صمیمیت و یکرنگی خانواده های ایرانی مثال زدنی است

همه چیز رنگ و بوی صمیمیت و یکرنگی دارد. بر چادر «یلدا» هزار ستاره آرزو می درخشد. اگرچه آرزویمان را بی صدا از دل می گذرانیم، ولی حافظ سخاوتمندانه و رسا جواب تفألمان را می دهد. در این شب، شب تولد خورشید، دانه های دل مردم مثل دانه های سرخ انار پیداست. همگی با هم می خندیم و طعم شاد بودن را یکبار دیگر دور از هیاهوی روزمرگی ها با آسودگی خیال مزه مزه می کنیم. خیالی نیست که تنقلات شب یلدای ما چند مدل است؟ و یا از میوه های خوش آب و رنگ تا چه حد می توانیم تناول کنیم؟ مهم این است که دل هایمان از نعمت باهم بودن گرما می گیرد، حس می کنیم از تاریکی و تنهایی به سپیده اتحاد و همدلی می رسیم. چشم می اندازیم به طاقچه و از روی عکس ها و طرح لبخندها، آنهایی را که گذاشتند و گذشتند را یادمی کنیم. مادربزرگ از کنار لاله سوزها می گذرد، اتاق بوی یاس های جانمازش را می دهد و همه ما در چنین شبی به هم خوردن بال فرشتگان را احساس می کنیم. برای شب یلدا سیری دل خوش لازم است و بس.
بسیاری بر این باورند که ریشه گرامی دانستن شب یلدا همان چله معروف، میراث قوم کاسپیان است. کاسپ ها از اولین اقوام آریایی بودند که وارد ایران شدند. آن ها مردمانی بودند که ابتدا در گیلان امروزی سکنی گزیدند و پس از چندی به نقاط دیگر ایران مهاجرت کردند. کاسپ ها قوم نیرومندی بودند و تمدن توانمندی را پایه گذاری کردند. از جمله تمدن آبی که می توان از زیگورات چغازنبیل، آسیاب ها و قنات های دزفول و شوشتر به عنوان آثار باقی مانده از تمدن کاسپ ها نام برد. هم چنین پل های بسیاری با نام «آناهیتا» در سراسر ایران ساختند و با ساخت چهار طاقی هایی توانستند انحراف ۲۳ درجه مدار زمین در گردش به دور خورشید را اندازه گیری کنند. کاسپ ها با استفاده از این ابزار به تقویم دقیقی دست یافتند و دریافتند که پس از آخرین شب پاییز بر طول روزها اندک اندک افزوده شده و از طول شب های سرد کاسته می شود. به این ترتیب اولین ماه زمستان دی به معنای تولد دوباره خورشید نامگذاری شده است.
● لذت یک شادی
کرسی داغ، لاله سوزهای آبی و سبز، قیسی و پسته و بادام، قصه های شیرین مادربزرگ، شب زنده داری و در کنار هم شاد بودن مدل اصیل جشن شب چله است.
رضا حاذقی ۲۰ساله و مجرد که در یکی از میوه فروشی های سرچشمه تهران مشغول انتخاب آناناس برای مشتری است، می گوید: «به جز انار و هندوانه این روزها خرید آناناس، ازگیل و خرمالو هم باب شده است. سطح خرید خانواده ها تفاوت دارد، یکی آناناس هم می خرد و دیگری به خرید هندوانه اکتفا می کند، چون امسال انار خوب بسیار گران است.»
از او می پرسم: واقعاً برای شادی شب یلدا باید خرید سنگین و آنچنانی داشت؟ وی با خنده پاسخ می دهد: «نه، دل خوش که باشد، همه چیز حل است.»
دوباره می پرسم: دل خوش چه تعریفی دارد؟ وی با مکث کوتاهی می گوید: «شب یلدا شب اوج کارمان در میوه فروشی است. من حداقل ساعت ۱۲ شب خانه هستم. تا آن موقع همه خوابیده اند. دل خوش یعنی فرصت داشته باشی کنار خانواده ات بنشینی!»
