گیوه بافی درشهرستان بروجن استان چهار محال و بختیاری

گیوه این پای افزار کهن از قدیمی ترین صنایع دستی این مرز و بوم به شمار می آید.در مورد تکامل این هنر صنعت متاسفانه اطلاعات کمی در دسترس می باشد.البلخی تاریخ نویس معروف در سال ۱۱۰۵ میلادی متذکر میشود که غندیجان (جمیله امروز)در فارس در صنعت گیوه بافی مشهور بوده،و در سال ۱۳۴۰ میلادی که مستوفی جغرافی نگار از آنجا بازدید کرده می نویسد که پیشه گیوه بافی در اوج تکامل بوده است.
گیوه یک پای افزارقدیمی راحت و سازگار با آب و هوای معتدل ایرانی است که البته با زحمت فراوان تهیه شده و حاصل دست رنج چندین نفر اعم از زنان و مردانی است که هنرمندانه کوشیده و با هنر و سلیقه و البته مهارت فراوان خود کفشی را آفریدند که با داشتن خصوصیاتی چون خنک،سبک و قابل شستشو بودن در بین افرادی همچون روستائیان و کشاورزان پذیرفته شده و سالهای متمادی از گذشته تا کنون مورد استفاده قرار گرفته است.این پای افزار از ساده ترین مواد تهیه شده و با ساده ترین روشها نیز ساخته و پرداخته می شود.مراحل ساخت و تولید گیوه حدوداٌ ۲ روز طول می کشد که در ۴مرحله چرم سازی رویه بافی ،تخت کشی،و گیوه دوزی خلاصه می شود که در ادامه این نوشتار مراحل ساخت به تفصیل ارائه خواهد شد.
● مختصری از تاریخچه گیوه بافی در بروجن از زبان استادکاران
از قدیمی ترین اشخاص که از اساتید این حرفه در شهرستان محسوب می شوند مرحوم غلامحسین و غلامعلی شهبازی ومرحوم قنبرعلی رزازی بودند که البته در آن زمان گیوه بافی شغل غالب مردم بود.تا اوایل سال ۱۳۳۲ که هنوز از کارخانه کفش خبری نبود گیوه رونق و خواستار زیادی داشت و نیز چون که منطقه ما یک منطقه ییلاقی بوده و البته هست وجود ایل به رونق و فروش هرچه بیشتر گیوه کمک شایانی می کرد. بیشتر اساتیدی که در این حرفه مشغول بوده و هستند هیچ وقت تمام مدت کار خود را در یکجا نبوده اند بلکه در بین شهرهایی مثل بروجن ،شهرکرد،فارسان در رفت وآمد بوده اند.از دیگر اساتید می توان به آقایان ناصر ولیان،کرمعلی منصوری،الیاس شبانی،محمدعلی شبانی،قربانعلی طاهری،محمد تقی تقی زاده،رمضان رزازی،مقدسی و برادران پورحیدر و مرحوم بمانعلی رزازی اشاره کرد که البته بعضی هنوز مشغول و بعضی به حرفه دیگر روی آورده اند.
● مراحل ساخت گیوه
۱) چرم سازی
ابتدا پوست گاو را که از بدنش جدا و کاملاٌ تمیز شده است به درون حوض آبی انداخته و مدت یک هفته می گذارند تا خیس بخورد و سپس آن را وارد حوض دیگری از محلول آب و آهک گذاشته و هر ۳ الی ۴ روز پوست را زیر و رو کرده تا محلول به همه جای آن برسد پس از گذشت یک ماه که پوست در آب و آهک ماند آن را خارج کرده و ۲روز در محلول آب و زاج و نمک می گذاریم و وقتی خشک شد آن را با پی و چربی های داغ شده چرب می کنیم و مدت ۲ تا ۳ روز در معرض آفتاب گذاشته تا چربی جذب شود. از این چرم برای کمری،نقاب و پاشنه گیوه و... استفاده می شود.البته گیوه بافان قبل از استفاده از چرم آن را مدت ۲ ساعت خیسانده و سپس بکار می گیرند.
۲) رویه بافی
برای شروع رویه بافی ابتدا ته اندازی می کنند.تعداد دانه های ته اندازی به طور تجربی با مساوی قرار دادن اندازه پهنای دورتادور ۲ انگشت سبابه و وسط در کنار هم با مقدار دانه بافته شده بوده است.همین طور که به رج بعدی می رسیم ابتدا ۳ دانه در رج اول بعد ۴ دانه در رج دوم و همین طور رو به بالا اضافه می کنیم تا اینکه به رج ۶۰ برسیم اکنون بافت سینه رویه تمام شده و شروع به بافتن پاشنه می کنیم که ۹ رج است این ۹ رج وقتی کامل شود آخرین رج آن رجی همتراز و به اصطلاح در یک خط صاف خواهد بود. از اینجاست که بافت ۹ رج برای دور ساق پا شروع می شود.
