اسطوره ها و موسیقی نواحی ایران

وای کردن، موی کندن و روی خراشیدن و بر سینه چنگ زدن و بر سر زدن از سوی مردان و زنان است که هماره با آوازهای ویژه و نالشهای متفاوت به طور جمعی به اجرا در می‌آید، با رجوعی بسیار ساده به مدارک و اسناد بازمانده از تاریخ فرهنگی پیش از اسلام درمی‌یابیم که وای در اساطیر تفک‍ّر زروانی نقش پراهمیتی داشته است. وای ضمن آنکه بر اساس نظر آر، سی، زینر خود موضوع یک ی‍َشت کامل بوده۱ ظاهراً ایزد جماعتی بوده که هیچ ارتباطی با جامعهٔ اصیل زرتشتی نداشته‌اند.
زینر معتقد است که جنبهٔ بد شخصیت او در میان زرتشتیان مزداپرست آن‌قدر بارز بوده که مجبور شدند شخصیت او را دو بخش کنند، یکی وای سودر‌َسان که در کنار اهورامزدا عمل می‌کند و دیگری وای آسیب‌رسان که کمی بهتر از یک دیو مرگ است۲.
در عهد ساسانی، وای، ایزد جنگ و جنگاوران به شمار می‌آمده و از وی با عنوان ایزد ارتشتاران یاد شده است. از آنجا که در سروده‌های ریگ‌ودا نیز سرود کاملی مربوط به وای را مشاهده می‌کنیم، پس وای قدمت دیرینهٔ خود را می‌یابد.
زینر در پژوهشهای خود این نظریه را عنوان می‌کند که، از نظر کیهان‌شناسی، وای به عنوان فضای میان قلمرو روشنایی و قلمرو تاریکی یا به عنوان نبوغ مسلط آن قلمرو محسوب می‌شود، به جز ستیزی که بین دو نیروی خوبی و بدی در او رخ می‌دهد، مسئلهٔ خوبی و بدی برای الهیون عهد ساسانی تا آن حد که برای تقسیم شخصیت او لازم می‌آید مطرح نمی‌شود، او به هر صورت خدای مرگ بوده است و به استثنای تباه‌سازی روح، مرگ، بزرگ‌ترین بدی‌ای است که می‌تواند بر یک مزدیسنی معتقد غلبه نماید، در چنین موقعیتی ایزد مرگ می‌بایست صورتی دیوی پذیرد و می‌توان حدس زد برای دلجویی از مردمی که او را به عنوان خدای برتر پذیرفته بودند و در مسیر دگرگون‌سازی قرار داشتند مردان مبل‍ّغ زرتشتی در عهد ساسانی وای نیک را خلق کرده باشند، وایی که کارش استقبال از ارواحی بود که از چنگ وای ب‍َد، نجات یافته بودند۳.
با این پیشینهٔ اساطیری از ایزدمرگ، امروزه در آیین وای در مناطق زاگرس و اقوامی که در آنجا می‌زی‍ند، درمی‌یابیم که چرا آواها و نواهایی که می‌شنویم دل و گوشمان را آزار نمی‌دهند بلکه جذبمان می‌کنند و هنگامی که با حرکات توأم می‌شوند چقدر دیدنی می‌شوند. آنچه که بدین عنوان تحت آیین ویژه بر قومی می‌گذرد، جای پژوهشی مدو‌ّن و دقیق توسط یک گروه دارد که به دلیل اهمال از سوی دستگاههای فرهنگی و هنری تا کنون چنین حرکتی صورت نگرفته است.
آنچه که در این وجیزه می‌آید اندکی است از دانش ایرانیان در عهد باستان که آن را به جهان هستی ارائه کرده‌اند، ایرانیان در عهد باستان وای را فاصلهٔ بین زمین و آسمان می‌دانستند، دکتر مسعود جلالی‌مقدم در اثر خود دربارهٔ خصایص وای چنین می‌نویسد: آریاییان او‌ّل‍یه به وای دو خصیصه را نسبت می‌دادند؛ یکی اینکه باد واقعی است که می‌وزد و در شکل طوفان با قدرت و سرعت به جلو می‌شتابد و هیچ مقاومتی در برابرش ممکن نیست، دیگر اینکه اصل نخستین‌ِ حیات است. ‌در تمامی موجودات زنده ن‍َف‍َس حیاتی است و در عالم نیز ن‍َف‍َس حیاتی است و همان بادی است که تمامی موجودات زنده در هنگام مرگ بیرون می‌دهند.۴
برای وای در ی‍َشتها از ۱۵/۴۶ تا ۴۸ هم نامهای بسیار و هم صفات مختلف تعریف شده است، مانند: ستیزه‌شکن، فع‍ّال بر ضد‌ّ دیو، به یکبارگی شکست‌دهنده، قوی‌ترین، دلیرترین، سخت‌ترین، موج‌انگیز، زبانه‌کشنده. اندیشهٔ نیایش برای باد توسط کشاورزان کویر ایران ریشه در خصیصهٔ نخستین اسطورهٔ کهن‌ِ وای دارد و با نگرشی به بندهش بزرگ، بخش ۱۳۲، بند ۸ حقیقت روشن‌تر می‌گردد، در آنجا چنین آمده که: اهریمن خطاب به دیوان فریاد برآورد که، بیایید و این باد اروند و دلیر و آفریده‌شده به دست ا‌َه‍ُرمزد را بمیرانید، زیرا گر شما باد را بمیرانید، پس تمام آفرینشها به دست شما میرانده خواهد شد و در این نبرد وای درنگ خدای به کمکش نیامد، باد گیج بیفتاد، به سبب کوتاهی‌ِ وای در کمک به باد، اکنون باد گاه تند و گاه آرام می‌وزد.
اگر به یسنای متأخر و وندیداد بنگریم و ستایش وای را در نظر آوریم، می‌توان به این گمان رسید که چرا کشاورزان منطقه به عنوان مثال، شهرستان ابرکوه به هنگام فرا رسیدن فصل خرمن، جهت وزیدن باد موافق جهت باد دادن محصولات غل‍ّه‌ای، آیین نیایش باد را، تحت عنوان «حیدرباد» Heydarb&#۲۵۷;d انجام می‌داده‌اند و از خداوند درخواست می‌کرده‌اند که جهت بهتر حاصل گرفتن از زمین و ک‍ِشت، بادهای موافق بفرستد. این آیین بدین‌گونه اجرا می‌شده که یک نفر تک‌خوان به عنوان آیین‌خوان، متن نیایشی را اجرا می‌کرده و جمع کشاورز حاضر در آیین نیازخوانی را به صورت گروهی پاسخ می‌داده‌اند.
گرچه هنگامی که بر متن کنکاش کنیم درمی‌یابیم که یک توارث فرهنگی از یک آیین نیک به آئینی بس نیکوتر: دین جدید (اسلام) صورت پذیرفته و این نشان‌دهندهٔ آن است که آیینهای برتر با درون‌مایه‌های سجایای برین همواره در طول تاریخ ادامه داشته‌اند و فقط به لحاظ ساختاری تغییرات نوین مبتنی بر اندیشه‌های نو در آن صورت گرفته است.
خصیصهٔ دوم اسطورهٔ وای در مبحث موسیقی‌درمانی ایران به ویژه در مناطق جنوب و شرق ایران توارث یافته و در اندیشهٔ نحله‌های فلسفی به شکلی زیبا رخ نموده است.
در این ارتباط نظریهٔ زینر را باید مورد تو‌ّجه قرار دهیم. او می‌گوید وای ایزد غالب (برتر) مردمی بوده که به احتمال زیاد در شرق ایران می‌زیسته‌اند.۵
در پایهٔ آیینهای موسیقایی‌درمانی چون زارنجی، زار، نوبان، گوات، پری‌خوانی که از منطقهٔ دشت ترکمن تا حدود اهواز را در برمی‌گیرد، این باد است که در گونه‌های مختلف بر انسان چیره می‌شود و او را از حریم نیکی و روشنایی به ورطهٔ بدی و ترس و تاریکی می‌کشاند. به همین سبب بادها، هم دارای گونه‌اند و‌َ ه‍َم دارای زیرشاخه‌های گونه‌گون، که برای هر کدام از آنها شخصیت و تعریف مذهبی و باورشناختی دارند.
چونان باد سی‍ّد، باد بحری، باد جنگلی، باد‌ِ حب‍ْشی، باد کافر، باد مسلمان، باد ج‍ّن و ... نتیجه نهایی آنکه به همان شکل که جهت بازیابی آثار باستانی کاوش و پژوهش دارای اهمی‍ّت است بازنگری پژوهشی در آیینها و هسته‌های ریشه‌ای آنها، بسیار لازم است، به گونه‌ای که می‌توان در دل آیینها ریشه‌های اساطیر و تاریخ معنوی ایرانیان را یافت و به جهانیان نشان داد.
یک آیین می‌تواند به اندازه یک م‍ُهر باستانی و یا کتیبه‌ای کهن ارزش دیرینه‌شناسی داشته باشد که امیدوارم چنین حرکتی هرچه سریع‌تر از سوی ارگانها و نهادهای دولتی با حمایت از پژوهشگران شکل یابد. ان ‌شاء ‌الله.

