تاثیر استرس بر زنان باردار و بارداری چگونه است و راه مقابله با آن چیست؟

● مقدمه :
عوامل تنش زای بیرونی منجر به ظهور استرس در افراد می شود. میزان استرس در افراد با شرایط، سن و جنسیت متغیر است تا جایی که تمامی افرادی که شرایط اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی مشابهی داشته و عوامل تنش زای یکسانی را متحمل می شوند، لزوماً یکسان پاسخ نمی دهند. بسته به تجربیات گذشته فرد، آرامش درونی و نوع روش مقابله ای که فرد برمی گزیند. استرس می تواند با درجه بندی متفاوت در افراد تظاهر پیدا کند. تظاهراتی که به صورت اضطراب، بی قطعی و تشنج در محیط های کار، عدم تمرکز و فراموشی، واکنش های روان تنی (نظیر سردرد) قابل مشاهده است.
● استرس در دوران بارداری :
استرس در دوران بارداری عوارض جبران ناپذیری را برجا می گذارد.
موارد استرس زا برای مادر باردار شامل موارد زیر است :
▪ اضطراب و نگرانی در مورد سلامت جنین،
▪ مرگ یکی از نزدیکان،
▪ مشاجره و مشکل ارتباطی با همسر و خانواده اش،
▪ کاهش ناگهانی و قابل ملاحظه در درآمد خانواده،
▪ مسائل و مشکلات مربوط به شغل همسر.
▪ مسائل و مشکلات مربوط به تحصیل و شغل زن باردار.
▪ مسائل و مشکلات مربوط به خانواده پدری ( برادر و خواهر مادر و پدر ) زن باردار.
مطالعات و بررسی های متعدد روی زنان باردار از نژادهای مختلف و در محیط های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت نشان دهنده این فرضیه است که «سطح بالای استرس های روانی - اجتماعی در طول دوران بارداری خطر زایمان زودرس و در نتیجه تولد نوزاد با وزن کمتر از میزان طبیعی را افزایش می دهد.
مطالعات نشان می دهد میزان خطر زایمان زودرس در مادران تحت استرس ۱‎/۵ تا ۲ برابر بوده است. از آنجایی که وزن پایین نوزاد یک عامل خطر مهم در مرگ و میر و عوارض دوران نوزادی است و از طرفی مرگ و میر نوزادی شاخص مهم در ارزیابی وضعیت بهداشتی هر کشوری است، لذا تعیین عواملی که می تواند روی شاخص فوق تأثیرگذار باشد از اهمیت خاصی در سیستم بهداشتی برخوردار است. در نهایت می توان گفت زایمان زودرس علت اصلی ناتوانی و مرگ و میر در دوره نوزادی است.
در مطالعه ای که روی ۲ هزار و ۸۲۸ مادر انجام گرفته معلوم شده احساس ناراحتی در مورد باردار شدن (ناشاد بودن از بارداری) و انکار حاملگی در طول بارداری توسط مادر (با جملاتی نظیر: مطمئن نبودم که بارداری را می خواهم، نمی خواستم مردم بدانند که من باردار هستم، نمی دانستم که حامله شدم، نمی خواستم به باردار بودنم فکر کنم) روی وزن هنگام تولد نوزاد اثر منفی دارد. در واقع مادرانی که نوزادان آنها وزن بسیار پایین داشتند (کمتر از ۱۵۰۰ گرم) بیشتر نارضایتی و ناراحتی از بارداری شان را داشته اند.
● استرس و مکانیسم های هورمونی:
حاملگی با تغییرات عمده ای در عملکرد غددی - عصبی همراه است. این تغییرات شامل تغییراتی در سطح هورمون ها به ویژه هورمون های مرتبط با استرس (محور هیپوتالاموس - هیپوفیز - آدرنال) و تغییر در مکانیسم های کنترل ترشح هورمون است که از جهت فراهم کردن محیط مناسب برای رشد و تکامل جنین اهمیت حیاتی دارد.
در هفته ۹-۷ بارداری توسط رحم، جنین و جفت هورمون ها، نوروپپتیدها، سیتوکین ها و فاکتور رشد تولید و ترشح می شود و از نظر عملکرد شبیه سیستم هیپوتالاموس - هیپوفیز - آدرنال است. در دوران بارداری سطح هورمون خاصی به نام هورمون CRH یا هورمون آزادکننده کورتیکوتروفین (Corticotrophin Releasing Hormone) که بنیه آن جفت است در خون مادر بالا می رود اما محور هیپوفیز - آدرنال را فعال نمی کند. CRH آزاد نقش اساسی در جریان تعادل از محیط پروژسترونی (محیط هورمونی غالب دوران بارداری) به محیط استروژنی (محیط هورمونی غالب حوالی زایمان) دارد. شواهد زیادی از نقش مرکزی CRH جفتی در ایجاد و هماهنگی رویدادهای هورمونی قبل از زایمان دارد.
