مسجد؛ جلوه‌گاه هنر اسلامی

که گفت در اسلام دین را با هنر سازگاری نیست؟بر عکس ,این هر دو یکدیگر را در آغوش می کشند.وآن هم در مسجد.خدای اسلام-الله تعالی-نه فقط رحیم وحکیم است بلکه جمیل هم هست واز همین رو دو سندار جمال.
یک نظر به بعضی مساجد کهن نشان می دهد که این بناهای با شکوه والا که به پیشگاه خداوند اهدا شده اند,درخور آن اند که جلوه گاه هنر اسلامی تلقی می شوند.هنرمندان بی نام وناشناس این مساجد که تمام هستی خویش را وقف خدمت خداوند کرده اند.,از همان شوق مقدسی کرم بوده اند که استادان رنسانس را مشتعل می داشته است.واز این رو مثل آن ها با شوری تمام می کوشیده اند تا بهترین تصوری را که از زیبایی داشته اند,در طی این آثار مقدس جلوه وتحقق بخشند.
حقیقت آن است که معمار مسلمان در روزگاران گذشته هر زیبایی را که در اطراف خویش می دید,اگر آن را در خور عظمت وجلال خدا می یافت سعی می کرد تا به هنگام فرصت برای آن جایی در مسجد باز کند.
در عهد پیغمبر (ص) مسجد جایی بود که مسلمانان آن جا جمع می شدند.پیغمبر(ص)در همان جا کارهای امت را حل وفصل می کرد.
قدیم ترین مساجد که فاتحان عرب در بصره ,کوفه وفساط به پا کردند ,نزدیک بود به دارالاماره زیرا که مسجد تنها عبادتگاه قو م نبود.؛محلی بود برای اجماع مردم .چنان که نام آن (جامع)نیز به درستی از این امر حکایت دارد.
در دوره های بعد اهل حدیث حلقه های خودرا در مسجد بر پا می کردند وصوفیه هم برای اعتکاف در مسجد خلوت می گزیذند.
در مساجد حوزه هایی بود برای مقابله وتلاوت که در آن ها تجوید وقرائت قران نیز تعلیم می شد.چنان که حلقه های اذکار-ذکرنام خدا-هم در مساجد تشکیل می یافت.
در بعضی مساجد مجموعه های حدیث قرائت وتعلیم می شد.
این فواید گوناگون سبب می شد که بنای مسجد ,هم راحت باشد وهم سودمند,بدین گونه در این انبیه ی عالی که به خداوند اهدا شده بود.هنر معماری مفهوم انتزاعی را با هدف انتفاعی درهم آویخت.البته تنوع واختلاف نژاد اقوامی که سرزمین آنها به وسیله ی اسلام فتح شد.از اسباب تنوع شیوه ی معماری در بین مسلمین بود.شک نیست که اولین معماران قدیم اسلام برای ان که تصوری را که از زیبایی داشته اند تحقق بخشد.وسیله ی دیگری نداشته اند.جزآن که شیوه ی هنر قو وکشور خود ؛ایران-بیزانس-هند-شام ومصر را مورد استفاده قرار بدهند.اما البته این گونه عناصر واجزا که از معماری قدیم تر اخذ می شد,رفته رفته با هدف های دین جدید تطبیق می یافت ودر تحول معماری اسلامی تاثیر می بخشید.
در بنای بسیاری از مساجد هنرهای مختلف به هم در آمیخته است؛معماری در توازن اجزا کوشیده شده است؛نقاشی به نقوش والوان کاشی ها توجه کرده است؛خویش نویسی ,الواح و کتیبه ها را جلوه بخشیده است؛شعر وموعظه ها وماده تاریخ ها را عرضه داشته وموسیقی هم برای آن که از دیگر هنر ها باز نماند.در صدای موذن وبانگ قاری وواعظ مجال جلوه گری یافته است.حتی صنعت های دستی هم برای تکمیل وتزئین این مجموعه ی الهی به میدان آمده اند.
فرش های عالی ,پرده های گران بها,قندیل های درخشان منبت کاری ها وملیله دوزی ها نیز در تکمیل زیبایی وعظمت مسجد نقش خودرا ادا کرده اند.
بدین گونه مظاهر گونه گون فرهنگ وهنر اسلامی ,در طی قرن های دراز چنان در بنای مسجد مجال بروز یافته است که امروز یک مورخ دقیق وروشن بین می تواند تنها از مطالعه ی در مساجد ,تصویر روشنی از تمدن وتاریخ اقوام مسلمان عالم را پیش چشم خویش مجسم کند.
در طول نسل ها وقرون ,در فاصله ی آفاق مختلف هنر اسلامی ملحبی پاک تر ونمایشگاهی امن تر از مسجد نداشته است.
البته احیای هنرهای قدیم برای ترمیم واصلاح آن چه از ابنیه ی خدایی فرسوده شده است.
امروز ضرورت تمام دارد.از آن جا که در بنای این آثار عظیم شیوه های معماری وهنری اقوام مختلف اسلامی به هم آمیخته است.برای ترمیم وتعمیر هرآن چه امروز از آن جمله در حال ویرانی است نیز بی شک حاجت به تجدید همکاری های قدیم است.
بدین گونه ،امید آن است که دوستی ها ودلنوازی های امروزنویدی باشد برای دوستی ها وهمکاری های آینده...
من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم ودر زیر این گنبد قرا گرفتم ،متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد ومسجد است؛چون در زیر این گنبد به خوبی می توان به شاهکار فناناپذیر وخلاقانه ی ایرانی ها پی برد وبه عظمت مسجد وگنبد آن اعتقاد پیدا کرد.من از آن به بعد بارها به مسجد جامع اصهان رفتم وبا تماشای گنبد این مسجد ,زبان به تحسین گشودم وعشق وعلاقه ی خود را به اصفهان روز افزون دیدم .به همین جهت بعد از این که دیده بر هم نهادم ,جسدم در این خاک مقدس دفن کنند.

یاداشتی از
پروفسور آرتو آپهام (پوپ)باستان شناس
منبع :بر گرفته از کتاب (از چیزهای دیگر)نوشته دکتر عبدالحسین زرین کوب.
مجتبی وحیددوست