فعالیت هسته‌ای پزشکان ایرانی

بخش اصلی اقدامات حال حاضر پزشكی هسته‌ای در كشور ما را بخش تشخیص تشكیل می‌دهد. در این شاخه، متخصص از طریق انجام اسكن‌ها و تصویربرداری‌های خاص و در بعضی موارد انجام آزمایش خون با روش‌های پزشكی هسته‌ای، اقدام به تشخیص بیماری می‌كند. در تمام این اقدامات تشخیصی از مواد رادیواكتیو استفاده می‌شود و به همین دلیل بیماران باید نكات خاصی را مد نظر داشته باشند.
● اینجا، آنجا، همه‌جا
خوشبختانه طی دو، سه دهه گذشته پیشرفت‌ها در زمینه پزشكی هسته‌ای به اندازه‌ای بوده‌اند كه در واقع هم‌‌اكنون هر قسمتی از بدن را می‌توان با روش‌های مختلف تصویربرداری هسته‌ای مورد بررسی و ارزیابی قرار داد. شاید معروف‌ترین تصویربرداری‌های پزشكی هسته‌ای را اسكن‌های قلب، استخوان، كلیه و تیروئید تشكیل می‌دهند، اما ناگفته نماند كه تمام دیگر قسمت‌های بدن را هم می‌توان با تكنیك‌های پیشرفته پزشكی هسته‌ای بررسی كرد.
در اسكن‌های قلب با روش‌های هسته‌ای خون‌رسانی قلب بررسی می‌شود. این اسكن‌ها از دو مرحله تشكیل شده‌اند كه در اصطلاح به مرحله اول، مرحله استرس و به مرحله دوم، مرحله استراحت می‌گویند.
در این شرایط، نوعی ماده رادیواكتیو كه تمایل دارد به بافت قلب بچسبد، به بیمار تزریق می‌شود و سپس به وسیله دستگاه‌های خاص، اشعه‌های ساطع شده از قلب بیمار ثبت می‌شوند. این اشعه‌های ثبت شده به وسیله دستگاه را مورد پردازش‌های كامپیوتری قرار می‌دهند و تصاویر حاصله از سوی پزشك متخصص در زمینه پزشكی هسته‌ای مورد تفسیر و نتیجه‌گیری قرار می‌گیرد. در نهایت، گزارشی از یافته‌ها و مشاهدات این متخصص به عنوان تشخیص حاصل از تصویربرداری به بیمار تحویل داده می‌شود تا آن را به متخصص قلب خود تقدیم كند
این متخصص نتایج اسكن قلب را در كنار یافته‌های دیگری نظیر اكوكاردیوگرافی، تست ورزش و در صورت نیاز، آنژیوگرافی قرار می‌دهد تا درباره بیمار و اقداماتی كه لازم دارد، تصمیم‌گیری كند.
اسكن قلب نیز مثل هر آزمایش دیگری ممكن است در درصد اندكی از موارد، خطا داشته باشد و بنابراین همیشه می‌توان تا حدودی انتظار داشت كه نتایج، مطلوب نباشند و به همین دلیل حتما باید نتایج اسكن قلب به وسیله متخصص قلب در كنار دیگر یافته‌های بالینی قرار گیرند و سپس نتیجه‌گیری نهایی حاصل شود.
این مشكل تنها مربوط به اقدامات پزشكی هسته‌ای نیست و حتی در اقدامات دیگری مثل تست ورزش ممكن است بسیار بیشتر از روش‌های پزشكی هسته‌ای باشد. هرگونه اقدام تشخیصی مثل آنژیوگرافی، اكوكاردیوگرافی و یا هر روش دیگر در درصدی از موارد با اشتباه همراه است كه این درصد اندك برای تمام پزشكان پذیرفته شده و قابل قبول است و بیماران نیز باید این واقعیت‌ها را بپذیرند.
● تیروئید، معروف‌تر از همه
شاید قدیمی‌ترین اقدامات پزشكی هسته‌ای در كشور ما را اسكن‌های تیروئید تشكیل دهند. هرگاه در بافت تیروئیدی فردی تورم یا بزرگ‌شدگی موضعی وجود داشته باشد، می‌توان با استفاده از این روش‌ها وضعیت عملكرد و تا حدودی ماهیت آن را شناسایی كرد. در گذشته، از ماده ید رادیواكتیو برای این منظور استفاده می‌شد. تیروئید، ‌نوع رادیواكتیو ید را مثل ید معمولی جذب می‌كرد و این مسأله سبب می‌شد كه از آن اشعه‌های گاما ساطع شود.
سپس این اشعه‌ها ثبت می‌شد و تصویری از شكل تیروئید حاصل می‌كرد. بعدها مواد رادیواكتیو دیگری به وجود آمدند كه اگرچه مثل ید به‌خوبی از تیروئید عكس می‌گرفتند اما اشعه كمتری به بدن می‌رساندند و بنابراین مضرات كمتری داشتند. یكی از مهم‌ترین این مواد، تكنسیوم رادیواكتیو است و هم‌اكنون نیز از همین ماده برای تصویربرداری از تیروئید استفاده می‌شود.