پس از تمام شدن این رجها روی رج یکی به آخر مانده یک رج زنجیره بافی می کنند.
نخ مورد استفاده رویه بافان نخ پنبه ای ۳لا و سوزنی بلند و باریک می باشد.گفته می شود زنان یک جفت رویه را ۲ روز می بافند و رویه بافی شغل اکثر زنان بروجن در قدیم الایام بوده است.
۳) تخت کشی
در ابتدا باید گفت که در صنعت گیوه بافی ۲ نوع تخت داریم یکی لاستیکی و دیگری تختی که تخت لاستیکی حاصل صنعت و تختی که در ذیل روش ساخت آن آورده می شود دستی بوده و موضوع این قسمت از تحقیق ما می باشد.تخت گیوه را از پارچه های کتانی محکم، کرباس و یا پارچه های کهنه می سازند به این ترتیب که ابتدا آنها را به شکل نوار نوار می برند طول این نوارها به پهنای تخت مورد نظر بستگی دارد این نوارها را مرتب پشت سر هم قرار داده و با درفش وسط آنها را سوراخ کرده و دوال چرمی را از آن رد می کنند.
با این کار این نوارها بهم دوخته شده پاشنه جلو و عقب که هر دو چرمی بوده و البته عقبی از جلویی پهنترمی باشد(پاش لنجه)هم به کف تخت وصل می شود.
درفش ها را داخل خاکستر می گذارند تا داغ شده و راحت از بین نوارها عبور کند و کار تخت کشی بی عیب و نقص و در کمال مهارت و تمیزی انجام شود.
کار دوال رد کردن را چندین بار انجام می دهند تا اتصالات به خوبی صورت گیرد وقتی کار دوال رد کردن تمام شد با نمد خیس تخت را نمدار کرده و با شفره روی تخت می کشند تا سطح تخت همتراز شود و ریش ریش های حاصل از جدا شدن تار و پود پارچه ها ریخته شده و اطراف آن مرتب شود.
سپس با نخ و سوزن اطراف تخت را به روش کج بافی می دوزند تا هیچ نخی بیرون نزند یا به اصطلاح در نرود و نوارها شکافته نشود.
اکنون با مشته روی تخت می کوبند و مرتب با نمد خیس تخت را نمدار می کنند و شفره می کشند.اکنون مخلوطی از کتیرا ورنگ جوهری سورمه ای را آماده کرده روی تخت می ریزند و با شفره آن را سرتاسر تخت پخش می کنند تا به طور یکدست وصاف به همه جای تخت رسیده و نفوذ کند.
هم اکنون تخت آماده عرضه به گیوه باف می باشد قابل ذکر است مراحل یاد شده تا آماده شدن تخت حدود ۲ روز طول می کشد.
۴) گیوه بافی
اولین کار در شروع گیوه بافی دوختن کمری،دوری(بانه،چرم) که تسمه ای چرمی است به دورتادور تخت می باشدبه این صورت که ابتدا با درفش سوراخی در دوری و تخت ایجاد کرده و سپس با نخ و سوزن می دوزند.
پس از آن یک تکه چرم به شکل مثلث که قبلاٌ بریده شده را برای قسمت پشت پاشنه پا به انتهای تخت می دوزند گاهی هم برای زیبایی از چرم های رنگی روی آن دوباره دوزی می کنند.
سپس قالب های چوبی را داخل تخت گذاشته و رویه را روی آن می کشند و شروع به دوختن رویه به دورتادور تخت می کنند.
پس از آن با مشته محکم روی گیوه می کوبند تا رویه شکل قالب را به خود گیرد.جلوی قالب پوزه باریک و پشت آن که البته متشکل از چند قالب مکعبی است،مستطیلی است که با اندازه گیوه همخوانی دارد.بعد از دوختن کمری و رویه که با درفش(دروش )کوتاه تیغه گردی انجام می شودقسمت اضافه دوری را به روی نوک گیوه برگردانده و با نخ و سوزن به رویه می دوزند چون این قسمت در برابر سنگ محکمتر است به سنگ بر یاد می شودهمچنین قسمت اضافی در انتهای دوری را هم به پشت گیوه می دوزند.
برای بریدن نخ و یا چرم اضافه از شفره استفاده می کنند و برای تیز کردن کش کارد و شفره از سنگ های آهکی کف رودخانه ها استفاده می کنند.

با تشکر از اساتید محترمی که مرا در این تحقیق یاری فرمودند:
آقای تقی زاده
آقای رزازی
آقای مقدسی
خانم فیروزی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران