مواردی از این دست حقوق فضا را در قالب سندی بین المللی و به عنوان هدفی غایی تشکل کمیته ی کوپیوس اعلام کرد. ماموریت این کمیته که دو کمیته فرعی با عناوین کمیته علمی و فنی و کمیته ی حقوقی دارد انجام بررسی های علمی و فنی و حقوق و مسایل مربوط به بهره برداری از فضا و ارایه گزارش ها و نتایج حاصل از اجلاص سالیانه ی مجمع عمومی سازمان ملل متحهد جهت تصمیم گیری لازم میباشد.
کمیته کوپیوس به ویژه زیر کمیته ی حقوق آن بنیانگذار اصلی توسعه ی حقوق بین الملل فضایی شد. در واقع این زیر کمیته ی حقوقی کوپیوس بود که با ارایه ی پیشنهاد هایی گوناگون منشا وضع اصول و قواعد حقوق بین المللی حاکم بر حقوق فضا در قالب اسناد مکتوب و مصوب گردید. از میان این اسناد میتوان به چندین قطعنامه ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان مهم ترن اسناد موجود در زمینه ی حقوق فضا اشاره نمود. کوپیوس در سال ۱۹۵۸ با یازده عضو آغاز به کار نمود و در سال ۱۹۵۹ شکل یک کمیته ی دایمی را پیدا کرد و تعداد اعضای آن افزایش پیدا کرد. کشور عزیمان جمهوری اسلامی ایران نیز از اعضای این کمیته است.
در خلال روزهای نخستین برنامه فضایی رسیدن به یک اجماع همگانی بسیار آسان و سریع صورت می گرفت و موافقت نامه های بین المللی مربوط نیز به راحتی به تصویب می رسید در حالی که در شرایط کنونی اوضاع بسیار متفاوت از آن روزها است.در ابتدا روش تهیه ی یک پیش نویس بدین گونه بود که کمیته ای مانند کوپیوس پیش نویس یک معاهده را تهیه مینمود و آن را تصویب میکرد.سپس این معاهده به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارسال میشد تا به رای گذاشته شود و با دست یابی به اکثریت ارا تصویب شود. در جمع عمومی بر خلاف شورای امنیت حق وتو وجود نداشت و یک قطعنامه پس از تصویب برای سران دولت ها ارسال میشد و رسمیت میافت.
اما هم اکنون کوپیوس یک سازمان میان دولتی است و همان گونه که گفته شد دارای دو کمیته ی فرعی حقوقی و علمی و فنی میباشد. این کمیته چندین جلسه ی سالیانه دارد که گزارش های بسیاری در ان ها ارایه میشود. کمیته ی علمی و فنی جهت رفع مشکلات علمی و ایجاد تسهیلات فنی در استفاده از فضا ایجاد گردیده است.کمیته ی فرعی حقوقی نیز به مسایل حقوقی میپردازد و پیشنهاد هایی برای حل این مسئله های ارایه میدهد. این پیشنهاد ها به کمیته ی اصلی تسلیم میشود و در آن جا به اتفاق در این باره تصمیم گیری میشود. نتایج حاصل به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارایه میگردد. گاهی ممکن است رسیدن به اتفاق نظر درباره ی برخی از مسایل چندین سال به طول بینجامد.
● کارکرد کمیته های کوپیوس
کمیته ی اصلی کوپیوس که در بالا از آن نام بردیم جهت مدیریت فعالیت های زیر کار خود را اغاز نمود.
الف) بررسی فعالیت ها و کنترل منابع فضایی
ب) بررسی وضعیت هیئت های نمایندگی و دیگر هیئت های بین المللی که گزارش فعالیت های خود را به مجمع عمومی ارایه میکنند.
پ) تقویت دسترسی به اطلاعات مرتبط با فضا
ت) همکاری بین المللی و تهیه ی گزارش در این باره که نشان از پذیرش تعهدات بین المللی داشته باشد.
ث) تهیه ی امکانات فنی برای کشورهای عضو واحد ها نهاد ها موسسه ها و سازمان های بین المللی
ج) جلب حمایت برای ظرفیت سازی در کشورهای در حال توسعه از طریق مراکز منطقه ای برای علوم فضایی
▪ زیر کمیته حقوقی کوپیوس نیز مسایل مختلفی را بررسی کرده است که از جمله مهم ترین آن ها میتوان به مارد زیر اشاره نمود :
الف) تعریف فضای ماورای جو
ب) ویژه گی و منافع مدار زمین آهنگ و توجه به راه کارها و ابزار های وناگون برای استفاده از آن بدون هرگونه تبعیض و پایمال شدن حقوق دیگران
پ) بررسی و تجدید نظر در اصول مرتبط با استفاده از منابع انرژی هسته ای در فضای ماورای جو
ت) رویه ی دولت ها و سازمان های بین المللی در ثبت اشیای فضایی
همچنین مسایل مختلف مربوط به استفاده از ماهواره ها همواره در دستور کار این زیر کمیته بوده است و تا کنون موافقت نامه های بین المللی بسیاری در این باره به تصویب رسیده است.
▪ در زیر کمیته علمی و فنی کوپیوس نیز به مسایل مهمی توجه شده که از جمله ی انها میتوان به مارد زیر اشاره نمود :
الف) جلب حمایت برای توانمند ساختن کشورهای در حال توسعه از طریق مراکز منطقه ای برای آموزش علوم و فناوری های فضایی تحت حمایت سازمان ملل متحد.
ب) تقویت برنامه های دوستانه ی بلند مدت برای پروژه های هوافضایی
در واقع کمیته ی علمی و فنی درصدد آموزش علوم فضایی از طریق برنامه های بلند مدت و میان مدت و فضار به دولت های عضو برای فراهم ساختن فرصت های مربوطه میباشد. جمهوری اسلامی ایران نیز به همراه ۶۳ کشور دیگر عضو این کمیته ی فرعی میباشد.
● مبانی معاهده های بین المللی درباره فضا
از زمان تشکیل کوپیوس پنج معاهده ی بین المللی به تصویب رسیده است که به عنوان زیربنای حقوق بین المل هوا فضایی مطرح هستند. اصول کلی این معاهده ها عدم تملیک بر فضای ماورای جو , عدم استفاده ی نظامی از فضا , آزادی اکتشافات و تحقیقات علمی فضایی جبران خسارات ناشی از پرتاب اشیای فضایی , نجات فضانور دان و بازگرداندن ان ها و تجهیزات شان به کشور پرتاب کننده , حفظ محیط زیست در زمین و فضا , ثبت فعالیت های فضایی و .... میباشند.
در تمامی این معاهدات تاکید بسیاری بر عمومی بودن استفاده از فضای ماورای جو در جهت افزایش رفاه تمامی کشورها شده است. با افزایش همکاری ها و توافقات بین المللی و اجرای اصول کلی حقوق بین المللی و رعایت استاندارد هامیتوان به امن بودن استفاده ی علمی از فضا و بهره برداری از آن امیدوار بود.
جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر اعتبار بخشی به این معاهدات و تقویت قوانین موجود برای استفاده ی صلح آمیز از فضای ماورای جو اهمیت بسیار قائل است و تاکنون دو معاهده ی ۱۹۷۲ و ۱۹۶۸ را امضا کرده , به تصویب مجلس شوارای اسلامی رسانده و معاهده ۱۹۶۷ و ۱۹۷۶ را نیز امضا نموده است.

سعید محمدی جوبنی

منبع : آسمان پارس