بیم ها و امیدها

● نگاهی به وضع نشر کتاب های فلسفی
از زمان روی کار آمدن دولت نهم نگرانی هایی درباره سیاستگذاری این دولت در حوزه کتاب در میان اهالی فرهنگ پدید آمد. این نگرانی ها بی مورد نبود زیرا متصدیان این حوزه در نخستین اظهارنظرها و موضع گیری های خود به وضعیت صدور مجوز و بررسی کتاب در دولت های قبلی انتقاد کردند و از فحوای کلام بر می آمد که رویکرد انتقادی شان بیشتر به دو حیطه ادبیات داستانی و علوم اجتماعی معطوف است.
دو حوزه یی که به طور سنتی محل عرضه تولید فکر روشنفکرانه محسوب می شود و اصولاً تصور روشنفکر جز به عنوان نویسنده و فیلسوف دشوار است. در نگاهی کلی رویکرد مشخصی که در دیگر سطوح اجتماعی نیز محسوس است در برخورد با این دو حوزه نیز اعمال می شود.
ادبیات داستانی واجد پتانسیل تولید بی اخلاقی و علوم اجتماعی و اندیشه با رویکردی امنیتی به عنوان حوزه مساله دار و پرخطر شناخته می شود. به طور عمومی دستگاه فرهنگی،نشر کتاب های علوم اجتماعی و فلسفه را به مثابه ترویج اندیشه های غربی در جهت اهداف سیاسی فتنه گرانه تعبیر می کند. به همین خاطر است که حتی در مطبوعات هم صفحات اندیشه و فلسفه همواره با دقت و وسواس تحت نظر هستند.
برآیند چنین برخوردی چنان که انتظار می رفت روند انتشار کتاب های حوزه فلسفه که در دوران اصلاحات رونق داشت را کند کرد. در بسیاری از موارد دیده شد که صرف ذکر نام یک فیلسوف در عنوان کتاب موجب شد که حساسیت های بسیاری برای صدور مجوز آن برانگیخته شود ولو آنکه کتاب در نقد افکار او باشد.
تاثیر مستقیم و محسوس سخت گیری های افراطی در این دو حوزه بر اقتصاد نحیف نشر در ایران کتمان پذیر نیست به ویژه اینکه به نحوی بی سابقه تفاوت شمارگان این دو گروه کتاب چندان فاحش نیست. این شاید ویژگی منحصر به فرد بازار کتاب ایران باشد که درصد بالایی از مخاطبان ادبیات داستانی و فلسفه با هم مشترکند.
در شکل گیری این وضعیت نقش روزنامه ها را نمی توان از نظر دور داشت. بسیاری از اندیشمندان در مرحله اول در نشریات به مردم معرفی شدند و گرچه شرح و تفسیر نظریه های شان از این جهت که به طرزی خلق الساعه فضای فکری ایران را تحت تاثیر قرار می داد مورد انتقاد قرار گرفت اما از این منظر که امکان تازه و قابل توجهی را در اختیار صنعت نشر ایران گذاشت قابل تامل است.
از این جمله می توان به ژیژک اشاره کرد که در سال گذشته برای کتابخوانان ایرانی تقریباً همان نقشی را ایفا کرد که چند سال قبل از ژاک دریدا و میشل فوکو دیده بودیم. حادثه عجیب و غریبی که در ایران برای برخی کتاب های حوزه اندیشه رخ می دهد دقیقاً همان چیزی است که بنگاه های معظم تبلیغاتی و بازاریابی از اجرای آن در حیطه های کاملاً تجاری عاجزند. وقتی نام یک فیلسوف ناشناس در ایران شنیده می شود ظرف مدت کوتاهی این تصور برای جامعه کتابخوان پیش می آید که نخواندن کتاب های او یک نوع عقب ماندگی یا بی سوادی است.
برای مثال اکنون نیاز عاجلی وجود دارد ( و حتی شاید هم دیر شده ) که ژیژک را بشناسیم چون ظاهراً او مرکز دنیا است. این هدف که مخاطب فقدان تجربه کالایی مادی یا معنویی را احساس کند و برای آنکه دست کم با افراد هم طبقه اش اشتراک داشته باشد و برای کسب آن تجربه هزینه کند، درست همان هدفی است که یک شرکت تبلیغاتی دنبال می کند. بنابراین شاید لازم باشد که این وضعیت در ایران با رویکردهای جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی به دقت تحلیل شود.
اما با وجود همه بیم و نگرانی ها در یکی دو سال گذشته شاهد به وقوع پیوستن چند اتفاق خجسته هم در عرصه نشر کتاب فلسفه بودیم. یکی از مهمترین آنها انتشار مجموعه یی است به نام کتاب های کوچک گام نو. این کتاب ها در قطع جیبی منتشر می شود. تا اینجا که سه کتاب از این مجموعه منتشر شده هم هر کتاب به ترجمه مقاله یی برجسته و مشهور از یک متفکر غربی اختصاص دارد.
در شرایطی که خوانندگان ایرانی بیشتر به کتاب های واسطه و شرح و تفسیر آرای اندیشمندان دسترسی دارند انتشار این مجموعه که به نوعی از حاشیه فاصله گرفته و به متن رسیده غنیمت بزرگی است. نخستین کتابی از این مجموعه تفکر نوکانتی؛ حلقه مفقوده نظریه انتقادی بود که مقاله مفصلی است از اندرو آراتو با ترجمه امید مهرگان. و کتاب دیگر «مکتب فرانکفورت و جامعه شناسی معرفت » نوشته تئودور آدورنو.
همچنین نشر ماهی هم با انتشار دو رساله نه چندان مشهور اما تاثیرگذار آیزایا برلین به نام های «ریشه های رمانتیسم» و «مجوس شمال » این فیلسوف کثرت گرای انگلیسی را که پیش از این با کتاب مشهور چهار مقاله درباره آزادی در ایران شناخته می شد دوباره در بازار کتاب ایران احیا کرد.
چنان که چند ماه بعد مجموعه مقاله دیگری از برلین با نام «سرشت بشر» منتشر شد. سارتر هم با ترجمه سه کتاب «کلمات»، «یادداشت هایی درباره زیبایی شناسی» و «بازپسین گفت وگو» دوباره در مرکز توجه قرار گرفت با این تفاوت که به نظر می رسید عقاید سیاسی او در حاشیه قرارگرفته است و آفرینش هنری او بیشتر مورد نظر است. نشر طرح نو هم مجموعه نام آوران فرهنگ را منتشر کرد.
هر کتاب این مجموعه به معرفی آرا و افکار یک فیلسوف اختصاص دارد. اما روند خوشحال کننده انتشار هفت هشت جلد اول کتاب آرام آرام متوقف شد و اکنون ماه ها است که کتاب جدیدی از این مجموعه منتشر نشده است. امیدواریم این مجموعه به سرنوشت دیگر مجموعه های ناشران خصوصی دچار نشود.

امیرحسین خورشیدفر

منبع : روزنامه اعتماد