● استخوان، هدفی دیگر
بافت استخوان برخلاف تصور، بافتی فعال و پویاست و اسكن هسته‌ای استخوان به‌خوبی میزان این پویایی و فعالیت را به نمایش می‌گذارد. به‌طور مثال، در بیماری كه استخوان او ضربه دیده یا شكستگی استخوان دارد و نیز در بیمارانی كه هرگونه التهاب یا تخریبی در استخوان دارند، بافت استخوان به منظور جبران، شروع به تكثیر و بازسازی می‌كند كه این حالت را به بهترین شكل می‌توان به وسیله اسكن استخوان به تصویر كشاند.
پزشكان از این اطلاعات در تشخیص بیماری‌ها استفاده‌های فراوانی می‌كنند. به‌طور مثال در نظر بگیرید كه یك بیمار دچار سرطان، در بخشی از بدن (نظیر پستان، ریه یا پروستات) است. در این موارد همیشه این احتمال وجود دارد كه بافت سرطان از محل ابتدایی به استخوان‌های بدن فرد دست‌اندازی كند و آنها را درگیر و تخریب كند. اگر قرار باشد این تخریب را از روی درد بیمار یا عكس‌های ساده و حتی سی‌تی‌اسكن تشخیص داد، باید صبر كرد كه بیماری تا حد قابل توجهی پیشرفت كند اما روش‌های پزشكی هسته‌ای در مراحل بسیار ابتدایی می‌توانند درگیری استخوان را نشان دهند و این امكان را مهیا كنند كه در مراحل ابتدایی بیمار را درمان كرد.
همین امر باعث می‌شود كه متخصصان خون و سرطان به كرات و هر از چند گاهی برای بیمار خود درخواست اسكن استخوان كنند تا از میزان پیشرفت بیماری و درگیر شدن یا نشدن استخوان مطلع شوند.
● اما بافت‌های دیگر
دیگر بافت‌های بدن را هم می‌توان با اسكن‌های هسته‌ای مورد بررسی قرار داد. به‌طور مثال كلیه‌ها، غدد بزاقی، مغز، معده، مری، ریه، مثانه، روده و حتی چشم را می‌توان با تجویز انواع خاصی از مواد رادیواكتیو مطالعه كرد اما چون این اسكن‌ها بسیار كم درخواست می‌شوند و موارد مصرف آنها در مجموع چندان زیاد نیست، مردم آشنایی زیادی با آنها ندارند. به‌طور مثال، هر زمان كه پزشك احساس كند مسیر تخلیه اشك یا مسیر تخلیه ادرار دچار انسداد است می‌تواند مقداری ماده رادیواكتیو در چشم یا كلیه وارد كند و سپس سرعت تخلیه آن را محاسبه كند. اگر ماده رادیواكتیو با سرعت مناسب تخلیه شد، نشان‌دهنده این است كه انسداد قابل توجهی در سر راه وجود ندارد و بنابراین اطلاعات باارزشی حاصل می‌شود.‌
● نكاتی كه باید در مركز پزشكی هسته ای رعایت كنید:
۱) اگر باردارید یا شك دارید كه باردار هستید یا نه، حتما این مسأله را با پزشك مركز در میان بگذارید.
۲) اگر آسم یا هر بیماری زمینه‌ای دیگر (به ویژه حساسیت دارویی) دارید، آن را به اطلاع متخصص پزشكی هسته‌ای برسانید.
۳) تمام داروهای مصرفی خود را همراه داشته باشید و درباره قطع یا ادامه مصرف آنها با پزشك خود مشورت كنید.
۴) از به همراه آوردن بچه‌ها به این مراكز خودداری كنید (مگر اینكه خود كودك بیمار باشد و نیاز به تصویربرداری داشته باشد.)
۵) گاهی حتی می‌توان از خانم‌های باردار هم به روش‌های هسته‌ای اسكن و تصویربرداری كرد اما این مسأله تنها به این شرط است كه منافع آن از مضراتش بیشتر باشد. این تصمیم‌گیری تنها با نظر پزشك متخصص صورت می‌گیرد.
۶) همیشه تمام مدارك بیماری‌های خود (مثل عكس، آزمایش، نتیجه آنژیوگرافی و...) را همراه داشته باشید چرا كه ممكن است به كار بیاید.
۷) درباره نیاز به ناشتا بودن یا نبودن از پزشك مركز سؤال كنید.
۸) سعی كنید یك همراه (ترجیحا یكی از اقوام درجه اول) در كنار شما باشد اما این فرد نباید یك خانم باردار یا كودك باشد.

دكتر علی غلامرضانژاد

منبع : روزنامه سلامت