کمی آن طرف تر پشت ترافیک سنگین خیابان، مهسا همتی روی موتورسیکلت پدرش نشسته و دوتا هندوانه چاق و چله در دست دارد. مهسا نوجوان ۱۲ساله ای است. او معنای دل خوش را این گونه برایم می گوید: «جیب پدرم چاق باشد. کلی خوراکی رنگی داشته باشیم و مامانم هم که کلیه اش درد می کند، خیلی زود خوب شود.»
میوه فروش های دیگر هم که کنجکاو شده اند، به جمع کوچک ما سرک کشیده و اظهارنظرهای پراکنده ای دارند. یکی از آنها از جلو دوربین فرار می کند! به چهره اش نیم نگاهی می اندازم، بسیار خسته و چشمانش قرمز است. وی می گوید: «۲ صبح می روم میدان میوه و تره بار، ۸صبح هم مغازه را باز می کنم و تا یک و دو شب فروش داریم. هیچ وقت خانواده ام را درست و حسابی نمی بینم. ما با جشن و سرور و شادمانی مردم هم دل شادیم.»
● شب یلدا از نگاه تاریخ
منیره غلامی توکلی کارشناس ادبیات فارسی با ورق زدن متون تاریخی و ادبی کشورمان توضیح می دهد: «یلدا، شب زایش مهر است. ریشه این باور و اعتقاد که در جامعه صنعتی و متمدن امروزی با نام شب چله معروف است، به اساس گذران زندگی مردم کشاورز و چوپانی برمی گردد که چنان به گذشته ایام و سپری شدن فصل های سال دقت داشتند که براثر تجربه کارهای خود را با گردش خورشید، تغییر فصول، بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت حرکت ستارگان تنظیم می کردند. کم کم با گذشت فصول سال و تغییر ساعات روز و شب، این اعتقاد برایشان پیدا شد که نور و روشنی با ظلمت و تاریکی در نبرد و کشمکش هستند و گاه خورشید پیروز میدان است و ساعات بیشتری در پرتو خود مردم را نیرومند نگه می دارد و گاه از تاریکی شکست خورده و ساعات کمتری می تواند پرتوافکنی کند.»
توکلی به فراز و نشیب های پاس داشت شب یلدا اشاره کرده و می گوید: «یلدا، واژه ای سریانی به معنای میلاد عربی است. رومی ها خود واژه ناتالیس را به معنای تولد داشتند، اما سریانی ها واژه یلدا را با خود به ایران آوردند و ایرانیان که این شب را شب تولد مهر می دانستند، آن را با تلفظ سریانیش پذیرفتند. مراسم تولد مهر به عنوان یک روز مقدس با آیین مهری به اروپا رفت. رومیان و اغلب کشورهای اروپایی بیست ویکم دسامبر را که برابر با اول دی ماه بود، جشن می گرفتند. مسیحیت بر دین مهر غلبه کرد، در آن برهه جشن تولد و تعمید مسیح روز ششم ژانویه گرفته می شد، اما کم کم با نفوذ مسیحیت و جذب بسیاری از آداب و رسوم مهری در آن، میلاد مهر- که به اعتقاد مهرپرستان نجات دهنده بشریت در آخرالزمان خواهد بود- به مسیح منتسب شد. در واقع کلیسای روم نتوانست با فشار بر جشن تولد مهر غلبه کند. پس آن را روز زایش مسیح اعلام کرد که تا امروز نیز باقی مانده است. بنابراین یلدا با نوئل (Noel) اروپایی که به دلیل اشتباهات سده چهارم در محاسبات سال کبیسه در ۲۵دسامبر تثبیت شده، همان شب یلدا یا شب چله ایرانی هاست.
● آرزوهای شب چله
آجیل شب یلدا شامل برگ زردآلو، هلو، قیسی، خرمای زاهدی، فندق، کشمش، توت خشک، انجیر آردی، باسلوق است که به گفته آجیل فروش می توان رویش را با بادام هندی و پسته تزئین کرد.