پی‌نوشت:
۱. زروان، ص۱۳۹
۲. همان منبع، ص۱۳۹ و ۱۴۰
۳. همان منبع، صص۱۴۴، ۴۵
۴. آیین زروان، ص۲۱۱، به روایت از روایات داراب هرمزدیار، ص۷۴
۵. زروان، ۱۴۷
منابع و مستندات
۱. زروان یا معمای زرتشتی‌گری، نوشتهٔ آ.سی.زنر، ترجمه دکتر تیمور قادری، فکر روز، ۱۳۷۵، چاپ دو‌ّم.
۲. آیین زروان، مسعود جلالی مقدم، امیرکبیر، ۱۳۸۴، چاپ او‌ل.
۳. بندهش، مهرداد بهار، نشر توس، ۱۳۶۹، چاپ او‌ّل.
۴. گزیده‌های زادسپرم، ترجمهٔ محمدتقی راشد محصل، نشر مؤسسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶.
۵. پشتها، گزارش ابراهیم پورداوود، به کوشش بهرام فره‌وشی، نشر دانشگاه تهران، ۱۳۵۶.
۶. یسنا، گزارش ابراهیم پورداوود، به کوشش بهرام فره‌وشی، نشر دانشگاه تهران، ۱۳۵۶.

منبع : سایت سیمرغ