از کارایی های مهم این هورمون نقش آن در زایمان زودرس و تأخیر رشد داخل رحمی جنین است.شواهد روزافزونی از مطالعات بالینی مطرح می کنند زنانی که زایمان زودرس دارند در آنها میزان CRH به طور مشخص بیشتر از سایر زنانی است که استرس نداشته و در همان سن بارداری به سر می برند».همچنین سطوح بالای CRH معمولاً در چند هفته زایمان را تسریع می کند و از آنجا که CRH جفتی به استرس حساس است به نظر می رسد واسطه اعمال اثرات استرس مادر بر زایمان زودرس و رشد جنین است.
استرس های روانی - اجتماعی باعث افزایش سطح هورمون هایی نظیر کورتیزول و ACTH می شود و آنها هم به نوبه خود ترشح CRH را باعث می شوند. بنابراین بسته به میزان تداوم استرس نتیجه افزایش تولید CRH و زایمان زودرس و یا تأخیر رشد داخل رحمی جنین می شود.
اگرچه استرس های روانی - اجتماعی از عوامل خطر زایمان زودرس است ولی تمامی مادرانی که زایمان زودرس دارند وجود استرس در دوران بارداری را گزارش نمی کنند و این موجب طرح موضوع «میزان آسیب پذیری افراد نسبت به استرس و عوامل مؤثر در این آسیب پذیری» می شود.
عوامل مؤثر در آسیب پذیری زنان باردار را می توان به بخش های زیر تقسیم می کند:
▪ نوع و چگونگی استرس
معمولاً استرس ها به دو گروه تقسیم می شود :
۱) استرس های حاد:
نظیر از دست دادن همسر، تغییر شکل، تغییر محل زندگی، بلایای طبیعی .
۲) استرس های مزمن :
مشکلات ارتباطی با همسر و خانواده، بیکاری همسر، شرایط نامناسب محیط زندگی از نظر رفاه، بهداشت و امنیت، کمبود مزمن منابع ضروری برای زندگی.علاوه بر این نوع دیگری از استرس ها که در دوران بارداری اهمیت دارد ترس ها و اضطراب های مرتبط با مادر شدن، تجربه زایمان، سلامت جنین و خود مادر است که در کشورهای توسعه نیافته و یا کمتر توسعه یافته زنان باردار به اثرات استرس های مزمن آسیب پذیری بیشتری دارند.
زمانی که زن باردار بیشتر تحت استرس قرار می گیرد:
ماه های اول و همچنین اواخر بارداری بیشترین زمانی است که زنان باردار تحت استرس قرار می گیرند همچنین ماه های اول بارداری (سه ماهه اول) آسیب پذیری نسبت به استرس بیشتر است. زنان بارداری که در اوایل بارداری زلزله را تجربه می کنند نسبت به زنانی که در ماه های آخر بارداری هستند و در شرایط یکسانی قرار دارند عوارض بیشتری را نشان می دهند.
▪ همزمانی استرس با سایر عوامل خطر:
وجود همزمان سایر عوامل خطر نظیر عفونت، کمبود ریزمغذی ها در مادر و… موجب تشدید اثرات منفی استرس روی مادر و جنین می شود.
دریافت و احساس زن باردار از استرس تجربه شده:
افراد تفاوت های بارزی از نظر چگونگی درک استرس و ارزیابی شدت آن دارند (برای استرس مشابه و در شرایط یکسان). بنابراین در ارزیابی اثرات استرس در دوران بارداری بررسی شدت استرس از نظر زن باردار اهمیت دارد.
▪ استرس و اثرات آن روی رشد و تکامل روانی - حرکتی کودکان:
استرس های دوره بارداری علاوه بر ایجاد عوارض در دوران بارداری و زایمان روی فرآیند رشد و تکامل ذهنی - روانی اثر سوء دارد و موجب اختلالات رفتاری در دوران کودکی می شود. قرارگیری در معرض استرس به ویژه در اوایل بارداری، بر رشد و تکامل مغز جنین اثر نامطلوبی گذاشته و موجب ضعف در توانایی های زبانی (کلامی) و هوش عمومی می شود. بعضی از مطالعات این اثرات را درازمدت و ماندگار توصیف کردند ولی بررسی های بیشتری برای اثبات این موضوع لازم است.
از طرف دیگر استرس در بارداری و مصرف سیگار هرکدام به طور مستقل با ایجاد علائم اختلال «کم توجهی - بیش فعالی» به ویژه در پسران همراه است. همچنین سطح بالای اضطراب مادر در بارداری خطر بیماری «سرشت دشوار» را در شیرخوار افزایش می دهد. در واقع کودکانی که سرشت دشوار دارند معمولاً الگوی خواب و تغذیه آشفته ای دارند و نیازمند توجه و مراقبت بیشتر هستند.
