پاپوش‌های پاپوش ایرانی

قرن‌ها از زمانی که بشر به این نتیجه رسید که به جای پوشاندن سطح زمین با چرم و محافظت از پاهایش به همان چرم گرفتن پاها بسنده کند، می‌گذرد. پاپوش‌های مصنوع دست آدمی این روزها از انواع و اقسام مواد مصنوعی و طبیعی تهیه می‌شوند که چرم تنها بخش نه چندان بزرگی از آن را تشکیل می‌دهد. تولید کفش در ایران اگرچه از سال‌ها قبل آغاز شده است اما هیچ‌گاه خود را به صورت یک صنعت سرپا و قابل اطمینان نشان نداده است. هرگاه نام تولید صنعتی کفش در کشور به میان می‌آید، اذهان بی‌اختیار به سمت چند کارخانه تولید کفش وطنی می‌رود که در راس آنها کارخانه‌های کفش ملی قرار دارد. ال‌هاست که نشانه فیل بر سردر فروشگاه‌های کفش ملی کشور نقش بسته است و البته در فصولی مانند زمان بازگشایی مدارس به حوزه تبلیغات تلویزیونی هم وارد می‌شود. اما تعداد خریداران و کاربران کفش ملی، سال‌هاست که فزونی نیافته و هرچه می‌گذرد به نظر کمتر هم می‌شود. این روزها، کالای کفش ملی حتی مطلوب و برآورده‌کننده انتظارات طبقه متوسط شهری هم نیست و همین مساله باعث می‌شود تا فضا برای بررسی تولیدات کفش صنعتی ایران آماده شود. کیفیت یکی از عواملی است که در انتخاب کفش از سوی خریداران همواره مورد توجه قرار می‌گیرد. کفش ملی اگرچه در طی سالیان گذشته همواره کوشیده است تا بر میزان کیفیت کفش‌های تولیدی خود بیفزاید، ولی در این کار، عملا توفیقی به دست نیاورده است. کفش‌های کفش ملی همواره در کنار کفش‌های خارجی که روز به روز هم بر تعداد آنها افزوده می‌شود، عرضه می‌شوند و همین مساله، امکان مقایسه و انتخاب خریداران را راحت‌تر و در کنار آن، کار تولیدکنندگان را در تولید کفش ملی مشکل‌تر می‌کند. اما از کیفیت کفش‌های صنعتی تولید داخل کشور که بگذریم،باید پذیرفت که کفش، کالایی تابع مد و سلیقه افراد است. به ندرت پیش می‌آید که یک طرح از کفشی بیش از چند ماه در صدر پرخریدارها قرار گرفته باشد و همین مساله، لزوم تنوع در طراحی و رنگ‌بندی کفش‌ها را بیش از پیش نشان می‌دهد. سال‌هاست که قالب‌های تکراری، فضای تولید کفش‌های ایرانی را به تسخیر خود درآورده‌اند و باعث شده است تا پاره‌ای از خریداران که کیفیت کفش‌های ایرانی آنها را راضی می‌کند نیز از این بازار روی‌گردان شوند.
●بی‌توجهی به یک بازار بزرگ
بخش عمده خریداران کفش را خانم‌ها تشکیل می‌دهند. خانم‌ها به دلیل علاقه بسیار به تنوع کالاهای پیش روی‌شان، همواره بخش بزرگی از خریداران کفش را تشکیل داده‌اند که این رویه همچنان نیز ادامه دارد. با مراجعه به چند فروشگاه کفش ملی، متوجه دونکته خواهید شد. اول آنکه همان مراجعه به یک فروشگاه برای بررسی تنوع کفش‌های تولیدی این واحد تولیدی، کافی به نظر می‌رسد و دیگر اینکه کفش‌های زنانه، در میان کفش‌های این فروشگاه‌ها کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. مقایسه همین تنوع اندک، طرح و مدل با مدل‌های مشابه در بازار اصلی کفش کشور هم نشان می‌دهد که کفش‌های زنانه کفش ملی، اغلب به مدل‌های کلاسیک کفش اختصاص دارند که بیشتر سنین بالا یعنی حجم کمتری از خریداران کفش را به خرید مجاب می‌کند. یکی از خانم‌ها در بیان نداشتن توجه این قشر به سمت کفش ملی‌ می‌گوید: یکی از علت‌های موفق نبودن کفش ملی، چیدمان ویترین و قفسه‌های فروشگاه‌های کفش ملی است. این نکته کوچک اما قابل توجه و مهم نیز با نگاهی به ویترین و قفسه‌بندی فروشگاه‌های این شرکت به خوبی نمایان می‌شود. بدیهی است، کفش‌های مردانه و زنانه، چکمه‌های لاستیکی و دمپایی‌های پلاستیکی در کنار هم نه تنها جلب مشتری نمی‌کند، بلکه از میزان آن نیز می‌کاهد.