یکی دیگر از همکاران فروشنده از آن سوی مغازه در حالی که بسته های شکلات را جابه جا می کند، بلند می گوید: «الان مردم شکلات، سوهان، مسقطی و از این جور چیزها هم می برند.»
وقتی از صاحب مغازه سؤال می کنم: آرزویتان در چنین شبی چیست؟ پاسخ می دهد: «سلامتی خانواده و پیروی از ائمه اطهار(ع)، دیگر هیچ چیز نمی خواهم.»
وی دل خوش را در بدهکار نبودن به مردم چه از لحاظ مادی و چه از لحاظ معنوی تعریف کرده و این که حق الناس بر گردنمان نباشد.
علی ابدی نیز که سال ها در صنف آجیل فروشان مشغول به کار است، توضیح می دهد: «در گذشته شب یلدا بیشتر با شیرینی جات برگزار می شد. آن روزها وسط هلوی خشک و گلابی خشک را با پودر قند و گردو پر می کردند و چنین چیزهایی به اصطلاح روی بورس بود، اما الان بیشتر به پسته، بادام و انجیر ساده تمایل دارند.»
وی آجیل شب یلدای مغازه شان را متشکل از قیسی، برگه زردآلوی خشک، مویز، فندق، گردو، پسته، قطاب، توت خشک و بادام هندی توصیف کرده و قیمت هر کیلو از آن را ده هزار تومان اعلام می کند. البته برای قشر کارمند هم تمهیداتی در نظر گرفته اند، من جمله این که بسته های کوچک نیم کیلویی آجیل تدارک دیده اند و هر بسته ۵هزار تومان قیمت خورده است.
ابدی آرزوی شب یلدایش دو چیز است: «شلوغی کمتر شهر تهران و اعصاب راحت!»
● پیوند هویت تاریخی با آموزه های دینی
محمدرضا جلیلی استاد دانشگاه تهران (رشته الهیات گرایش علوم قرآن و حدیث) با اشاره به این که در جشن شب چله به نوعی به یکدلی، اتحاد و انس دست پیدا می کنیم، می گوید: «صله رحم یکی از آداب حسنه چنین شبی است که در دین مبین اسلام نیز به آن مؤکداً سفارش شده ایم. اساساً دین اسلام هدفش ایجاد همدلی است که در شب یلدا مصادیق آن تحقق پیدا می کند. متأسفانه امروزه بسیاری از ابزار پیشرفت بشر، اعضای خانواده و دل ها را از هم دور کرده است.»
این استاد دانشگاه ادامه می دهد: «بعضی از مغرضان در تلاش هستند چهره تیره و اندوهباری از دین اسلام ارائه دهند، در حالی که اسلام با تمام توان می کوشد طعم شادی حقیقی را به جان های خسته بچشاند. در شب نشینی های خانوادگی می توانیم از فضای صمیمی به وجود آمده برای تقویت الفت ها، مشورت و تعالی معنوی روح بهره بگیریم. صحبت های ادبی، علمی و فرهنگی داشته باشیم. دعاهای دسته جمعی بخوانیم. روح خسته خود را از ظلمت درون رهانیده و به سپیده وصال حضرت دوست برسیم. به جای پرداختن به حرف های بیهوده و غیبت ها پای کلام حافظ بنشینیم و تفکر کنیم.»
جلیلی به نقش رسانه ها در ارائه برنامه های سازنده برای چنین شبی اشاره کرده و می گوید: «هرگاه بین هویت تاریخی ملتمان و مضامین دینی پیوندی ایجاد کردیم، بهترین تصویرها آفریده شد. بهتر است از طریق رسانه ها برای سنت های حسنه خود فرهنگ سازی داشته باشیم.»
این استاد علوم قرآنی با اشاره به کلام شیوای آیت الله مجتهدی که فرمودند: آنکه سحر ندارد، انگار هیچ ندارد، می گوید: «در قرآن به شب چندین بار قسم یاد شده است. شب هم مایه آرامش است و هم اگر خودسازی نداشته باشیم، اسیر وسوسه های شیطان خواهیم شد- همان طور که می دانید بیشتر جرائم در شب اتفاق می افتد- بنابراین به جاست تلاوت قرآن داشته باشیم و دو رکعت نماز شکر به جای آوریم، این گونه شادی واقعی را در عمق روح خود احساس خواهیم کرد.»