▪ استرس کار و تأثیر آن بر بارداری:
تاکنون مطالعاتی که اثرات کار روی سرانجام بارداری را بررسی کرده اند نتایج متناقضی را نشان داده است. علی رغم نتایج متفاوت و بعضاً متناقض بخش ثابت تمام مطالعات این است که «فعالیت فیزیکی سنگین، ایستادن و راه رفتن برای بیش از ۵ ساعت» احتمال زایمان زودرس را افزایش می دهد. ایستادن و قدم زدن در زمان های طولانی موجب تحت فشار قرار گرفتن عروق لگنی می شود و به نوبه خود باعث کاهش خونرسانی به قلب، کاهش برون ده قلب و سرانجام کاهش خونرسانی به رحم و جنین (تأخیر رشد جنین در رحم) می شود. به علاوه راه رفتن زیاد بعد از هفته سی (ماه هفتم بارداری) موجب انقباض های رحمی و زایمان زودرس می شود.
▪ استرس و سایر عوارض بارداری و زایمان:
از دیگر عوارض سطح بالای اضطراب مادر و وقوع رویدادهای استرس زا با شدت متوسط تا شدید در بارداری موارد زیر قابل ذکر هستند:
ـ افزایش فشار خون حاملگی
ـ زجر جنینی
ـ مشکلات سلامتی در سال اول زندگی شیرخوار
ـ مشکلات و اختلال های رفتاری و هیجانی در چهار سالگی.
● چه نوع استرسی بیشترین تأثیر را در فرایند بارداری و بعد آن خواهد داشت ؟
عوامل استرس زای بیرونی از اهمیت چندانی برخوردار نیستند بلکه نوع تعبیر و تفسیر مادر از این وقایع مهم است، به نحوی که در شرایط یکسان استرس، مادری می تواند از مقابله های قوی و مادر دیگری از مقابله های ضعیف استفاده کند. نوع مقابله ای که مادر در رابطه با استرس برمی گزیند با زمان وقوع استرس در تعامل است چرا که وقوع استرس در ماه ها و هفته های اول بارداری عوارض بیشتری را در جنین به دنبال دارد.
▪ استرس و بیماری های مادری و جنینی:
استرس می تواند تمامی سیستم های بدن مادر مانند سیستم ایمنی، گوارش، قلب، کلیه و حتی خواب و استراحت را تحت تأثیر قرار دهد. استرس می تواند با تأثیر روی آنزیم ها و تولید مواد سمی و عبور آنها از جفت منجر به مشکلات عدیده ای نیز در جنین شود.
مشکلاتی چون: مغزی، قلبی، کلیوی و… و حتی گاهی واقع شدن در استرس های شدید که منجر به بدبینی در مادر می شوند افسردگی و بی حوصلگی و حتی نگرش منفی نسبت به جنین در مادر را متظاهر می کند و آسیب های وارده به جنین جدی تر خواهد بود.
همچنین می توان به استرس های شدیدی اشاره کرد که عوارض آنها در بزرگسالی مشاهده می شود. به طوری که این جنین ها در بزرگسالی، افرادی نابهنجار و عصبی خواهند شد. و اگر در بزرگسالی مشکلات هوشی و ذهنی نداشته باشد مسائل عاطفی و هیجانی (افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و…) را از خود بروز خواهند داد.
● آیا استرس می تواند تأثیری بر روی جهش های کروموزومی داشته باشد ؟
تحقیقات مشخص کرده اند استرس ها می توانند باعث انتقال ژن های معیوب یا سالم شوند اما در بیشتر موارد با جهش ژن های معیوب روبرو هستیم که جا دارد در این زمینه در کشور خود ما تحقیقات بیشتری انجام شود.
● درمان استرس در زن باردار چگونه است ؟
جهت درمان استرس درمان های شناختی، رفتاری و معنوی پیشنهاد می شود. در واقع شناخت، تعبیر و تفسیر فرد نسبت به وقایع تغییر داده شود و در خانواده های مذهبی مسائل معنوی به عنوان یک درمان در اختیار آنها گذاشته شود.
همچنین در عین حال حمایت های اجتماعی توصیه شود به نحوی که فرد در شرایط استرس زا خود را از بافت جامعه و دیگران جدا نکند.
▪ نقش شوهر
از آنجا که شوهر رکن اصلی در خانواده است بنابراین بسیاری از زنان اگر بتوانند به شوهر خود اعتماد کرده و به وی تکیه کنند تقریباً ۷۰ تا ۸۰ درصد استرس های آنها کاهش پیدا می کند.

منبع : پزشکان بدون مرز