●آرزویی به نام صادرات
بررسی بازار تولید کفش ایران نشان می‌دهد که مفهوم منسجمی به نام صادرات، در این صنعت وجود ندارد. هر از گاهی یکی از شرکت‌های تولیدکننده کفش که اغلب هم تولیدکننده کفش‌های ورزشی سالنی هستند در اقدامی خودجوش، بخشی از تولیدات خود را صادر می‌کند، اما همین روند پیوستگی و انسجام مطلوب را ندارد و در نهایت به آنجا می‌رسیم که صنعت کفش نتوانسته در صادرات غیرنفتی کشور، جایی برای خود باز کند. البته در طول سالیان گذشته و بخصوص دهه ۷۰ هجری شمسی، فرایندی از صدور کفش ایرانی به خارج از کشور آغاز شد. مقصد اصلی این صادرات، کشورهای آسیای میانه و در پاره‌ای موارد هم کشورهای عربی و حوزه خلیج‌فارس بودند. اما با وجود وضعیت صادرات کفش ایرانی، این کفش‌ها چگونه توانستند نزدیک به یک دهه در امر صادرات توانا باشند؟ شاید نام کفش برای آنها کمی بیشتر از ارزش واقعی‌شان باشد زیرا این اجناس که در اصطلاح به آنها کفش‌های ماشینی هم می‌گویند، چیزی بیش از دمپایی‌های پلاستیکی نیستند. به هر ترتیب، دمپایی‌های پلاستیکی تا به امروز بالاترین سهم صادرات پاپوش ایرانی را به خود اختصاص داده‌اند اما پیش از آنکه این امر را در داخل جست و جو کنیم، باید به کشورهای واردکننده دمپایی‌های پلاستیکی توجه کنیم. همان‌گونه که عنوان شد، کشورهای آسیای میانه، مقصد اصلی محصولات صادراتی کارخانه‌های دمپایی‌سازی ایران بودند. در دهه هفتاد، این کشورها که به تازگی استقلال خود را به دست آورده بودند، نه توان تولید داخلی و نه قدرت اقتصادی برای وارد کردن اجناس اروپایی را داشتند. این مساله در کنار نیاز روزافزون آنها به کفش و دمپایی باعث شد تا از نزدیکترین کشور همسایه که قیمت‌های قابل قبولی داشت، نیازهای خود را برطرف کنند. اگرچه کارخانه‌های دمپایی پلاستیکی یا همان کفش‌های ماشینی در تمامی نقاط کشور احداث و راه‌اندازی شدند، اما بدون شک می‌توان استان قم را قطب تولید کفش ماشینی کشور به حساب آورد. در سال‌های پس از پایان جنگ تحمیلی تا اواسط دهه هفتاد هجری شمسی، بیش از ۶۰۰ واحد تولید دمپایی پلاستیکی در قم و شهرک‌های صنعتی اطراف آن راه‌اندازی شدند که هدف از تمامی آنها صادرات کفش ماشینی بود. اما به مرور زمان این صنعت سودآور رو به افول گذاشت. این اتفاق در حالی رخ داد که اکنون بیش از ۱۵ هزار نفر به طور مستقیم، دمپایی‌های پلاستیکی تولید وعرضه می‌کنند. مدیر کل صنایع و معادن استان قم در این زمینه می‌گوید کمبود مواد اولیه نزدیک به ۲۸۰ واحد، تولید کفش‌های ماشینی را در خطر ورشکستگی و تعطیلی دائم قرار داده است. وی با بیان این مطلب می‌گوید: در گذشته ۹۵ درصد از صادرات کفش ماشینی ایران از استان قم انجام می‌شد که به دلیل برخی سیاست‌های اقتصادی، امروزه ۸۰ درصد این صادرات از دست رفته است. یکی از تصمیماتی که به عقیده مسؤولان صنایع و معادن استان قم بر تولید واحدهای تولیدی کفش ماشینی این استان تاثیر منفی گذاشته است، کمبود مواد اولیه ناشی از کاهش سهمیه‌ها و صادرات آن است. مدیرکل صنایع قم می‌گوید: سهمیه پی وی سی مورد نیاز واحدهای تولیدی اکنون به سختی تامین می‌شود در حالی که ما این مواد را به چین صادر می‌کنیم و آنها پس از تبدیل آن به کفش، دوباره به خودمان می‌فروشند. از این موارد که بگذریم به نظر می‌رسد، یکی دیگر از دلایل کاهش صادرات و در نتیجه کاهش تولید کارخانه‌های تولیدکننده دمپایی پلاستیکی، تغییر شرایطی باشد که چندان در دست ما نیست. عواملی مانند افزایش توان اقتصادی کشورهای واردکننده این کفش‌ها از ایران، که باعث شده به سمت وارد کردن کفش‌ها و دمپایی‌هایی از دیگر نقاط جهان روی آورند، کفش‌هایی که احتمالا کیفیت بهتری از تولیدات ایرانی دارند.