● تجملات شادی آفرینی نمی کنند
عباس اسماعیل گل روانشناس معتقد است در چنین جشن هایی به دلیل تحقق سنت حسنه صله رحم، بسیاری از رنج های روحی التیام یافته و بهداشت روانی افراد تضمین می شود. اسماعیل گل به آنهایی که در طول روزهای گذشته با هم مشاجره رودر رو یا غیرمستقیم داشته و قهر بوده اند، توصیه می کند: «از شادی چنین شبی می توان برای آشتی دوباره و با هم بودن بهره گرفت. بهتر است کدورت ها را کنار گذاشته و به پیوند روح و یکی شدن فکر کنیم. فلسفه زندگی وقتی «برای هم زندگی کردن» قرار بگیرد، خودخواهی ها کنار گذاشته می شوند و خورشید معرفت از افق اندیشه مان متولد خواهد شد.»
این روانشناس در ادامه می گوید: «مردم خریدهای سنگین و پذیرایی های آنچنانی را محل شادی تصور نکنند. شادی فرآیندی است که از رضایت خاطر و داشتن دل خوش نشأت می گیرد. دل خوش برای هر فردی تعاریف خاص خودش را دارد، اما سلامتی و اخلاق خوب داشتن دو عامل اصلی ایجاد دل خوش است.»
● رودر رو با جدایی های مدرن
منیره غلامی توکلی کارشناس ادبیات فارسی دلیل شب زنده داری ایرانیان را در آخرین شب پاییز نه برای دفع نحوست (خرافه ها) بلکه بهانه ای برای یک دقیقه بیشتر در کنار هم ماندن، ابراز علاقه به هم و بازدید از بزرگان عنوان می کند. وی می گوید: «ایرانیان در تقویم ذهنی خود دو شب چله را جای داده اند. چله بزرگ و چله کوچک. چله بزرگ از اول دی ماه است تا دهم بهمن ماه و به دلیل فزونی سرما به بزرگ معروف است و چله کوچک از دهم بهمن است تا بیست اسفند که به دلیل کاهش شدت سرما به چله کوچک معروف شده است.»
توکلی ادامه می دهد: «قدمت این جشن فرهنگی و اهمیت آن در برخی از کتب و اشعار شاعران نامی چون سعدی، حافظ، سنایی، عنصری، مسعود سعد واضح است که ادبیات را وارد مراسم شب چله کرده اند. پیران و بزرگان در ساعات هم نشینی شاهنامه می خوانند و جوانان و مردان و زنان اهل دل برای سال جدید خود تفال حافظ می زنند.
اگرچه دنیای صنعتی و دهکده جهانی دیدارها را کم کرده است. اگرچه تلفن های همراه با فن آوری تصویری انسان ها را دلتنگ با هم بودن نمی کند. اگرچه یخچال های آنچنانی همه میوه ها را تازه نگه می دارند و اگرچه قلب خاکستری شهر، دل ما را آهنی کرده است، اما در شب یلدا، در کنار هم و دست در دست هم با گفتن شادباش و خوردن هندوانه، خوردن انار به کنایه از روشنی و تخمه و آجیل برای ابراز شادی با بی محلی به همه ظلمت ها، شب شادی را برای خود رقم می زنیم.»
تیمور مالمیر دکتری ادبیات فارسی از سنندج اندیشه مبارزه با گذر زمان را برای انسان امروز دارای اهمیت ویژه ای توصیف کرده و می گوید: «به جز شادی که ممکن است در برگزاری چنین مراسمی حاصل شود، توجه به اتحاد ملی نیز ترس از فراموش شدن در گذر زمان را پاک می کند.
وقتی همه اعضای یک ملت با شادکامی در کنار هم قرار می گیرند، منش آنها تا سالیان درازی برای سایر اقوام و ملت ها الگو خواهد شد.»

منبع : روزنامه کیهان