●دردسرهای واردات
هرچند صادرات کفش ایرانی تعریف چندانی ندارد، واردات آن بسیار پررونق و پرطرفدار است. این تجارت چندان سودآور است که بسیاری از تولیدکنندگان کوچک، این روزها ترجیح داده‌اند به جای تولید کفش، تنها پخش‌کننده یا فروشنده کفش‌های وارداتی از خارج کشور باشند. در گفت و گو با چند تن از این افراد، آنها دلایل تغییر شغل خود را در بازار تهران، هزینه‌های مواد اولیه، کارگر و کارگاه عنوان کرده‌اند. حقیقت هم همین است که تولید کفش‌های اسپرت از توان واحدهای صنفی کوچک خارج است و به خریداری ماشین‌آلات و سرمایه‌گذاری بزرگ نیاز دارد و تولید کفش‌های مجلسی و غیرورزشی نیز در مقایسه با انواع خارجی بسیار گران تمام می‌شود و خریداری برای آن پیدا نمی‌شود. بازار کفش ایران در حال حاضر بین دو کشور ترکیه و چین تقسیم شده است. بر اساس یک قاعده نانوشته بازار کفش‌های ورزشی و اسپرت ایران در دست چین و بازار کفش‌های رسمی و مجلسی در اختیار ترکیه قرار گرفته است.بخش زیادی از این واردات از مبادی غیرقانونی و قاچاق وارد کشور می‌شود که علاوه بر ضربه به تولیدات داخلی، زیان دو چندانی را به دلیل پرداخت نکردن حقوق و عوارض گمرکی تحمیل می‌کند.
●یک بازار ویژه
کشورهایی نظیر چین در کپی کردن اجناس معتبر و فروش آنها سابقه‌ای طولانی دارند. کفش‌های اسپرت یکی از این کالاهای هدف برای کپی‌برداری هستند. برندهای معتبری مانند نایک و آدیداس که در زمینه تولید کفش‌های اسپرت و ورزشی فعالیت می‌کنند، همواره از سوی کشورهای شرق آسیا و چین مورد حمله قرار گرفته‌اند. به دلیل قوانین سخت‌گیرانه و محکمی که برای کپی‌رایت دردیگر کشورها وجود دارد، کشورهایی نظیر ایران که قوانین کپی‌رایت در آنها چندان سفت و سخت نیست و جدی گرفته نمی‌شود، به بازاری ویژه برای عرضه این محصولات تبدیل شده‌اند. به عنوان نمونه، کفش‌های نایک و آدیداس قیمت‌هایی بین ۷۰ تا یکصد هزار تومان در انواع معمولی دارند ولی اگر سری به خیابان مولوی بزنید، در میان بازار فروش مرغ و خروس و دیگر حیوانات خانگی، به یک بازار دیگر برمی‌خورید که اگر چه چندان متشکل نیست، اما به جای خود پرمشتری و مورد توجه است. در دالان‌های تو در توی منشعب از خیابان مولوی مغازه‌های کوچکی وجود دارد که انواع و اقسام کفش‌های اسپرت خارجی را در قفسه‌های کوچک خود جای داده‌اند. شما می‌توانید در این مغازه‌ها کفش‌های طرح نایک چینی را با همان آرم و طراحی نمونه‌های اصلی با قیمت‌هایی بین ۲۰ تا ۲۵ هزار تومان خریداری کنید.درحالی که اگر این کفش‌ها در بازار آلمان یا هر کشور دیگر دارای قوانین کپی‌رایت عرضه شود، می‌تواند دیگر مناسبات تجاری و اقتصادی را نیز با خطر رو به رو کند. با این وصف، قابل پیش‌بینی است که بازار کفش‌های اسپرت وطنی مانند همیشه خراب باشد. دلیل آن هم همان دلیل سنتی این صنعت یعنی قدیمی بودن مدل‌ها و بی تنوعی قالب‌ها است. یکی از فروشندگان می‌گوید: با آنکه سالهاست از دوران کفش های چسبی گذشته است و دیگر خریداری برای آن وجود ندارد، اما نمی‌دانم چه اصراری وجود دارد که کارخانه‌های تولیدکننده داخلی هنوز به دنبال تولید و عرضه این مدل منسوخ شده هستند. به دلیل وجود فرهنگ پوشیدن کفش‌های اسپرت در کشور، چه به عنوان کفش پیاده‌روی، چه کفش رسمی محیط کار و چه کفش میهمانی، بازار کفش‌های اسپرت همواره از رونق خوبی برخوردار است و در این میان سود اصلی را تنها اژدهای زرد می‌برد.
رهام وزیری

منبع : مجله گسترش صنعت